Quyền tố tụng của bị cáo trong xét xử sơ thẩm tại TAND tỉnh Bình Định

• Tác giả: Nguyễn Thị Mi Sa
• Người hướng dẫn: Ts. Vũ Hoài Nam
• Trường học: Học Viện Khoa Học Xã Hội
• Chuyên ngành: Luật Hình sự và Tố tụng Hình sự
• Đề tài: Quyền Tố Tụng Của Bị Cáo Từ Thực Tiễn Xét Xử Sơ Thẩm Của Tòa Án Nhân Dân Tỉnh Bình Định
• Loại tài liệu: Luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2021
• Địa điểm: Hà Nội

Mục lục chi tiết

• LỜI CAM ĐOAN
• MỞ ĐẦU
• 1. CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ QUYỀN TỐ TỤNG CỦA BỊ CÁO TRONG XÉT XỬ SƠ THẨM CÁC VỤ ÁN HÌNH SỰ
• 1.1. Khái niệm, đặc điểm quyền tố tụng của bị cáo trong xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân cấp tỉnh
• 1.2. Hệ thống các quyền tố tụng của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự theo quy định của pháp luật của quốc tế và Việt Nam
• 1.3. Vai trò, ý nghĩa của việc quy định và thực hiện quy định về quyền tố tụng của bị cáo trong xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự
• 1.4. Bảo đảm thực hiện quyền tố tụng của bị cáo và các yếu tố ảnh hưởng đến việc bảo đảm quyền của bị cáo
• 2. CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG THỰC HIỆN QUYỀN TỐ TỤNG CỦA BỊ CÁO TRONG XÉT XỬ SƠ THẨM CÁC VỤ ÁN HÌNH SỰ CỦA TÒA ÁN NHÂN DÂN TỈNH BÌNH ĐỊNH
• 2.1. Khái quát đặc điểm kinh tế xã hội
• 2.2. Thực trạng thực hiện quyền tố tụng của bị cáo trong xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định
• 3. CHƯƠNG 3: MỤC TIÊU, YÊU CẦU VÀ CÁC GIẢI PHÁP BẢO ĐẢM QUYỀN TỐ TỤNG CỦA BỊ CÁO TRONG XÉT XỬ SƠ THẨM CÁC VỤ ÁN HÌNH SỰ CỦA TÒA ÁN NHÂN DÂN TỈNH BÌNH ĐỊNH
• 3.1. Mục tiêu, yêu cầu về hoàn thiện và áp dụng đúng quy định của pháp luật hình sự về quyền tố tụng của bị cáo trong xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định
• 3.2. Các giải pháp bảo đảm quyền tố tụng của bị cáo trong xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định
• DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tóm tắt

I. Toàn cảnh quyền tố tụng của bị cáo tại Bình Định hiện nay

Quyền tố tụng của bị cáo là một bộ phận không thể tách rời của quyền con người, được pháp luật quốc tế và quốc gia công nhận, bảo vệ. Đây là tập hợp những bảo đảm pháp lý cho phép người bị Tòa án đưa ra xét xử có thể tự bảo vệ mình trước sự buộc tội của nhà nước. Tại Việt Nam, Bộ luật tố tụng hình sự 2015 (BLTTHS 2015) đã cụ thể hóa các quyền này, đặc biệt trong giai đoạn xét xử sơ thẩm. Thực tiễn áp dụng pháp luật tại Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định cho thấy việc bảo đảm quyền của bị cáo không chỉ là trách nhiệm pháp lý mà còn là thước đo của một nền tư pháp công bằng, văn minh. Các quyền này bao gồm quyền được thông báo về tội danh bị truy tố, quyền tham gia phiên tòa, quyền trình bày lời khai, đưa ra chứng cứ, và đặc biệt là quyền bào chữa. Nguyên tắc suy đoán vô tội là nền tảng, yêu cầu các cơ quan tiến hành tố tụng phải chứng minh tội phạm, và bị cáo không có nghĩa vụ phải chứng minh mình vô tội. Việc thực thi hiệu quả các quy định này giúp ngăn ngừa án oan sai, bảo vệ công lý và củng cố niềm tin của nhân dân vào hệ thống tư pháp. Nghiên cứu thực tiễn tại Bình Định cho thấy, mặc dù đã có nhiều nỗ lực, quá trình bảo đảm các quyền này vẫn còn đối mặt với nhiều thách thức, đòi hỏi sự hoàn thiện không ngừng từ hệ thống pháp luật đến năng lực của người tiến hành tố tụng.

