Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh giáo dục hiện đại, việc phát triển tư duy sáng tạo (TDST) cho học sinh trung học cơ sở (THCS) ngày càng được coi trọng nhằm đáp ứng yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học và nâng cao năng lực học tập. Theo báo cáo của ngành giáo dục, khoảng 62% học sinh lớp 9 nhận thức nội dung tứ giác nội tiếp đường tròn là khó, cho thấy sự cần thiết phải đổi mới phương pháp dạy học để phát triển TDST. Luận văn tập trung nghiên cứu việc rèn luyện tư duy sáng tạo cho học sinh lớp 9 thông qua dạy học các bài toán về tứ giác, đặc biệt là tứ giác nội tiếp đường tròn, nhằm giúp học sinh phát triển năng lực tư duy, sáng tạo và vận dụng kiến thức vào giải quyết các vấn đề toán học và thực tiễn.

Mục tiêu nghiên cứu cụ thể bao gồm: phân tích các khái niệm, đặc điểm và rào cản của tư duy sáng tạo trong học tập môn Toán; đề xuất và thực nghiệm các biện pháp sư phạm phát triển TDST cho học sinh lớp 9 qua dạy học các bài toán về tứ giác; khảo sát thực trạng dạy học và biểu hiện TDST của học sinh tại một trường THCS ở Hà Nội; đánh giá hiệu quả của các biện pháp đề xuất. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các bài toán tứ giác và tứ giác nội tiếp đường tròn trong chương trình Toán lớp 9, thực hiện tại trường THCS Ngọc Hòa, huyện Chương Mỹ, Hà Nội trong năm học 2022-2023.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao chất lượng dạy học môn Toán, góp phần phát triển năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh, từ đó giúp các em chủ động, linh hoạt trong học tập và giải quyết các vấn đề thực tiễn. Kết quả nghiên cứu cũng cung cấp cơ sở khoa học cho giáo viên và nhà quản lý giáo dục trong việc đổi mới phương pháp dạy học, góp phần nâng cao hiệu quả giáo dục phổ thông.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về tư duy và tư duy sáng tạo trong giáo dục, bao gồm:

  • Lý thuyết về tư duy: Tư duy được hiểu là quá trình nhận thức bậc cao, bao gồm các thao tác phân tích, tổng hợp, so sánh, đánh giá và giải quyết vấn đề. Tư duy tồn tại gắn liền với hoạt động lao động và ngôn ngữ, là cơ sở cho việc hình thành kiến thức và kỹ năng.

  • Lý thuyết về tư duy sáng tạo: TDST là khả năng tạo ra các ý tưởng mới, độc đáo và có giá trị, thể hiện qua các đặc trưng như tính mềm dẻo, thuần thục, độc đáo, chi tiết và nhạy cảm. TDST có mối liên hệ mật thiết với các loại hình tư duy khác như tư duy logic, tư duy phản biện và tư duy biện chứng.

  • Mô hình phát triển TDST trong dạy học Toán: Tập trung vào việc vận dụng các phương pháp dạy học tích cực như dạy học trực quan, vấn đáp, giải quyết vấn đề, thảo luận nhóm, dự án và thực hành - luyện tập nhằm kích thích sự sáng tạo và phát triển năng lực tư duy của học sinh.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: tư duy, tư duy sáng tạo, các thao tác tư duy (phân tích, tổng hợp, so sánh, đánh giá), các loại hình tư duy (logic, phản biện, sáng tạo), rào cản tư duy sáng tạo (tính “ì” tâm lý), và các phương pháp dạy học phát triển TDST.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp các phương pháp sau:

  • Phương pháp nghiên cứu lý luận: Tổng hợp, phân tích các tài liệu, nghiên cứu trước về tư duy sáng tạo và phương pháp dạy học Toán.

  • Phương pháp điều tra, khảo sát: Thu thập dữ liệu thực tế qua phiếu hỏi ý kiến 10 giáo viên và 100 học sinh lớp 9 tại trường THCS Ngọc Hòa, kết hợp phỏng vấn, dự giờ và quan sát các tiết dạy hình học về tứ giác.

  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Tổ chức thực nghiệm dạy học các bài toán về tứ giác nội tiếp đường tròn theo các biện pháp đề xuất, đánh giá định tính và định lượng hiệu quả phát triển TDST của học sinh.

  • Phương pháp thống kê: Xử lý số liệu khảo sát và kết quả thực nghiệm bằng các công cụ thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm, điểm số kiểm tra trước và sau thực nghiệm.

Cỡ mẫu khảo sát gồm 10 giáo viên và 100 học sinh lớp 9, được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện tại trường THCS Ngọc Hòa. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 2 năm 2023 đến tháng 12 năm 2023, bao gồm khảo sát thực trạng, tổ chức thực nghiệm và phân tích kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng nhận thức và biểu hiện TDST của học sinh và giáo viên:

    • 62% học sinh cho rằng nội dung tứ giác nội tiếp đường tròn là khó, 38% còn lại đánh giá bình thường hoặc dễ.
    • 76,9% giáo viên khẳng định tất cả học sinh đều có tiềm năng sáng tạo.
    • 92,3% giáo viên nhận thấy học sinh bộc lộ TDST rõ nét trong quá trình học Toán hình học.
    • Học sinh chưa tích cực tham gia các hoạt động tư duy sáng tạo, chỉ 28% thường suy nghĩ tìm nhiều cách giải khác nhau, 10% kiên trì tìm lời giải cho bài toán khó.

  2. Phương pháp dạy học và khó khăn trong phát triển TDST:

    • 76,9% giáo viên cho biết không đủ thời gian để phát triển TDST cho học sinh.
    • 53,8% giáo viên chưa biết cách phát triển TDST hiệu quả.
    • Các phương pháp dạy học tích cực như trực quan, vấn đáp, giải quyết vấn đề được áp dụng nhưng chưa đồng đều và hiệu quả chưa cao.
    • Hoạt động kiểm tra đánh giá chưa khoa học, nhiều giờ học vẫn nặng về truyền đạt kiến thức lý thuyết.

  3. Hiệu quả thực nghiệm sư phạm:

    • Kết quả kiểm tra điểm số sau thực nghiệm tăng trung bình khoảng 15-20% so với trước thực nghiệm.
    • Học sinh thể hiện sự linh hoạt trong cách giải bài toán, có khả năng tìm nhiều cách giải khác nhau và vận dụng kiến thức sáng tạo hơn.
    • Giáo viên phản hồi tích cực về việc áp dụng các biện pháp dạy học phát triển TDST, nhận thấy học sinh hứng thú và chủ động hơn trong học tập.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát và thực nghiệm cho thấy việc phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh lớp 9 qua dạy học các bài toán về tứ giác nội tiếp đường tròn là khả thi và có hiệu quả rõ rệt. Nguyên nhân chính của khó khăn trong phát triển TDST là do thời gian hạn chế, phương pháp dạy học truyền thống còn chiếm ưu thế, và giáo viên chưa được đào tạo bài bản về phát triển TDST.

So sánh với các nghiên cứu trong ngành giáo dục, kết quả này phù hợp với xu hướng đổi mới phương pháp dạy học tích cực nhằm phát triển năng lực học sinh. Việc sử dụng phương pháp trực quan, vấn đáp gợi mở, tạo tình huống có vấn đề và thảo luận nhóm đã giúp học sinh phát triển tính mềm dẻo, thuần thục và độc đáo trong tư duy sáng tạo. Biểu đồ so sánh điểm kiểm tra trước và sau thực nghiệm minh họa sự tiến bộ rõ rệt về năng lực tư duy sáng tạo của học sinh.

Ý nghĩa của nghiên cứu nằm ở việc cung cấp các biện pháp sư phạm cụ thể, có thể áp dụng rộng rãi trong dạy học Toán THCS, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục và phát triển toàn diện năng lực học sinh.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về phát triển tư duy sáng tạo

    • Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phương pháp dạy học tích cực, kỹ thuật đặt câu hỏi gợi mở, tổ chức hoạt động nhóm.
    • Thời gian: Triển khai trong năm học 2024-2025.
    • Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo, các trường đại học sư phạm.

  2. Đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển TDST

    • Khuyến khích giáo viên áp dụng phương pháp trực quan, vấn đáp, giải quyết vấn đề, thảo luận nhóm và dự án trong dạy học Toán.
    • Thời gian: Áp dụng ngay trong các tiết học năm học hiện tại.
    • Chủ thể thực hiện: Giáo viên bộ môn, tổ chuyên môn.

  3. Xây dựng ngân hàng bài tập mở, đa dạng về cách giải và mức độ khó

    • Phát triển các bài toán mở, bài toán sáng tạo liên quan đến tứ giác nội tiếp để kích thích tư duy học sinh.
    • Thời gian: Hoàn thiện trong 6 tháng đầu năm 2024.
    • Chủ thể thực hiện: Tổ chuyên môn Toán, các nhà nghiên cứu giáo dục.

  4. Tăng cường kiểm tra, đánh giá theo hướng phát triển năng lực và TDST

    • Thiết kế các đề kiểm tra có câu hỏi mở, yêu cầu học sinh trình bày nhiều cách giải và vận dụng sáng tạo.
    • Thời gian: Áp dụng từ kỳ kiểm tra học kỳ II năm học 2023-2024.
    • Chủ thể thực hiện: Giáo viên, ban giám hiệu nhà trường.

  5. Tạo môi trường học tập tích cực, khuyến khích sự sáng tạo và hợp tác

    • Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ Toán học, thi giải toán sáng tạo để học sinh phát huy TDST.
    • Thời gian: Liên tục trong năm học.
    • Chủ thể thực hiện: Nhà trường, giáo viên chủ nhiệm, phụ huynh.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Toán THCS

    • Lợi ích: Nắm bắt các phương pháp dạy học phát triển tư duy sáng tạo, áp dụng hiệu quả trong giảng dạy các bài toán về tứ giác.
    • Use case: Thiết kế bài giảng, tổ chức hoạt động học tập sáng tạo, đánh giá năng lực học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ chuyên môn

    • Lợi ích: Hiểu rõ thực trạng và giải pháp phát triển TDST trong dạy học Toán, từ đó xây dựng kế hoạch đào tạo và đổi mới chương trình.
    • Use case: Xây dựng chính sách bồi dưỡng giáo viên, cải tiến chương trình đào tạo.

  3. Sinh viên sư phạm chuyên ngành Toán

    • Lợi ích: Học hỏi cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển TDST, chuẩn bị kỹ năng sư phạm hiện đại.
    • Use case: Tham khảo tài liệu nghiên cứu, áp dụng trong thực tập sư phạm.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục và phát triển năng lực học sinh

    • Lợi ích: Có dữ liệu thực nghiệm và phân tích sâu về TDST trong dạy học Toán THCS, làm cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo.
    • Use case: Phát triển đề tài nghiên cứu, xây dựng mô hình phát triển năng lực học sinh.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tư duy sáng tạo là gì và tại sao quan trọng trong học tập Toán?
    Tư duy sáng tạo là khả năng tạo ra các ý tưởng mới, độc đáo và có giá trị trong giải quyết vấn đề. Trong học tập Toán, TDST giúp học sinh vận dụng linh hoạt kiến thức, tìm nhiều cách giải và phát triển năng lực tư duy phản biện, từ đó nâng cao hiệu quả học tập và sáng tạo.

  2. Những rào cản nào thường gặp khi phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh?
    Một trong những rào cản chính là tính “ì” tâm lý, khiến học sinh bị mắc kẹt trong lối mòn tư duy, không dám thử nghiệm cách giải mới. Ngoài ra, thời gian hạn chế, phương pháp dạy học truyền thống và thiếu kỹ năng của giáo viên cũng là những khó khăn phổ biến.

  3. Phương pháp dạy học nào hiệu quả để phát triển tư duy sáng tạo?
    Các phương pháp tích cực như dạy học trực quan, vấn đáp gợi mở, giải quyết vấn đề, thảo luận nhóm và dạy học dự án được chứng minh là hiệu quả trong việc kích thích TDST. Ví dụ, việc tạo tình huống có vấn đề giúp học sinh chủ động suy nghĩ và tìm giải pháp sáng tạo.

  4. Làm thế nào để đánh giá tư duy sáng tạo của học sinh trong môn Toán?
    Đánh giá dựa trên khả năng học sinh tìm nhiều cách giải khác nhau, vận dụng kiến thức linh hoạt, đưa ra lập luận sắc sảo và sáng tạo, cũng như khả năng tự đánh giá quá trình tư duy của mình. Các bài kiểm tra nên có câu hỏi mở và yêu cầu trình bày nhiều phương án giải.

  5. Làm sao giáo viên có thể khắc phục khó khăn khi phát triển TDST trong lớp học đông, học sinh phân hóa?
    Giáo viên cần linh hoạt tổ chức hoạt động nhóm nhỏ, sử dụng các kỹ thuật dạy học đa dạng, kết hợp công nghệ thông tin hỗ trợ, đồng thời tạo môi trường học tập tích cực, khuyến khích sự tham gia và sáng tạo của từng học sinh. Việc bồi dưỡng chuyên môn và chia sẻ kinh nghiệm cũng rất quan trọng.

Kết luận

  • Rèn luyện tư duy sáng tạo cho học sinh lớp 9 qua dạy học các bài toán về tứ giác nội tiếp đường tròn là cần thiết và có hiệu quả rõ rệt.
  • Các phương pháp dạy học tích cực như trực quan, vấn đáp, giải quyết vấn đề và thảo luận nhóm giúp phát triển các đặc trưng của TDST như tính mềm dẻo, thuần thục và độc đáo.
  • Khảo sát thực trạng cho thấy giáo viên và học sinh đều nhận thức được tầm quan trọng của TDST nhưng còn nhiều khó khăn trong thực hiện do thời gian, phương pháp và kỹ năng.
  • Thực nghiệm sư phạm chứng minh các biện pháp đề xuất giúp nâng cao điểm số và năng lực tư duy sáng tạo của học sinh.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể về đào tạo giáo viên, đổi mới phương pháp dạy học, xây dựng ngân hàng bài tập và kiểm tra đánh giá nhằm phát triển TDST trong dạy học Toán THCS.

Next steps: Triển khai đào tạo giáo viên, áp dụng các biện pháp dạy học tích cực trong năm học tới, mở rộng nghiên cứu sang các chủ đề Toán khác và đánh giá lâu dài hiệu quả phát triển TDST.

Call to action: Giáo viên và nhà quản lý giáo dục cần chủ động tiếp cận và áp dụng các phương pháp phát triển tư duy sáng tạo để nâng cao chất lượng dạy học và phát triển toàn diện năng lực học sinh.