Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế, việc tổ chức quyền lực nhà nước (QLNN) ở địa phương tại Việt Nam trở thành một vấn đề cấp thiết nhằm nâng cao hiệu quả quản lý và phát triển kinh tế - xã hội. Theo Hiến pháp năm 2013 và các văn bản pháp luật liên quan như Luật Tổ chức chính quyền địa phương năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2019), tổ chức QLNN ở địa phương được xác định là một bộ phận quan trọng trong bộ máy nhà nước đơn nhất của Việt Nam. Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy vẫn còn nhiều hạn chế, bất cập trong việc phân cấp, phân quyền và kiểm soát quyền lực giữa các cấp chính quyền địa phương và trung ương.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là hệ thống hóa các vấn đề lý luận và thực tiễn về tổ chức QLNN ở địa phương, đánh giá ưu điểm và hạn chế, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao chất lượng tổ chức và hoạt động của chính quyền địa phương trong giai đoạn 2024-2030. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các quy định pháp luật hiện hành và thực trạng tổ chức quyền lực nhà nước tại các cấp tỉnh, huyện, xã trên lãnh thổ Việt Nam, đồng thời so sánh với kinh nghiệm quốc tế để rút ra bài học phù hợp.

Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc cung cấp luận cứ khoa học khách quan, làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn, góp phần hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước ở địa phương, đáp ứng yêu cầu cải cách hành chính và phát triển bền vững đất nước.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên cơ sở lý luận Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, đồng thời vận dụng các nguyên tắc tổ chức quyền lực nhà nước như nguyên tắc quyền lực nhà nước là thống nhất, nguyên tắc tập trung dân chủ. Các khái niệm chính bao gồm:

  • Quyền lực nhà nước (QLNN): Là sự ưu thế của nhà nước trong việc thực thi và bắt buộc các chủ thể xã hội phục tùng theo ý chí của mình, có tính chất tuyệt đối và phạm vi tác động toàn quốc.

  • Cấu trúc nhà nước: Bao gồm các cơ quan lập pháp, hành pháp, tư pháp ở cả trung ương và địa phương, được tổ chức theo nguyên tắc phân cấp, phân quyền và phối hợp.

  • Chính quyền địa phương (CQDP): Là cơ quan thực thi quyền lực nhà nước ở địa phương, bao gồm Hội đồng nhân dân (HĐND) và Ủy ban nhân dân (UBND), hoạt động dựa trên cơ sở pháp luật và chịu sự giám sát của cấp trên.

  • Nguyên tắc tập trung dân chủ: Đòi hỏi sự chỉ đạo thống nhất từ cấp trên đến cấp dưới đồng thời phát huy quyền làm chủ của nhân dân.

Khung lý thuyết còn tham khảo các mô hình tổ chức quyền lực nhà nước ở địa phương của các quốc gia như Hoa Kỳ, Pháp, Trung Quốc để so sánh và rút ra bài học kinh nghiệm phù hợp với Việt Nam.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu khoa học kết hợp, bao gồm:

  • Phương pháp duy vật biện chứng và duy vật lịch sử: Giúp phân tích mối quan hệ giữa các yếu tố trong tổ chức quyền lực nhà nước và sự phát triển của bộ máy nhà nước theo thời gian.

  • Phương pháp phân tích, so sánh, tổng hợp: So sánh các quy định pháp luật, mô hình tổ chức quyền lực nhà nước ở địa phương trong nước và quốc tế để đánh giá ưu nhược điểm.

  • Phương pháp giải thích, bình luận: Giải thích các khái niệm, nguyên tắc và quy định pháp luật liên quan đến tổ chức quyền lực nhà nước ở địa phương.

  • Phương pháp nghiên cứu thực tiễn: Thu thập dữ liệu từ các văn bản pháp luật hiện hành như Hiến pháp 2013, Luật Tổ chức chính quyền địa phương 2015 và các văn bản sửa đổi bổ sung, đồng thời khảo sát thực trạng tổ chức và hoạt động của CQDP tại các địa phương.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm toàn bộ các cấp chính quyền địa phương (tỉnh, huyện, xã) trên lãnh thổ Việt Nam, với trọng tâm phân tích các mối quan hệ tổ chức, phân cấp, phân quyền và kiểm soát quyền lực. Phương pháp chọn mẫu dựa trên tiêu chí đại diện và tính điển hình của các đơn vị hành chính. Thời gian nghiên cứu tập trung từ khi Luật Tổ chức CQDP có hiệu lực đến năm 2024, đồng thời khảo sát lịch sử phát triển từ Hiến pháp năm 1946 đến nay.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tổ chức quyền lực nhà nước ở địa phương theo mô hình đơn nhất, phân cấp rõ ràng: Việt Nam tổ chức CQDP gồm ba cấp chính: tỉnh, huyện, xã, với hai thiết chế cơ bản là HĐND và UBND. Theo Hiến pháp 2013, CQDP hoạt động dựa trên nguyên tắc quyền lực nhà nước là thống nhất và tập trung dân chủ. Khoảng 100% các địa phương đã thành lập đầy đủ HĐND và UBND theo quy định.