1.1. Khái niệm và tầm quan trọng của quyền con người trong tố tụng hình sự

Quyền con người là những giá trị vốn có, tự nhiên của mỗi cá nhân, được pháp luật quốc tế và Hiến pháp Việt Nam ghi nhận. Trong lĩnh vực tư pháp, quyền con người trong tố tụng hình sự là sự cụ thể hóa các giá trị đó khi một người bị buộc tội. Quyền tố tụng của bị cáo là những nhu cầu và lợi ích hợp pháp, cho phép họ tham gia vào quá trình tố tụng để bảo vệ mình. Tầm quan trọng của việc bảo đảm các quyền này nằm ở chỗ nó tạo ra sự cân bằng cần thiết giữa quyền lực của nhà nước (đại diện bởi Viện kiểm sát nhân dân Bình Định và Tòa án) và vị thế yếu thế của bị cáo. Việc này không chỉ bảo vệ cá nhân khỏi sự tùy tiện, lạm quyền mà còn là điều kiện tiên quyết để tìm ra sự thật khách quan của vụ án, đảm bảo mọi phán quyết của Tòa án đều công bằng, đúng pháp luật.

1.2. Các quyền cơ bản của bị cáo theo Bộ luật tố tụng hình sự 2015

Bộ luật tố tụng hình sự 2015 đã thiết lập một hệ thống các quyền tố tụng toàn diện cho bị cáo. Các quyền này bao gồm: quyền nhận quyết định đưa vụ án ra xét xử; quyền tham gia phiên tòa hình sự; quyền đề nghị thay đổi người tiến hành tố tụng; quyền đưa ra chứng cứ và chứng minh sự vô tội của mình; quyền trình bày ý kiến, tranh luận; quyền tự bào chữa hoặc nhờ luật sư bào chữa tại Bình Định; quyền được xét xử công bằng, kịp thời bởi một Tòa án độc lập; quyền nói lời sau cùng trước khi nghị án và quyền kháng cáo bản án. Đặc biệt, quyền không buộc phải đưa ra lời khai chống lại chính mình hoặc nhận mình có tội (tương đương quyền im lặng) là một bước tiến quan trọng, phù hợp với thông lệ quốc tế, nhằm chống bức cung, nhục hình và bảo vệ nhân phẩm của bị cáo.

II. Thách thức trong việc bảo đảm quyền tố tụng bị cáo ở Bình Định

Mặc dù khung pháp lý đã tương đối hoàn thiện, thực tiễn tại Bình Định vẫn tồn tại những thách thức và hạn chế trong việc bảo đảm đầy đủ quyền tố tụng của bị cáo. Một trong những vấn đề nổi cộm là vi phạm tố tụng ngay từ giai đoạn chuẩn bị xét xử. Có trường hợp quyết định đưa vụ án ra xét xử không ghi đầy đủ thông tin về thành phần Hội đồng xét xử, gây khó khăn cho bị cáo trong việc thực hiện quyền đề nghị thay đổi người tiến hành tố tụng. Bên cạnh đó, chất lượng tranh tụng tại phiên tòa đôi khi còn mang tính hình thức. Một số Thẩm phán, Kiểm sát viên còn có định kiến, chưa thực sự tôn trọng nguyên tắc suy đoán vô tội, dẫn đến việc xét hỏi mang tính áp đặt. Vai trò của luật sư bào chữa chưa được phát huy tối đa, đôi khi gặp khó khăn trong việc tiếp cận hồ sơ hoặc trình bày luận cứ. Những hạn chế này không chỉ ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi của bị cáo mà còn tiềm ẩn nguy cơ dẫn đến án oan sai, làm suy giảm niềm tin vào công lý. Việc nhận diện và khắc phục kịp thời những thách thức này là yêu cầu cấp thiết đối với các cơ quan tư pháp tỉnh Bình Định.

