I. Tổng Quan Về So Sánh Luật Tố Tụng Hình Sự TQ VN
Quá trình tố tụng hình sự bao gồm nhiều giai đoạn, mỗi giai đoạn có các cơ quan được trao quyền thực hiện các hành vi tố tụng. Việc tuân thủ pháp chế là nguyên tắc chung. Trong tố tụng hình sự, Cơ quan điều tra đóng vai trò quan trọng, thực hiện nhiệm vụ đấu tranh phòng, chống tội phạm, bảo vệ pháp chế, trật tự xã hội, quyền và lợi ích của xã hội, Nhà nước và công dân. Nâng cao hiệu quả hoạt động của Cơ quan điều tra, bảo đảm công tố của Viện kiểm sát và xét xử của Tòa án là vấn đề chính trị - xã hội quan trọng. Điều tra là khâu đột phá, giai đoạn đầu tiên, quyết định thành công hay thất bại của việc đấu tranh phòng, chống tội phạm. Giai đoạn điều tra làm rõ sự thật phạm tội và truy lùng bị can. Thành công hay thất bại phụ thuộc lớn vào công việc điều tra. Chỉ qua điều tra mới xác định được có tội phạm hay không, truy lùng được người phạm tội, cung cấp tài liệu, vật chứng cho Viện kiểm sát và Tòa án. Do đó, tổ chức và hoạt động của Cơ quan điều tra là vấn đề phức tạp, còn nhiều ý kiến khác nhau ở cả Trung Quốc và Việt Nam.
1.1. Vai trò của Cơ quan điều tra trong tố tụng hình sự
Cơ quan điều tra là cơ quan tiến hành tố tụng hình sự đầu tiên, có vai trò then chốt trong việc thu thập chứng cứ, xác định sự thật khách quan của vụ án. Theo tài liệu gốc, 'có thể nói những kết quả khả quan cũng như những sai lầm tư pháp nghiêm trọng nhất như bỏ lọt tội phạm, làm oan người vô tội thường bắt nguồn từ giai đoạn điều tra'. Do đó, việc tổ chức và hoạt động hiệu quả của cơ quan này là yếu tố then chốt để đảm bảo tính đúng đắn, khách quan của toàn bộ quá trình tố tụng hình sự.
1.2. Tầm quan trọng của điều tra hình sự trong phòng chống tội phạm
Giai đoạn điều tra đóng vai trò quyết định trong việc xác định vận mệnh của bị can, bị cáo. Tòa án muốn xét xử đúng người, đúng tội thì Cơ quan điều tra phải thu thập được các chứng cứ xác định có tội và chứng cứ xác định vô tội. Nhiệm vụ này do chính Cơ quan điều tra thực hiện. Do đó, vấn đề tổ chức và hoạt động của Cơ quan điều tra là một trong những vấn đề được đề cập nhiều trong sách báo pháp lý.
II. Vấn Đề Thách Thức Trong Điều Tra Hình Sự Hiện Nay
Thực tiễn lập pháp của Việt Nam cho thấy mô hình hệ thống các Cơ quan điều tra còn nhiều nhược điểm. Các cơ quan này không nằm trong cùng một hệ thống chung và thống nhất từ trên xuống dưới, mà có nhiều hệ thống và nằm rải rác trong nhiều cơ quan nhà nước khác nhau. Ngay trong cùng một hệ thống các Cơ quan điều tra (như của Bộ Công an) cũng còn tồn tại nhiều đầu mối khác nhau. Thực trạng manh mún và xé lẻ như vậy của mô hình hệ thống các Cơ quan điều tra hiện nay ở Việt Nam chưa đáp ứng đúng yêu cầu của các nghị quyết 'theo hướng thu gọn đầu mối'. Trung Quốc cũng đối mặt với những thách thức tương tự. Cùng với sự phát triển nhanh chóng của nền kinh tế thị trường, công tác điều tra cũng đứng trước những áp lực trước đây chưa từng phải đối mặt.
2.1. Nhược điểm của mô hình Cơ quan điều tra ở Việt Nam
Mô hình hệ thống các Cơ quan điều tra ở Việt Nam hiện nay còn nhiều nhược điểm lớn. Các cơ quan này không hề nằm trong cùng một hệ thống chung và thống nhất từ trên xuống dưới, mà trái lại có nhiều hệ thống và nằm rải rác cùng một lúc trong nhiều cơ quan nhà nước khác nhau (Bộ Công an, Bộ Quốc phòng, Viện kiểm sát nhân dân tối cao và ở cả các cơ quan khác được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra - Bộ đội biên phòng, Kiểm lâm, Hải quan, Cảnh sát biển; v.).
2.2. Thách thức đối với công tác điều tra hình sự ở Trung Quốc
Cùng với sự phát triển nhanh chóng của nền kinh tế thị trường, trong xu hướng không ngừng thúc đẩy đường lối 'pháp trị', công tác điều tra cũng đứng trước những thách thức và áp lực trước đây chưa từng phải đối mặt, nên sau một thời gian dài, từ năm 1997, Trung Quốc đã chính thức đặt ra vấn đề đổi mới tổ chức và hoạt động của Cơ quan điều tra để đối phó kịp thời và có hiệu quả về sự gia tăng về số lượng của tội phạm hình sự và việc tăng cường pháp chế.
III. So Sánh Quy Trình Điều Tra Tội Phạm TQ VN
Trong gần hai mươi năm trước, những quy định về giai đoạn điều tra trong Luật tố tụng hình sự của Trung Quốc và Việt Nam về cơ bản có nhiều điểm tương đối giống nhau, đều coi trọng việc điều tra để làm rõ sự việc phạm tội và truy lùng bị can, tôn trọng và bảo đảm pháp chế, rất coi trọng sự công minh, nghiêm chỉnh của thủ tục và trình tự trong giai đoạn điều tra, song ở một chừng mực nhất định còn chưa thực sự chú ý đến việc bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của bị can trong tố tụng hình sự. Đến những năm gần đây, cũng như ở Việt Nam, tùy theo xu thế phát triển của pháp luật tố tụng hình sự trên thế giới, Trung Quốc đã và đang tiến hành cải cách tư pháp, lập pháp, trong đó có các quy định điều tra để có những thay đổi cho phù hợp với thể chế chính trị, tổ chức bộ máy nhà nước, cũng như các điều kiện về xã hội, kinh tế, văn hóa, lịch sử và mối tương quan với các cơ quan bổ trợ tư pháp và các cơ quan nhà nước khác.
3.1. Điểm tương đồng trong quy trình điều tra giữa hai nước
Trong quá khứ, cả hai nước đều coi trọng việc điều tra để làm rõ sự việc phạm tội và truy lùng bị can, tôn trọng và bảo đảm pháp chế, rất coi trọng sự công minh, nghiêm chỉnh của thủ tục và trình tự trong giai đoạn điều tra. Tuy nhiên, cả hai nước đều chưa thực sự chú ý đến việc bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của bị can trong tố tụng hình sự.
3.2. Xu hướng cải cách tố tụng hình sự ở Trung Quốc và Việt Nam
Cả Trung Quốc và Việt Nam đều đang tiến hành cải cách tư pháp, lập pháp, trong đó có các quy định điều tra để có những thay đổi cho phù hợp với thể chế chính trị, tổ chức bộ máy nhà nước, cũng như các điều kiện về xã hội, kinh tế, văn hóa, lịch sử và mối tương quan với các cơ quan bổ trợ tư pháp và các cơ quan nhà nước khác.
IV. So Sánh Tổ Chức Điều Tra Luật TTHS Trung Quốc VN
Việc nghiên cứu so sánh các quy định về Cơ quan điều tra của Trung Quốc và Việt Nam, qua đó phân tích, đánh giá các ưu điểm và hạn chế, cũng như các hiệu quả chính trị - xã hội, kinh tế của việc tổ chức và hoạt động của Cơ quan điều tra của hai nước sẽ có giá trị tham khảo cao về phương diện học thuật và góp phần hoàn thiện pháp luật về tổ chức và hoạt động của Cơ quan điều tra, đồng thời mở rộng hợp tác trong điều tra hình sự của hai nước. Tuy nhiên, hiện nay trong khoa học pháp lý của Trung Quốc và của Việt Nam, việc phân tích chuyên sâu về vấn đề so sánh này chưa được quan tâm nghiên cứu đúng mức.
4.1. Giá trị của việc so sánh tổ chức điều tra hai nước
Việc nghiên cứu so sánh các quy định về Cơ quan điều tra của Trung Quốc và Việt Nam, qua đó phân tích, đánh giá các ưu điểm và hạn chế, cũng như các hiệu quả chính trị - xã hội, kinh tế của việc tổ chức và hoạt động của Cơ quan điều tra của hai nước sẽ có giá trị tham khảo cao về phương diện học thuật và góp phần hoàn thiện pháp luật về tổ chức và hoạt động của Cơ quan điều tra, đồng thời mở rộng hợp tác trong điều tra hình sự của hai nước.
4.2. Thiếu hụt nghiên cứu chuyên sâu về so sánh luật
Hiện nay trong khoa học pháp lý của Trung Quốc và của Việt Nam, việc phân tích chuyên sâu về vấn đề so sánh này chưa được quan tâm nghiên cứu đúng mức. Đặc biệt, ở Trung Quốc, các chuyên gia pháp luật chủ yếu nghiên cứu hệ thống pháp lý quốc tế về hình sự tập trung vào các nước như: Hoa Kỳ, Anh, Pháp, Đức, Ý, Nhật Bản và các nước phát triển khác, mà không chú ý đến sự khác biệt về điều kiện của các yếu tố nội bộ như thể chế chính trị, tổ chức bộ máy, các điều kiện về xã hội, kinh tế, văn hóa, truyền thống lịch sử; v.
V. Kinh Nghiệm Việt Nam Hoàn Thiện Điều Tra Hình Sự TQ
Ở một góc độ nào đó, thông qua những ưu điểm của việc tổ chức và hoạt động của Cơ quan điều tra Việt Nam và thực tiễn của nó có thể cung cấp cho chúng ta những kinh nghiệm lập pháp và bài học thực tiễn quý báu. Do đó, với những lý do nêu trên, là một giáo viên giảng dạy pháp luật tố tụng hình sự của Bộ môn Tư pháp thuộc Học viện pháp lý - Đại học Dân tộc Quảng Tây (nước Cộng hòa nhân dân Trung Hoa), nghiên cứu sinh quyết định lựa chọn đề tài 'Nghiên cứu so sánh về trình tự điều tra giữa Luật tố tụng hình sự của Trung Quốc và Việt Nam' làm đề tài nghiên cứu cho luận án tiến sĩ luật học của mình.
5.1. Ưu điểm của Cơ quan điều tra Việt Nam
Thông qua những ưu điểm của việc tổ chức và hoạt động của Cơ quan điều tra Việt Nam và thực tiễn của nó có thể cung cấp cho chúng ta những kinh nghiệm lập pháp và bài học thực tiễn quý báu.
5.2. Mục tiêu nghiên cứu so sánh luật
Nghiên cứu sinh quyết định lựa chọn đề tài 'Nghiên cứu so sánh về trình tự điều tra giữa Luật tố tụng hình sự của Trung Quốc và Việt Nam' làm đề tài nghiên cứu cho luận án tiến sĩ luật học của mình.
VI. Kết Luận Hướng Tới Cải Cách Tố Tụng Hình Sự Toàn Diện
Mục đích của sự so sánh về điều tra trong Luật tố tụng hình sự giữa Trung Quốc và Việt Nam là thông qua nghiên cứu và so sánh để tìm ra những nét tương đồng và khác biệt điển hình giữa chúng nhằm góp phần tạo thuận lợi cho sự tương thích và hoàn thiện pháp luật về điều tra trong tố tụng hình sự của Trung Quốc trên cơ sở tiếp thu có chọn lọc kinh nghiệm lập pháp và thực tiễn tố tụng hình sự của Việt Nam. Đề tài này tập trung so sánh nghiên cứu chế định điều tra giữa Trung Quốc và Việt Nam. Theo đó, đề tài tập trung nghiên cứu so sánh một số vấn đề trong chế định này như: nhiệm vụ, quyền hạn điều tra của các cơ quan có thẩm quyền điều tra trong những cơ quan tư pháp, những hành vi điều tra, cơ chế kiểm sát các biện pháp cưỡng chế, quyền lợi và địa vị của người bào chữa; v. cũng như đánh giá, phân tích các nội dung trong chế định điều tra của hai nước; tổng kết những tác động tích cực và ảnh hưởng tiêu cực của chế định điều tra, từ đó chỉ ra những khuyết điểm và ưu điểm của các quy định về giai đoạn điều tra ở hai nước.
6.1. Mục tiêu của so sánh luật trong lĩnh vực điều tra
Mục đích của sự so sánh về điều tra trong Luật tố tụng hình sự giữa Trung Quốc và Việt Nam là thông qua nghiên cứu và so sánh để tìm ra những nét tương đồng và khác biệt điển hình giữa chúng nhằm góp phần tạo thuận lợi cho sự tương thích và hoàn thiện pháp luật về điều tra trong tố tụng hình sự của Trung Quốc trên cơ sở tiếp thu có chọn lọc kinh nghiệm lập pháp và thực tiễn tố tụng hình sự của Việt Nam.
6.2. Phạm vi nghiên cứu của đề tài so sánh luật
Đề tài này tập trung so sánh nghiên cứu chế định điều tra giữa Trung Quốc và Việt Nam. Theo đó, đề tài tập trung nghiên cứu so sánh một số vấn đề trong chế định này như: nhiệm vụ, quyền hạn điều tra của các cơ quan có thẩm quyền điều tra trong những cơ quan tư pháp, những hành vi điều tra, cơ chế kiểm sát các biện pháp cưỡng chế, quyền lợi và địa vị của người bào chữa; v. cũng như đánh giá, phân tích các nội dung trong chế định điều tra của hai nước; tổng kết những tác động tích cực và ảnh hưởng tiêu cực của chế định điều tra, từ đó chỉ ra những khuyết điểm và ưu điểm của các quy định về giai đoạn điều tra ở hai nước.