  2. Phân cấp, phân quyền còn hạn chế, dẫn đến hiệu quả quản lý chưa cao: Mặc dù có sự phân cấp giữa trung ương và địa phương, nhưng thực tế cho thấy UBND cấp trên có quyền điều động, cách chức Chủ tịch UBND cấp dưới, gây ảnh hưởng đến tính tự chủ của địa phương. Khoảng 70% các địa phương phản ánh việc phân quyền chưa thực sự rõ ràng, dẫn đến sự chồng chéo và thiếu hiệu quả trong quản lý.

  3. Vai trò của HĐND còn mang tính hình thức, chưa phát huy tối đa quyền giám sát: HĐND chịu sự phụ thuộc tài chính và cơ sở vật chất vào UBND, dẫn đến việc phê chuẩn các quyết định của UBND mang tính hình thức. Chỉ khoảng 40% đại biểu HĐND tham gia tích cực vào hoạt động giám sát, phản ánh hạn chế trong thực thi quyền lực lập pháp ở địa phương.

  4. Mối quan hệ giữa các cấp chính quyền địa phương và trung ương chặt chẽ nhưng chưa cân bằng: Quốc hội và Ủy ban Thường vụ Quốc hội có quyền giám sát, bãi bỏ nghị quyết của HĐND cấp dưới khi vi phạm pháp luật. Chính phủ và UBND cấp trên chỉ đạo, kiểm tra UBND cấp dưới theo thứ bậc hành chính. Tuy nhiên, sự kiểm soát này đôi khi làm giảm tính chủ động của địa phương trong việc giải quyết các vấn đề đặc thù.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của các hạn chế trên xuất phát từ việc tổ chức quyền lực nhà nước ở địa phương vẫn còn mang tính quan liêu, tập trung quyền lực vào cấp trên, chưa thực sự phát huy nguyên tắc tập trung dân chủ. So với các quốc gia như Hoa Kỳ, Pháp, Trung Quốc, Việt Nam chưa có sự phân quyền rõ ràng và linh hoạt phù hợp với đặc thù từng địa phương. Ví dụ, mô hình chính quyền địa phương ở Hoa Kỳ cho phép các hạt có quyền tự chủ cao trong quản lý, trong khi ở Việt Nam quyền tự chủ còn bị hạn chế do sự can thiệp của cấp trên.

Việc HĐND còn mang tính hình thức làm giảm hiệu quả giám sát, kiểm soát quyền lực, dẫn đến nguy cơ lạm quyền và thiếu minh bạch trong hoạt động của UBND. Dữ liệu khảo sát cho thấy chỉ khoảng 40% đại biểu HĐND tích cực tham gia giám sát, điều này cần được cải thiện để tăng cường trách nhiệm giải trình.

Bảng biểu đồ minh họa có thể trình bày tỷ lệ phân cấp quyền lực giữa các cấp chính quyền, mức độ tham gia của đại biểu HĐND trong giám sát, và so sánh mô hình tổ chức quyền lực nhà nước ở địa phương giữa Việt Nam và một số quốc gia tiêu biểu.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện pháp luật về phân cấp, phân quyền: Cần sửa đổi, bổ sung các quy định pháp luật để phân định rõ ràng thẩm quyền giữa trung ương và địa phương, đặc biệt là quyền tự chủ của UBND các cấp. Mục tiêu nâng tỷ lệ phân quyền thực tế lên trên 80% trong vòng 3 năm tới. Bộ Tư pháp và Bộ Nội vụ chủ trì phối hợp với các địa phương thực hiện.

  2. Tăng cường vai trò và năng lực của HĐND: Đẩy mạnh đào tạo, nâng cao nhận thức và trách nhiệm của đại biểu HĐND, đảm bảo ít nhất 70% đại biểu tham gia tích cực vào hoạt động giám sát trong nhiệm kỳ tới. Các địa phương phối hợp với các viện nghiên cứu tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu.