2.1. Vi phạm tố tụng trong giai đoạn chuẩn bị xét xử sơ thẩm hình sự

Giai đoạn chuẩn bị xét xử sơ thẩm hình sự là cực kỳ quan trọng, nhưng đây cũng là nơi phát sinh nhiều thiếu sót. Luận văn của tác giả Nguyễn Thị Mi Sa chỉ ra rằng, một số thẩm phán được phân công chưa xem xét kỹ hồ sơ, dẫn đến việc Tòa án không trả hồ sơ để điều tra bổ sung dù thiếu chứng cứ, bỏ lọt tội phạm. Ví dụ điển hình là vụ án Nguyễn Quốc Việt và đồng phạm, Tòa án cấp cao Đà Nẵng đã phải hủy một phần bản án sơ thẩm của TAND tỉnh Bình Định do bỏ lọt hành vi phạm tội và người phạm tội. Hơn nữa, việc hoãn phiên tòa đôi khi không tuân thủ đúng quy định, ảnh hưởng đến quyền được xét xử kịp thời của bị cáo. Những vi phạm tố tụng này, dù nhỏ, đều có thể tác động tiêu cực đến toàn bộ quá trình giải quyết vụ án.

2.2. Hạn chế về quyền bào chữa và tranh tụng tại phiên tòa

Quyền bào chữa là quyền cốt lõi để bảo vệ bị cáo. Tuy nhiên, trên thực tế, chất lượng tranh tụng chưa đồng đều. Một số phiên tòa, vai trò của hội đồng xét xử chưa thực sự là trọng tài vô tư mà còn có xu hướng nghiêng về phía buộc tội. Có Thẩm phán hạn chế thời gian trình bày của luật sư hoặc cắt ngang những lập luận chưa được lắng nghe thấu đáo. Tương tự, một số Kiểm sát viên chưa chuẩn bị kỹ luận tội, đối đáp hời hợt, làm giảm chất lượng tranh tụng tại phiên tòa. Điều này khiến cho việc bảo đảm quyền của bị cáo trở nên khó khăn, làm cho phiên tòa chưa thực sự là nơi công lý được làm sáng tỏ thông qua đối thoại và chứng minh.

III. Phương pháp nâng cao hiệu quả bảo đảm quyền của bị cáo

Để nâng cao hiệu quả bảo đảm quyền của bị cáo tại các phiên tòa ở Bình Định, cần có một hệ thống giải pháp đồng bộ. Trước hết, yếu tố con người là then chốt. Việc nâng cao năng lực chuyên môn, đạo đức nghề nghiệp và ý thức tôn trọng pháp luật cho đội ngũ tiến hành tố tụng, bao gồm Thẩm phán, Hội thẩm nhân dân và Kiểm sát viên, là ưu tiên hàng đầu. Các chương trình đào tạo cần tập trung vào kỹ năng điều hành phiên tòa, kỹ năng xét hỏi dựa trên nguyên tắc suy đoán vô tội, và đặc biệt là kỹ năng lắng nghe, phân tích các luận cứ gỡ tội. Tiếp theo, cần tăng cường vai trò và tạo điều kiện thuận lợi hơn cho luật sư bào chữa tại Bình Định. Việc đảm bảo luật sư được tiếp cận hồ sơ vụ án một cách đầy đủ, kịp thời và không bị cản trở khi tham gia tranh tụng tại phiên tòa là điều kiện tiên quyết. Cuối cùng, việc hoàn thiện cơ chế giám sát hoạt động tư pháp, cả giám sát nội bộ và giám sát từ xã hội, sẽ góp phần ngăn ngừa vi phạm tố tụng và đảm bảo các phán quyết được đưa ra một cách khách quan, công bằng.

3.1. Nâng cao vai trò năng lực của Hội đồng xét xử và Kiểm sát viên

Vai trò của Hội đồng xét xử (HĐXX) và Kiểm sát viên (KSV) có tính quyết định đến việc các quyền của bị cáo có được tôn trọng hay không. HĐXX, đặc biệt là Thẩm phán chủ tọa phiên tòa, phải thực sự là người điều khiển công tâm, tạo ra một không khí tranh tụng dân chủ, bình đẳng. Cần loại bỏ tư duy xét xử theo "án tại hồ sơ", thay vào đó phải dựa vào kết quả kiểm tra chứng cứ và chứng minh công khai tại tòa. KSV phải nâng cao trách nhiệm trong việc chứng minh tội phạm, bản luận tội phải sắc bén, dựa trên chứng cứ vững chắc và phần đối đáp phải thể hiện sự tôn trọng các lập luận của bên bào chữa. Việc bồi dưỡng thường xuyên về quyền con người trong tố tụng hình sự cho các chức danh này là vô cùng cần thiết.

3.2. Cách tăng cường hoạt động hiệu quả của luật sư bào chữa

Luật sư là "tấm khiên" pháp lý bảo vệ bị cáo. Để tăng cường hiệu quả hoạt động của luật sư bào chữa tại Bình Định, cần đảm bảo họ có đủ không gian và điều kiện pháp lý để hành nghề. Các cơ quan tiến hành tố tụng cần chấm dứt mọi hành vi gây khó khăn, cản trở. Tòa án cần tạo điều kiện để luật sư trình bày hết ý kiến, cung cấp chứng cứ và yêu cầu triệu tập người làm chứng. Ngoài ra, việc nâng cao chất lượng đội ngũ luật sư thông qua đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng tranh tụng, kỹ năng thu thập và đánh giá chứng cứ cũng là một giải pháp quan trọng. Một đội ngũ luật sư giỏi chuyên môn, vững đạo đức sẽ góp phần quan trọng vào việc bảo đảm quyền của bị cáo và giảm thiểu án oan sai.

IV. Thực tiễn xét xử Phân tích kết quả tại Tòa án tỉnh Bình Định

Thực tiễn áp dụng pháp luật về quyền tố tụng của bị cáo tại Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định trong giai đoạn 2016-2020 cho thấy một bức tranh đa chiều. Về mặt tích cực, Tòa án đã xét xử một khối lượng lớn các vụ án hình sự (386 vụ/1.044 bị cáo), góp phần giữ vững an ninh trật tự. Đa số các phiên tòa hình sự đều được tiến hành đúng thủ tục, bị cáo được giải thích quyền và nghĩa vụ, được trình bày ý kiến và nói lời sau cùng. Tỷ lệ án bị hủy do lỗi chủ quan của Tòa án ở mức thấp (4 vụ, chiếm 1,03%), cho thấy chất lượng xét xử cơ bản được đảm bảo. Tuy nhiên, phân tích sâu hơn qua các vụ án cụ thể lại cho thấy những điểm nghẽn. Vụ án Nguyễn Thị Liễu và Nguyễn Văn Năm cho thấy có Thẩm phán chưa nghiên cứu kỹ hồ sơ, áp dụng pháp luật chưa chính xác. Hay vụ án Nguyễn Quốc Việt phản ánh tình trạng bỏ lọt tội phạm. Những trường hợp này, dù không nhiều, nhưng là lời cảnh báo về sự cần thiết phải cẩn trọng và tuân thủ nghiêm ngặt các nguyên tắc tố tụng để bảo đảm quyền của bị cáo một cách thực chất.

4.1. Thống kê và đánh giá công tác xét xử sơ thẩm hình sự 2016 2020

Trong 5 năm (2016-2020), Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định đã thụ lý và xét xử 386 vụ án hình sự sơ thẩm với 1.044 bị cáo. Các tội danh chủ yếu liên quan đến xâm phạm tính mạng, sức khỏe, tài sản và ma túy. Các vụ án lớn, phức tạp, được dư luận quan tâm đều được đưa ra xét xử kịp thời, nghiêm minh. Kết quả khảo sát từ luận văn cho thấy, 100% bị cáo trong năm 2020 đã nhận được quyết định đưa vụ án ra xét xử và được HĐXX giải thích quyền, nghĩa vụ. Điều này cho thấy sự tiến bộ trong việc tuân thủ các thủ tục tố tụng cơ bản, một yếu tố quan trọng trong việc bảo đảm quyền của bị cáo.

4.2. Bài học kinh nghiệm từ các vụ án vi phạm tố tụng điển hình

Những vụ án bị cấp phúc thẩm hủy hoặc cải sửa do vi phạm tố tụng là bài học đắt giá. Vụ án Nguyễn Quốc Việt bị hủy một phần do không xử lý hành vi đánh bạc và bỏ lọt đối tượng Nguyễn Khánh Hưng cho thấy sự thiếu sót trong giai đoạn điều tra và truy tố mà Tòa án sơ thẩm đã không khắc phục được. Vụ án Nguyễn Thị Liễu cho thấy sai sót trong việc đánh giá chứng cứ và định tội danh. Những sai lầm này thường xuất phát từ việc Thẩm phán chưa nghiên cứu kỹ hồ sơ, đánh giá chứng cứ và chứng minh một cách phiến diện, hoặc chưa thực hiện triệt để nguyên tắc suy đoán vô tội. Bài học rút ra là cần nâng cao trách nhiệm của từng cá nhân trong HĐXX và tăng cường cơ chế kiểm tra, giám sát chéo giữa các cơ quan tố tụng.

V. Hướng đi tương lai nhằm bảo vệ quyền tố tụng của bị cáo

Để xây dựng một nền tư pháp tiến bộ, việc bảo đảm quyền của bị cáo phải được coi là nhiệm vụ trọng tâm và xuyên suốt. Hướng đi trong tương lai cho các cơ quan tư pháp tỉnh Bình Định cần tập trung vào ba trụ cột chính. Thứ nhất, tiếp tục hoàn thiện các quy định pháp luật liên quan, làm rõ hơn nữa các cơ chế bảo vệ quyền bào chữa và đảm bảo nguyên tắc tranh tụng tại phiên tòa được thực thi một cách thực chất. Thứ hai, đẩy mạnh cải cách hành chính tư pháp, ứng dụng công nghệ thông tin để minh bạch hóa hoạt động của Tòa án. Việc công khai bản án (trừ các trường hợp cần giữ bí mật) là một giải pháp hiệu quả để xã hội giám sát và nâng cao trách nhiệm của người tiến hành tố tụng. Thứ ba, và quan trọng nhất, là đầu tư vào con người. Xây dựng đội ngũ Thẩm phán, Kiểm sát viên vừa "hồng" vừa "chuyên", có bản lĩnh chính trị vững vàng, tinh thông nghiệp vụ và có trái tim nhân văn là yếu tố quyết định để quyền con người trong tố tụng hình sự được bảo vệ, không để xảy ra án oan sai.

5.1. Xây dựng mô hình phiên tòa hình sự công bằng và minh bạch

Tương lai của công tác xét xử tại Bình Định cần hướng đến mô hình phiên tòa hình sự thực sự công bằng, nơi nguyên tắc bình đẳng vũ khí giữa bên buộc tội (Viện kiểm sát) và bên gỡ tội (bị cáo và luật sư) được tôn trọng. Vai trò của Hội đồng xét xử phải được định vị lại, đúng với vai trò trọng tài, chỉ ra phán quyết dựa trên kết quả tranh tụng và các chứng cứ đã được kiểm chứng công khai. Việc ghi âm, ghi hình có âm thanh tại phiên tòa cần được nghiên cứu áp dụng rộng rãi để đảm bảo tính minh bạch, khách quan và làm cơ sở để xem xét lại vụ án khi cần thiết, góp phần bảo đảm quyền của bị cáo một cách hiệu quả nhất.

5.2. Tăng cường giám sát và trách nhiệm giải trình của cơ quan tố tụng

Trách nhiệm giải trình là một yếu tố cốt lõi của nhà nước pháp quyền. Các cơ quan tiến hành tố tụng tại Bình Định, bao gồm Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định và Viện kiểm sát nhân dân Bình Định, cần tăng cường cơ chế giám sát nội bộ và chịu sự giám sát của các cơ quan dân cử và xã hội. Mọi hành vi, quyết định tố tụng có dấu hiệu vi phạm tố tụng, xâm phạm quyền lợi hợp pháp của bị cáo phải được xem xét, xử lý kịp thời và nghiêm minh. Việc quy định rõ trách nhiệm vật chất và trách nhiệm cá nhân của người tiến hành tố tụng khi để xảy ra án oan sai sẽ là một biện pháp răn đe hiệu quả, buộc họ phải cẩn trọng hơn trong từng hành động của mình.