Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông tại Việt Nam, việc chuyển hướng từ dạy học truyền thống sang dạy học phát triển năng lực người học đã trở thành xu thế tất yếu. Theo ước tính, năng lực giao tiếp (NLGT) là một trong những năng lực chung quan trọng nhất cần được phát triển cho học sinh (HS) tiểu học nhằm giúp các em vận dụng hiệu quả tiếng Việt trong học tập và đời sống. Tuy nhiên, thực trạng dạy học viết đoạn văn ngắn cho HS lớp 2 tại một số trường tiểu học ở thành phố Hải Phòng còn nhiều hạn chế, ảnh hưởng đến chất lượng phát triển NLGT. Mục tiêu nghiên cứu nhằm rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn ngắn theo hướng phát triển NLGT cho HS lớp 2, qua đó nâng cao hiệu quả dạy học môn Tiếng Việt, góp phần phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất của HS. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các trường Tiểu học Thủy Đường, An Lư và Núi Đèo thuộc huyện Thủy Nguyên, thành phố Hải Phòng trong năm học 2020-2021. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để đề xuất các biện pháp rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn ngắn, góp phần nâng cao năng lực giao tiếp cho HS tiểu học, đồng thời hỗ trợ giáo viên trong đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết ngôn ngữ học văn bản và lý thuyết phát triển năng lực giao tiếp. Lý thuyết ngôn ngữ học văn bản nhấn mạnh tính thống nhất, hoàn chỉnh về nội dung và hình thức của văn bản, trong đó đoạn văn là đơn vị cấu thành cơ bản với các kiểu cấu trúc như diễn dịch, quy nạp, song song và phối hợp. Lý thuyết phát triển năng lực giao tiếp được hiểu là sự kết hợp phức tạp của năng lực diễn ngôn, năng lực ngôn ngữ, năng lực hành động lời nói, năng lực văn hóa - xã hội và năng lực chiến lược, giúp HS sử dụng tiếng Việt hiệu quả trong các tình huống giao tiếp. Ba khái niệm trọng tâm gồm: năng lực giao tiếp, kĩ năng viết đoạn văn ngắn và đặc điểm tâm lí-ngôn ngữ của HS lớp 2 được làm rõ để làm cơ sở xây dựng biện pháp rèn luyện.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp gồm: thống kê - phân loại, điều tra - khảo sát, phân tích - tổng hợp và thực nghiệm sư phạm. Nguồn dữ liệu chính bao gồm khảo sát 20 giáo viên và 721 HS lớp 2 tại ba trường tiểu học huyện Thủy Nguyên, Hải Phòng; dự giờ các tiết học luyện viết đoạn văn theo chương trình Tiếng Việt 2000 và chương trình Giáo dục phổ thông 2018; thu thập các bài viết của HS. Cỡ mẫu được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm đảm bảo tính đại diện cho thực trạng địa phương. Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phương pháp định tính và định lượng, sử dụng bảng biểu và biểu đồ để minh họa kết quả. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2020-2021, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, xây dựng biện pháp và thực nghiệm sư phạm để đánh giá hiệu quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng năng lực viết đoạn văn của HS lớp 2 còn hạn chế: Qua khảo sát 721 HS, chỉ 24,3% em thể hiện sự thích thú với tiết học viết đoạn văn, trong khi 31,4% không thích và 44,3% giữ thái độ bình thường. Về khó khăn, 42,2% HS cho biết vốn từ hạn chế là nguyên nhân chính khiến câu văn chưa hay; 22,1% gặp khó khăn trong sử dụng dấu câu; 21,1% viết câu chưa rõ ý; 14,6% gặp khó khăn trong sắp xếp ý. (Bảng khảo sát HS)

  2. Giáo viên chưa thường xuyên tổ chức hoạt động phát triển NLGT: Trong số 20 giáo viên khảo sát, chỉ 20% thường xuyên tổ chức các hoạt động phát triển NLGT, 70% thỉnh thoảng, 10% rất ít khi tổ chức. 60% giáo viên đánh giá khả năng viết đoạn văn của HS ở mức chưa tốt, 35% bình thường, chỉ 5% tốt. (Bảng khảo sát GV)

  3. Phương pháp dạy học còn mang tính truyền thống, chưa phát huy sáng tạo: Giáo viên chủ yếu tập trung vào việc giúp HS hoàn thành bài tập theo mẫu, chưa chú trọng phát triển kĩ năng nói trước khi viết, chưa tạo điều kiện cho HS phát huy tính tích cực, sáng tạo trong viết đoạn văn. HS thường viết theo dàn bài có sẵn, thiếu sự đa dạng và cá nhân hóa trong bài viết.

  4. Hiệu quả thực nghiệm sư phạm: Sau khi áp dụng các biện pháp rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn ngắn theo hướng phát triển NLGT, kết quả kiểm tra sau thực nghiệm cho thấy HS lớp thực nghiệm có mức điểm trung bình cao hơn 15% so với lớp đối chứng, tỉ lệ HS đạt yêu cầu tăng từ 40% lên 70%. Biểu đồ so sánh kết quả kiểm tra trước và sau thực nghiệm minh họa rõ sự tiến bộ này.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của thực trạng hạn chế về kĩ năng viết đoạn văn ngắn của HS lớp 2 là do vốn từ vựng còn nghèo nàn, khả năng tổ chức ý chưa tốt và thiếu sự hướng dẫn bài bản từ giáo viên. So với các nghiên cứu trước đây, kết quả khảo sát tại Hải Phòng tương đồng với xu hướng chung của giáo dục tiểu học Việt Nam khi chuyển đổi sang dạy học phát triển năng lực. Việc giáo viên chưa thường xuyên tổ chức các hoạt động phát triển NLGT cho HS làm giảm hiệu quả rèn luyện kĩ năng viết. Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy việc áp dụng biện pháp đổi mới phương pháp dạy học, tăng cường hoạt động giao tiếp, thực hành viết đoạn văn ngắn theo hướng phát triển NLGT đã góp phần nâng cao chất lượng học tập. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột so sánh tỉ lệ HS đạt yêu cầu trước và sau thực nghiệm, bảng thống kê các lỗi thường gặp trong bài viết của HS, giúp minh họa rõ nét hiệu quả của biện pháp đề xuất.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường tổ chức hoạt động giao tiếp trước khi viết đoạn văn: Giáo viên cần thiết kế các hoạt động nói, thảo luận nhóm để HS phát triển ý tưởng, từ đó viết đoạn văn có nội dung phong phú, sáng tạo. Mục tiêu nâng tỉ lệ HS hứng thú với bài viết lên ít nhất 60% trong vòng 1 học kỳ. Chủ thể thực hiện: giáo viên Tiếng Việt lớp 2.

  2. Xây dựng và sử dụng hệ thống bài tập đa dạng, phù hợp với đặc điểm tâm lí HS lớp 2: Các bài tập cần có gợi ý cụ thể, tình huống thực tế, khuyến khích HS vận dụng vốn từ ngữ trong giao tiếp hàng ngày. Mục tiêu giảm tỉ lệ lỗi về vốn từ và dấu câu xuống dưới 20% sau 6 tháng. Chủ thể thực hiện: tổ chuyên môn các trường tiểu học.

  3. Đào tạo, bồi dưỡng nâng cao năng lực chuyên môn cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn về phương pháp dạy học phát triển năng lực giao tiếp, kỹ thuật tổ chức hoạt động học tập tích cực. Mục tiêu 100% giáo viên lớp 2 được tập huấn trong năm học tiếp theo. Chủ thể thực hiện: phòng giáo dục huyện, sở giáo dục.

  4. Tăng cường phối hợp giữa nhà trường và gia đình: Khuyến khích phụ huynh tạo môi trường giao tiếp, đọc sách, trao đổi với con để phát triển vốn từ và kỹ năng viết. Mục tiêu nâng cao tỉ lệ HS sử dụng từ ngữ giao tiếp vào bài viết lên 70% trong năm học. Chủ thể thực hiện: giáo viên chủ nhiệm, phụ huynh.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Tiếng Việt tiểu học: Nhận được hướng dẫn cụ thể về phương pháp rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn ngắn theo hướng phát triển NLGT, giúp đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao hiệu quả giảng dạy.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Có cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo giáo viên, phát triển chương trình phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục phát triển năng lực.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục học: Tham khảo tài liệu nghiên cứu thực tiễn về phát triển năng lực giao tiếp và kỹ năng viết cho HS tiểu học, phục vụ cho các đề tài nghiên cứu tiếp theo.

  4. Phụ huynh học sinh: Hiểu rõ hơn về đặc điểm phát triển ngôn ngữ và tâm lý của HS lớp 2, từ đó phối hợp với nhà trường hỗ trợ con em phát triển kỹ năng viết và giao tiếp hiệu quả.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần phát triển năng lực giao tiếp cho học sinh lớp 2?
    Phát triển NLGT giúp HS sử dụng tiếng Việt hiệu quả trong học tập và đời sống, nâng cao khả năng tư duy, sáng tạo và giao tiếp xã hội. Ví dụ, HS có kỹ năng viết đoạn văn tốt sẽ tự tin hơn khi trình bày ý kiến.

  2. Những khó khăn phổ biến của HS lớp 2 khi viết đoạn văn là gì?
    HS thường gặp khó khăn về vốn từ hạn chế, chưa biết cách sử dụng dấu câu hợp lý, sắp xếp ý chưa logic, dẫn đến câu văn lủng củng. Điều này được thể hiện qua khảo sát với 42,2% HS gặp khó khăn về vốn từ.

  3. Phương pháp nào hiệu quả để rèn kỹ năng viết đoạn văn ngắn cho HS lớp 2?
    Phương pháp kết hợp hoạt động nói trước khi viết, sử dụng bài tập đa dạng, gợi ý cụ thể và tạo môi trường giao tiếp tích cực được chứng minh nâng cao hiệu quả học tập.

  4. Làm thế nào để giáo viên có thể tổ chức hoạt động phát triển năng lực giao tiếp trong tiết học?
    Giáo viên có thể tổ chức thảo luận nhóm, trò chơi ngôn ngữ, trình bày ý tưởng trước lớp, giúp HS phát triển vốn từ và kỹ năng diễn đạt trước khi viết đoạn văn.

  5. Phụ huynh có thể hỗ trợ con em phát triển kỹ năng viết như thế nào?
    Phụ huynh nên tạo điều kiện cho con đọc sách, trao đổi hàng ngày, khuyến khích con viết nhật ký hoặc thư từ, giúp các em vận dụng vốn từ ngữ trong giao tiếp và viết lách.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã xác định được thực trạng hạn chế về kĩ năng viết đoạn văn ngắn và năng lực giao tiếp của HS lớp 2 tại một số trường tiểu học Hải Phòng.
  • Đã đề xuất và thực nghiệm thành công các biện pháp rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn ngắn theo hướng phát triển năng lực giao tiếp, nâng cao hiệu quả dạy học.
  • Kết quả thực nghiệm cho thấy sự tiến bộ rõ rệt về năng lực viết đoạn văn và thái độ học tập của HS.
  • Khuyến nghị cần tăng cường đào tạo giáo viên, đổi mới phương pháp dạy học và phối hợp chặt chẽ giữa nhà trường và gia đình.
  • Các bước tiếp theo là mở rộng thực nghiệm, hoàn thiện biện pháp và phổ biến kết quả nghiên cứu trong ngành giáo dục tiểu học.

Hành động ngay hôm nay: Giáo viên và nhà quản lý giáo dục nên áp dụng các biện pháp đề xuất để nâng cao chất lượng dạy học viết đoạn văn, góp phần phát triển toàn diện năng lực giao tiếp cho HS tiểu học.