Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh xã hội hiện đại, việc xử lý người chưa thành niên vi phạm pháp luật (NCTNVPPL) đang trở thành một vấn đề cấp thiết được nhiều quốc gia quan tâm. Tại Việt Nam, theo thống kê của Cục Cảnh sát Hình sự, Bộ Công an, trung bình mỗi năm có khoảng 13.000 người dưới 18 tuổi vi phạm pháp luật, trong đó gần 63% là vi phạm hành chính. Giai đoạn 2013-2019 chứng kiến số vụ vi phạm hành chính giảm 66%, nhưng số vụ phạm tội hình sự chỉ giảm khoảng 35%, dẫn đến tỷ trọng tội phạm hình sự trong tổng số vi phạm của NCTN tăng lên. Điều này đặt ra yêu cầu cấp bách về việc áp dụng các biện pháp xử lý phù hợp, vừa đảm bảo tính răn đe, vừa tạo điều kiện giáo dục, phục hồi cho các em.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích, so sánh các thiết chế dựa trên cộng đồng trong xử lý NCTNVPPL trên thế giới, đặc biệt tại Canada, New Zealand, Australia và Nam Phi, từ đó rút ra bài học kinh nghiệm để hoàn thiện và áp dụng hiệu quả thiết chế này tại Việt Nam. Nghiên cứu tập trung trong phạm vi các quốc gia nêu trên và Việt Nam, với thời gian khảo sát dữ liệu từ năm 2005 đến 2019, nhằm đánh giá thực trạng và hiệu quả các mô hình thiết chế dựa trên cộng đồng.

Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học cho việc xây dựng chính sách, pháp luật và thực tiễn xử lý NCTNVPPL tại Việt Nam, góp phần giảm thiểu tái phạm, tăng cường hòa nhập cộng đồng và bảo vệ quyền lợi của người chưa thành niên.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết công lý phục hồi và lý thuyết xử lý dựa trên cộng đồng. Lý thuyết công lý phục hồi nhấn mạnh việc giải quyết hậu quả của hành vi phạm tội thông qua sự tham gia của nạn nhân, người phạm tội và cộng đồng nhằm khôi phục các mối quan hệ xã hội. Lý thuyết xử lý dựa trên cộng đồng tập trung vào vai trò của cộng đồng trong việc hỗ trợ, giám sát và giáo dục NCTNVPPL, tận dụng nguồn lực vật chất và tinh thần sẵn có.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Người chưa thành niên vi phạm pháp luật: cá nhân dưới 18 tuổi có hành vi vi phạm pháp luật.
  • Thiết chế dựa trên cộng đồng: tổ chức, mô hình hoạt động dựa trên năng lực, sức mạnh và trách nhiệm của cộng đồng trong xử lý NCTNVPPL.
  • Xử lý chuyển hướng: biện pháp thay thế quy trình tư pháp chính thống nhằm giảm sự can thiệp của nhà nước, tăng cường vai trò cộng đồng.
  • Tư pháp phục hồi: phương pháp xử lý nhấn mạnh khía cạnh giải quyết hậu quả và tái hòa nhập xã hội.
  • Công lý phục hồi: nguyên tắc pháp lý hướng đến sự tham gia của các bên liên quan trong quá trình xử lý vi phạm.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp:

  • Phân tích tài liệu pháp luật, văn bản quốc tế và các nghiên cứu trước đây về xử lý NCTNVPPL.
  • So sánh pháp luật và mô hình thiết chế dựa trên cộng đồng tại Canada, New Zealand, Australia, Nam Phi và Việt Nam.
  • Khảo sát nhận thức của các nhóm đối tượng gồm NCTN, sinh viên ngành luật, cán bộ ngành luật và người ngoài ngành về thiết chế dựa trên cộng đồng tại Việt Nam.
  • Thu thập số liệu thống kê từ các cơ quan chức năng và tổ chức phi chính phủ liên quan.
  • Phân tích định lượng và định tính để đánh giá hiệu quả và mức độ phổ biến của các mô hình.

Cỡ mẫu khảo sát khoảng vài trăm người, lựa chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện và phân tầng nhằm đảm bảo tính đại diện. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2019 đến 2021.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Khái niệm và đặc điểm thiết chế dựa trên cộng đồng
    Thiết chế dựa trên cộng đồng là các mô hình hoạt động dựa trên năng lực, sức mạnh và trách nhiệm của cộng đồng, không có tính quyền lực nhà nước, chi phí thấp, linh hoạt và đa dạng mô hình. Thiết chế này hỗ trợ hiệu quả cho tư pháp chính thống trong xử lý NCTNVPPL.

  2. Mức độ phổ biến và đa dạng mô hình tại các quốc gia

  • Tại Canada, thiết chế dựa trên cộng đồng được áp dụng rộng rãi với nhiều mô hình như Chương trình Can thiệp và Chuyển hướng Wabano Way, Vòng tròn kết án (Circle Sentencing), Chương trình Điểm danh (Attendance Program).
  • New Zealand áp dụng bắt buộc mô hình Hội nghị nhóm gia đình (Family Group Conference - FGC) cho khoảng 25% NCTNVPPL, với 32% xử lý qua hành động thay thế dựa trên cộng đồng.
  • Australia, đặc biệt tại bang Victoria, sử dụng các biện pháp giám sát dựa trên cộng đồng như Lệnh tham dự thanh thiếu niên, Lệnh quản chế và Hội nghị nhóm tư pháp thanh thiếu niên.
  • Nam Phi có các thiết chế dựa trên cộng đồng truyền thống như Imbizo, mô hình chuyển hướng dựa vào người trẻ tuổi tại cộng đồng Koppies và FGC, tuy nhiên mức độ phổ biến còn hạn chế.

  1. Mức độ tham gia và đóng góp của cộng đồng
    Các mô hình tại Canada và New Zealand có sự tham gia đa dạng và tích cực của các thành viên cộng đồng, bao gồm NCTN, gia đình, nạn nhân, tổ chức phi chính phủ và tình nguyện viên. Tại Australia và Nam Phi, sự tham gia chủ yếu tập trung vào các bên liên quan trực tiếp, với sự hỗ trợ hạn chế từ cộng đồng rộng lớn.

  2. Hiệu quả xử lý và giảm tái phạm
    Tại New Zealand, khoảng 75% NCTNVPPL không bị buộc tội chính thức, cho thấy hiệu quả của mô hình FGC và các biện pháp chuyển hướng. Tại Australia, tỷ lệ tái phạm thấp nhất được ghi nhận tại bang Victoria, nơi áp dụng rộng rãi các biện pháp giám sát dựa trên cộng đồng. Tại Canada, các chương trình dựa trên cộng đồng giúp giảm áp lực cho hệ thống tư pháp chính thống và hỗ trợ tái hòa nhập xã hội.

Thảo luận kết quả

Việc áp dụng thiết chế dựa trên cộng đồng trong xử lý NCTNVPPL phù hợp với các chuẩn mực quốc tế như Công ước Liên hợp quốc về Quyền trẻ em và các quy tắc Bắc Kinh, Tokyo, Riyadh. Các mô hình tại các quốc gia phát triển cho thấy sự linh hoạt, đa dạng và hiệu quả trong giảm tái phạm, đồng thời tăng cường sự tham gia của cộng đồng và bảo vệ quyền lợi của NCTN.

So với các quốc gia nghiên cứu, Việt Nam hiện còn hạn chế trong việc áp dụng thiết chế dựa trên cộng đồng, chủ yếu vẫn sử dụng các biện pháp tư pháp truyền thống với chi phí cao và tác động tiêu cực đến tâm lý NCTN. Việc thiếu các quy định pháp luật cụ thể và sự phối hợp giữa các bên liên quan là nguyên nhân chính.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ xử lý chuyển hướng, tỷ lệ tái phạm và mức độ tham gia cộng đồng tại các quốc gia, giúp minh họa rõ nét hiệu quả và sự khác biệt trong các mô hình.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện khung pháp lý về thiết chế dựa trên cộng đồng
    Xây dựng và ban hành các văn bản pháp luật cụ thể quy định về thiết chế dựa trên cộng đồng trong xử lý NCTNVPPL, làm rõ vai trò, trách nhiệm và quyền hạn của các bên liên quan. Thời gian thực hiện: 1-2 năm. Chủ thể: Bộ Tư pháp, Bộ Công an, Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội.

  2. Phát triển các mô hình thiết chế dựa trên cộng đồng phù hợp với điều kiện Việt Nam
    Tham khảo kinh nghiệm quốc tế để xây dựng các mô hình như Hội nghị nhóm gia đình, chương trình chuyển hướng, tư pháp phục hồi dựa trên cộng đồng, phù hợp với văn hóa và đặc điểm địa phương. Thời gian: 2-3 năm. Chủ thể: Các cơ quan tư pháp, tổ chức phi chính phủ, cộng đồng địa phương.

  3. Tăng cường đào tạo, nâng cao nhận thức và năng lực cho cán bộ, cộng đồng và NCTN
    Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về xử lý NCTNVPPL dựa trên cộng đồng cho cán bộ tư pháp, xã hội, tình nguyện viên và nâng cao nhận thức cho NCTN, gia đình và cộng đồng về quyền và trách nhiệm. Thời gian: liên tục. Chủ thể: Bộ Giáo dục và Đào tạo, các tổ chức xã hội.

  4. Xây dựng hệ thống cơ sở dữ liệu và giám sát hiệu quả mô hình
    Thiết lập hệ thống quản lý thông tin về NCTNVPPL và các thiết chế dựa trên cộng đồng, theo dõi, đánh giá hiệu quả và điều chỉnh kịp thời. Thời gian: 1-2 năm. Chủ thể: Bộ Công an, Bộ Tư pháp, các địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về tư pháp và xã hội
    Giúp xây dựng chính sách, pháp luật và chương trình xử lý NCTNVPPL dựa trên cộng đồng hiệu quả, giảm tải cho hệ thống tư pháp chính thống.

  2. Các tổ chức phi chính phủ và cộng đồng
    Hỗ trợ phát triển các mô hình thiết chế dựa trên cộng đồng, tham gia giám sát và hỗ trợ NCTN tái hòa nhập xã hội.

  3. Nhà nghiên cứu và giảng viên ngành luật, xã hội học, công tác xã hội
    Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để nghiên cứu sâu hơn về công lý phục hồi và xử lý NCTNVPPL.

  4. Sinh viên ngành luật, công tác xã hội và các ngành liên quan
    Nâng cao hiểu biết về các mô hình xử lý NCTNVPPL, chuẩn bị kiến thức thực tiễn cho công tác sau này.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thiết chế dựa trên cộng đồng là gì?
    Thiết chế dựa trên cộng đồng là các tổ chức hoặc mô hình hoạt động dựa trên năng lực, sức mạnh và trách nhiệm của cộng đồng trong xử lý người chưa thành niên vi phạm pháp luật, không dựa vào quyền lực nhà nước mà tận dụng nguồn lực sẵn có để hỗ trợ giáo dục và giám sát.

  2. Tại sao cần áp dụng thiết chế dựa trên cộng đồng trong xử lý NCTNVPPL?
    Thiết chế này giúp giảm áp lực cho hệ thống tư pháp chính thống, giảm chi phí, tăng hiệu quả giáo dục, giảm tái phạm và tạo điều kiện cho NCTN hòa nhập cộng đồng, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của các em.

  3. Các quốc gia nào đã áp dụng thành công thiết chế dựa trên cộng đồng?
    Canada, New Zealand, Australia và Nam Phi là những quốc gia đi đầu trong việc áp dụng các mô hình thiết chế dựa trên cộng đồng như Hội nghị nhóm gia đình, vòng tròn kết án, chương trình điểm danh và các mô hình truyền thống dựa trên văn hóa bản địa.

  4. Việt Nam hiện nay đã áp dụng thiết chế dựa trên cộng đồng như thế nào?
    Việt Nam đã có một số quy định về biện pháp xử lý dựa trên cộng đồng nhưng việc triển khai còn hạn chế, chủ yếu vẫn sử dụng các biện pháp tư pháp truyền thống, chưa phát huy hết tiềm năng của cộng đồng trong xử lý NCTNVPPL.

  5. Làm thế nào để phát triển thiết chế dựa trên cộng đồng tại Việt Nam?
    Cần hoàn thiện pháp luật, xây dựng mô hình phù hợp với văn hóa địa phương, đào tạo cán bộ và cộng đồng, tăng cường phối hợp giữa các bên liên quan và xây dựng hệ thống giám sát, đánh giá hiệu quả mô hình.

Kết luận

  • Thiết chế dựa trên cộng đồng là phương pháp hiệu quả, linh hoạt và chi phí thấp trong xử lý người chưa thành niên vi phạm pháp luật, phù hợp với các chuẩn mực quốc tế.
  • Các quốc gia như Canada, New Zealand, Australia và Nam Phi đã áp dụng thành công nhiều mô hình đa dạng, góp phần giảm tái phạm và tăng cường hòa nhập xã hội cho NCTN.
  • Việt Nam cần hoàn thiện khung pháp lý, phát triển mô hình phù hợp và nâng cao nhận thức cộng đồng để áp dụng hiệu quả thiết chế dựa trên cộng đồng.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn quan trọng cho việc xây dựng chính sách và pháp luật về xử lý NCTNVPPL tại Việt Nam trong giai đoạn tới.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai thí điểm mô hình, đào tạo cán bộ, xây dựng hệ thống giám sát và đánh giá, nhằm đảm bảo hiệu quả và bền vững của thiết chế dựa trên cộng đồng.

Hãy hành động ngay hôm nay để góp phần xây dựng một hệ thống xử lý người chưa thành niên vi phạm pháp luật nhân văn, hiệu quả và bền vững cho tương lai đất nước!