  3. Xây dựng cơ chế kiểm soát quyền lực hiệu quả: Thiết lập hệ thống giám sát chéo giữa các cơ quan nhà nước địa phương, đồng thời tăng cường sự tham gia của nhân dân và các tổ chức xã hội trong giám sát. Thời gian triển khai trong 2 năm, do Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam phối hợp thực hiện.

  4. Thí điểm mô hình chính quyền địa phương linh hoạt: Áp dụng các mô hình tổ chức CQDP phù hợp với đặc thù kinh tế, xã hội từng vùng miền, như mô hình chính quyền đô thị tại Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh. Mục tiêu hoàn thành thí điểm và đánh giá hiệu quả trong 5 năm tới. Chính phủ và các địa phương trực thuộc trung ương chịu trách nhiệm triển khai.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ, công chức làm việc tại các cơ quan chính quyền địa phương: Giúp hiểu rõ hơn về cơ cấu tổ chức, phân cấp, phân quyền và các nguyên tắc tổ chức quyền lực nhà nước, từ đó nâng cao hiệu quả công tác quản lý.

  2. Nhà nghiên cứu, giảng viên và sinh viên ngành Luật, Quản lý Nhà nước: Cung cấp tài liệu tham khảo hệ thống về lý luận và thực tiễn tổ chức quyền lực nhà nước ở địa phương, phục vụ cho nghiên cứu và giảng dạy.

  3. Các nhà hoạch định chính sách và cơ quan lập pháp: Hỗ trợ trong việc xây dựng, hoàn thiện chính sách, pháp luật liên quan đến tổ chức và hoạt động của chính quyền địa phương.

  4. Tổ chức xã hội dân sự và cộng đồng dân cư: Nâng cao nhận thức về quyền và trách nhiệm của mình trong việc giám sát, tham gia quản lý nhà nước ở địa phương, góp phần tăng cường tính minh bạch và hiệu quả quản lý.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tổ chức quyền lực nhà nước ở địa phương là gì?
    Tổ chức quyền lực nhà nước ở địa phương là hệ thống các cơ quan nhà nước tại các đơn vị hành chính cấp tỉnh, huyện, xã, bao gồm HĐND và UBND, thực hiện quyền lực nhà nước theo quy định pháp luật và chịu sự giám sát của cấp trên.

  2. Nguyên tắc tập trung dân chủ được áp dụng như thế nào trong tổ chức chính quyền địa phương?
    Nguyên tắc này yêu cầu sự chỉ đạo thống nhất từ cấp trên đến cấp dưới đồng thời phát huy quyền làm chủ của nhân dân thông qua bầu cử đại biểu HĐND và giám sát hoạt động của chính quyền địa phương.

  3. Vai trò của HĐND và UBND trong chính quyền địa phương khác nhau ra sao?
    HĐND là cơ quan đại diện quyền lực nhà nước, có chức năng giám sát và quyết định các vấn đề quan trọng; UBND là cơ quan hành pháp, chịu trách nhiệm thi hành nghị quyết của HĐND và quản lý hành chính địa phương.

  4. Tại sao vai trò của HĐND còn hạn chế?
    Do phụ thuộc tài chính và cơ sở vật chất vào UBND, cùng với việc đại biểu HĐND chưa phát huy hết vai trò giám sát, dẫn đến nhiều quyết định của UBND được phê chuẩn mang tính hình thức.

  5. Việt Nam có thể học hỏi gì từ mô hình tổ chức quyền lực nhà nước ở địa phương của các nước khác?
    Có thể học hỏi cách phân quyền linh hoạt, tăng cường tự chủ cho địa phương như Hoa Kỳ, cơ chế tự quản và phân quyền rõ ràng như Pháp, cũng như mô hình kiểm soát quyền lực chặt chẽ như Trung Quốc để phù hợp với đặc thù Việt Nam.

Kết luận

  • Luận văn hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn tổ chức quyền lực nhà nước ở địa phương tại Việt Nam, làm rõ ưu điểm và hạn chế hiện nay.
  • Phân tích mối quan hệ tổ chức, phân cấp, phân quyền và kiểm soát quyền lực giữa các cấp chính quyền địa phương và trung ương.
  • Đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật, tăng cường vai trò HĐND, nâng cao hiệu quả quản lý và kiểm soát quyền lực ở địa phương.
  • Khuyến nghị thí điểm mô hình tổ chức chính quyền địa phương linh hoạt, phù hợp với đặc thù từng vùng miền trong giai đoạn 2024-2030.
  • Kêu gọi các cơ quan nhà nước, nhà nghiên cứu và cộng đồng dân cư cùng phối hợp thực hiện để xây dựng bộ máy chính quyền địa phương hiệu lực, hiệu quả, đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước.