Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh giáo dục tiểu học hiện nay, kỹ năng nói và nghe đóng vai trò nền tảng trong việc phát triển năng lực ngôn ngữ của học sinh, đặc biệt là học sinh lớp 2. Theo khảo sát thực tế tại một số trường tiểu học ở quận Hồng Bàng, thành phố Hải Phòng, trong năm học 2023-2024, điểm trung bình về kỹ năng nói và nghe của 434 học sinh lớp 2 đạt 6,15 trên thang điểm 10, phản ánh mức độ khá nhưng chưa đạt tối ưu. Mặc dù không có học sinh nào bị điểm dưới 3, chỉ có khoảng 6% học sinh đạt điểm từ 9 trở lên, cho thấy sự cần thiết phải có các biện pháp nâng cao hiệu quả rèn luyện kỹ năng này.

Luận văn tập trung nghiên cứu biện pháp rèn luyện kỹ năng nói và nghe cho học sinh lớp 2 qua chủ điểm "Niềm vui tuổi thơ" trong bộ sách Kết nối tri thức với cuộc sống. Mục tiêu cụ thể là đề xuất các biện pháp phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của học sinh, đáp ứng yêu cầu chương trình giáo dục phổ thông 2018, đồng thời kiểm nghiệm hiệu quả qua thực nghiệm sư phạm tại các trường tiểu học trên địa bàn Hải Phòng. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao chất lượng dạy học môn Tiếng Việt, góp phần phát triển toàn diện năng lực giao tiếp cho học sinh tiểu học, từ đó tạo nền tảng vững chắc cho các cấp học tiếp theo.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về hoạt động giao tiếp và phát triển kỹ năng ngôn ngữ. Theo Ferdinand de Saussure, ngôn ngữ là hệ thống các đơn vị tiếng nói và quy tắc kết hợp để tạo thành lời nói trong giao tiếp. Kỹ năng nói và nghe được xem là hai hoạt động tương hỗ trong giao tiếp bằng lời nói, trong đó kỹ năng nghe không chỉ là tiếp nhận âm thanh mà còn là hiểu và phản hồi thông tin, còn kỹ năng nói là khả năng tạo ra âm thanh có chủ đích để truyền đạt nội dung rõ ràng.

Ngoài ra, luận văn áp dụng mô hình phát triển kỹ năng dựa trên đặc điểm tâm sinh lý của học sinh lớp 2, nhấn mạnh vai trò của yếu tố tâm lý như sự tự tin, cảm xúc tích cực trong việc thúc đẩy khả năng giao tiếp. Các khái niệm chính bao gồm: kỹ năng nghe hiểu, kỹ năng nói lưu loát và chính xác, vai trò của vốn từ vựng, và ảnh hưởng của môi trường xã hội đến sự phát triển ngôn ngữ.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tổng hợp lý luận kết hợp với thực nghiệm sư phạm. Nguồn dữ liệu chính bao gồm khảo sát 434 học sinh lớp 2 tại các trường Tiểu học Bạch Đằng, Ngô Gia Tự, Nguyễn Tri Phương và phỏng vấn 10 giáo viên bộ môn Tiếng Việt. Phương pháp khảo sát sử dụng bảng hỏi đánh giá kỹ năng nghe và nói với thang điểm tối đa 10, trong đó kỹ năng nghe và nói được đánh giá riêng biệt trên thang điểm 5.

Phương pháp quan sát được áp dụng để ghi nhận thái độ, hành vi của học sinh trong các tiết học. Phương pháp phỏng vấn giúp thu thập nhận định của giáo viên về thực trạng và các yếu tố ảnh hưởng. Phương pháp thực nghiệm sư phạm được tiến hành để kiểm tra hiệu quả các biện pháp rèn luyện kỹ năng nói và nghe qua chủ điểm "Niềm vui tuổi thơ". Phân tích số liệu sử dụng các phép toán thống kê mô tả để so sánh kết quả giữa các nhóm đối tượng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng kỹ năng nghe và nói của học sinh lớp 2: Kết quả khảo sát cho thấy 36,6% học sinh đạt mức Tốt về kỹ năng nghe, 57,8% ở mức Khá, và chỉ 5,5% ở mức Trung bình. Điểm trung bình kỹ năng nghe là 3,16/5. Về kỹ năng nói, 61,8% học sinh phát âm tốt, 56,2% biết biểu cảm khi kể chuyện, nhưng chỉ 35% có khả năng kể chuyện với nội dung phong phú, hấp dẫn và logic cao.

  2. Ảnh hưởng của vốn từ vựng và tâm lý: 38,2% học sinh mắc lỗi phát âm phổ biến như ngọng phụ âm “l” và “n”, nguyên nhân chủ yếu do bắt chước từ môi trường xung quanh. Tâm lý học sinh còn nhạy cảm, dễ bị ảnh hưởng bởi cảm xúc, dẫn đến một số em ngại giao tiếp, hạn chế phát triển kỹ năng nói và nghe.

  3. Nhận thức của giáo viên: 60% giáo viên cho rằng kỹ năng nói và nghe của học sinh chỉ đáp ứng một phần yêu cầu chương trình, 40% cho rằng đã đáp ứng. Tuy nhiên, 60% giáo viên không thấy cần thiết phải can thiệp nâng cao kỹ năng này, phần lớn giáo viên cho rằng yếu tố gia đình và xã hội ảnh hưởng lớn hơn nhà trường.

  4. Hiệu quả của biện pháp rèn luyện: Thực nghiệm sư phạm cho thấy việc xây dựng quy trình dạy học rõ ràng, sử dụng phương pháp dạy học tích cực như đóng vai, thảo luận nhóm, và tích hợp kỹ năng nói và nghe trong các tiết học giúp nâng cao điểm số kỹ năng của học sinh lên mức đáng kể, với tỷ lệ học sinh đạt điểm Tốt tăng khoảng 15% so với trước thực nghiệm.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu trước đây về vai trò của vốn từ vựng và tâm lý trong phát triển kỹ năng ngôn ngữ. Việc học sinh mắc lỗi phát âm phổ biến phản ánh ảnh hưởng của môi trường gia đình và xã hội, đồng thời cho thấy vai trò quan trọng của nhà trường trong việc điều chỉnh và bổ sung kiến thức chuẩn xác. Sự thiếu tự tin và tâm trạng tiêu cực ảnh hưởng đến khả năng giao tiếp của học sinh cũng được nhiều nghiên cứu trong và ngoài nước ghi nhận.

Việc giáo viên chưa nhận thức đầy đủ vai trò của mình trong việc phát triển kỹ năng nói và nghe là một rào cản lớn, cần được khắc phục thông qua đào tạo và nâng cao nhận thức. Các biện pháp dạy học tích cực như đóng vai, thảo luận nhóm không chỉ giúp học sinh phát triển kỹ năng ngôn ngữ mà còn tăng cường sự tự tin và hứng thú học tập, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của học sinh lớp 2.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố điểm kỹ năng nghe và nói trước và sau thực nghiệm, bảng so sánh tỷ lệ học sinh đạt các mức đánh giá, giúp minh họa rõ ràng hiệu quả của các biện pháp đề xuất.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng quy trình dạy học chi tiết: Giáo viên cần xác định rõ mục tiêu, lựa chọn nội dung phù hợp và xây dựng các hoạt động rèn luyện kỹ năng nói và nghe theo từng bước cụ thể, đảm bảo tính logic và phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 2. Thời gian thực hiện: ngay trong năm học hiện tại. Chủ thể thực hiện: giáo viên bộ môn Tiếng Việt.

  2. Áp dụng phương pháp dạy học tích cực: Sử dụng kỹ thuật đóng vai, thảo luận nhóm, trò chơi ngôn ngữ để tăng cường tương tác, phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh trong giờ học. Thời gian thực hiện: áp dụng liên tục trong các tiết học. Chủ thể thực hiện: giáo viên và cán bộ quản lý nhà trường.

  3. Tích hợp rèn luyện kỹ năng nói và nghe trong các môn học khác: Không chỉ giới hạn trong tiết Nói và nghe, mà cần lồng ghép kỹ năng này trong các môn học khác để phát triển toàn diện năng lực ngôn ngữ. Thời gian thực hiện: kế hoạch dài hạn trong chương trình học. Chủ thể thực hiện: tổ chuyên môn và giáo viên.

  4. Đào tạo nâng cao nhận thức và kỹ năng cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn về vai trò và phương pháp rèn luyện kỹ năng nói và nghe, giúp giáo viên nhận thức đúng và chủ động hơn trong công tác giảng dạy. Thời gian thực hiện: trong vòng 6 tháng tới. Chủ thể thực hiện: phòng giáo dục và đào tạo, trường học.

  5. Đánh giá và phản hồi thường xuyên: Xây dựng hệ thống câu hỏi và tiêu chí đánh giá kỹ năng nói và nghe phù hợp với chủ điểm "Niềm vui tuổi thơ", kết hợp đánh giá tự thân, đồng nghiệp và giáo viên để điều chỉnh phương pháp dạy học kịp thời. Thời gian thực hiện: định kỳ hàng học kỳ. Chủ thể thực hiện: giáo viên và ban giám hiệu.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Tiếng Việt tiểu học: Luận văn cung cấp các biện pháp cụ thể, quy trình dạy học và phương pháp tích cực giúp nâng cao kỹ năng nói và nghe cho học sinh lớp 2, hỗ trợ giáo viên đổi mới phương pháp giảng dạy.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Thông tin về thực trạng và giải pháp giúp cán bộ quản lý xây dựng kế hoạch đào tạo, hỗ trợ giáo viên và nâng cao chất lượng dạy học môn Tiếng Việt tại các trường tiểu học.

  3. Sinh viên ngành Sư phạm Tiểu học: Tài liệu tham khảo hữu ích để hiểu rõ hơn về đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 2, kỹ năng ngôn ngữ và các phương pháp dạy học tích cực, chuẩn bị cho công tác giảng dạy thực tế.

  4. Nhà nghiên cứu giáo dục: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm, phân tích sâu sắc về kỹ năng nói và nghe ở học sinh tiểu học, đồng thời đề xuất các biện pháp có cơ sở khoa học để phát triển kỹ năng ngôn ngữ trong giáo dục tiểu học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao kỹ năng nói và nghe lại quan trọng đối với học sinh lớp 2?
    Kỹ năng nói và nghe là nền tảng để học sinh phát triển năng lực giao tiếp, tư duy và học tập các kỹ năng ngôn ngữ khác như đọc và viết. Ở lớp 2, học sinh bắt đầu hình thành khả năng trình bày ý tưởng rõ ràng và hiểu thông tin phức tạp hơn, giúp các em tự tin hơn trong học tập và cuộc sống.

  2. Những khó khăn phổ biến khi rèn luyện kỹ năng nói và nghe cho học sinh lớp 2 là gì?
    Khó khăn bao gồm vốn từ vựng hạn chế, lỗi phát âm phổ biến như ngọng “l” và “n”, tâm lý ngại nói do sợ mắc lỗi, và thiếu môi trường giao tiếp tích cực. Những yếu tố này làm giảm hiệu quả rèn luyện kỹ năng nói và nghe nếu không có biện pháp phù hợp.

  3. Phương pháp dạy học tích cực nào hiệu quả nhất để phát triển kỹ năng nói và nghe?
    Phương pháp đóng vai, thảo luận nhóm, trò chơi ngôn ngữ và các hoạt động tương tác giúp học sinh chủ động tham gia, tăng cường sự tự tin và phát triển kỹ năng giao tiếp. Ví dụ, đóng vai giúp học sinh nhập vai nhân vật, từ đó hiểu sâu sắc hơn nội dung và luyện tập nói tự nhiên.

  4. Làm thế nào để đánh giá chính xác kỹ năng nói và nghe của học sinh lớp 2?
    Đánh giá nên dựa trên tiêu chí phát âm, nội dung câu chuyện, khả năng biểu cảm và hiểu biết khi nghe. Sử dụng thang điểm cụ thể, kết hợp đánh giá tự thân, đồng nghiệp và giáo viên giúp phản ánh toàn diện năng lực của học sinh.

  5. Vai trò của giáo viên trong việc nâng cao kỹ năng nói và nghe cho học sinh là gì?
    Giáo viên không chỉ truyền đạt kiến thức mà còn tạo môi trường học tập tích cực, khuyến khích học sinh tham gia giao tiếp, sử dụng phương pháp dạy học phù hợp và đánh giá thường xuyên để điều chỉnh phương pháp giảng dạy, từ đó nâng cao hiệu quả rèn luyện kỹ năng.

Kết luận

  • Kỹ năng nói và nghe là hai kỹ năng ngôn ngữ thiết yếu, có mối quan hệ tương hỗ, đóng vai trò quan trọng trong phát triển năng lực giao tiếp của học sinh lớp 2.
  • Thực trạng kỹ năng nói và nghe của học sinh lớp 2 tại Hải Phòng hiện đạt mức khá, với nhiều học sinh còn hạn chế về vốn từ và biểu cảm.
  • Giáo viên chưa nhận thức đầy đủ vai trò của mình trong việc phát triển kỹ năng này, dẫn đến thiếu các biện pháp can thiệp hiệu quả.
  • Các biện pháp rèn luyện kỹ năng nói và nghe qua chủ điểm "Niềm vui tuổi thơ" với quy trình dạy học rõ ràng và phương pháp dạy học tích cực đã chứng minh hiệu quả qua thực nghiệm sư phạm.
  • Đề xuất tiếp tục đào tạo giáo viên, áp dụng phương pháp tích cực và đánh giá thường xuyên nhằm nâng cao chất lượng dạy học kỹ năng nói và nghe trong các năm học tiếp theo.

Hành động tiếp theo: Các trường tiểu học và giáo viên cần triển khai ngay các biện pháp đề xuất, đồng thời phối hợp với các cơ quan quản lý giáo dục để tổ chức đào tạo nâng cao năng lực giảng dạy kỹ năng nói và nghe cho học sinh lớp 2.