Quản lý rủi ro tín dụng trong ngân hàng thương mại Việt Nam

Tín dụng ngân hàng là quan hệ vay mượn giữa ngân hàng và khách hàng, trong đó ngân hàng chuyển giao tạm thời quyền sử dụng vốn cho khách hàng trong một thời gian nhất định, với cam kết hoàn trả gốc và lãi. Quá trình này hình thành các quan hệ vay mượn trong xã hội, ra đời trong điều kiện có sản xuất và lưu thông hàng hóa. Trong sự phát triển lâu dài, quan hệ tín dụng đã trải qua các hình thức: Tín dụng nặng lãi, tín dụng thương mại, tín dụng ngân hàng. Để thuận tiện cho việc quản lý và nghiên cứu, tín dụng thường được phân loại theo các tiêu chí: thời gian, đối tượng, loại tiền, mục đích sử dụng, hình thức, khách hàng, điều kiện tín dụng và chất lượng tín dụng.

Tín dụng ngân hàng đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế thị trường. Cụ thể, cấp tín dụng là một hoạt động chủ yếu của ngân hàng thương mại, nguồn thu từ hoạt động này cũng chiếm phần lớn trong tổng nguồn thu của ngân hàng (60-70%). Ngân hàng thương mại thực hiện chức năng tập trung huy động vốn nhàn rỗi trong nền kinh tế để tiến hành cho vay. Do đó mục tiêu sinh lời, tạo thu nhập từ các nguồn vốn nhàn rỗi luôn được ngân hàng chú trọng. Thứ hai, tín dụng ngân hàng được chính phủ sử dụng như một công cụ điều tiết vĩ mô nền kinh tế, thực hiện chiến lược phát triển kinh tế - xã hội.

Các nguyên nhân chủ quan thường liên quan đến năng lực quản lý và điều hành của ngân hàng, bao gồm quy trình thẩm định tín dụng sơ sài, thiếu kiểm soát sau khi giải ngân, cán bộ tín dụng thiếu kinh nghiệm và trình độ chuyên môn. Ngoài ra, yếu tố đạo đức nghề nghiệp cũng đóng vai trò quan trọng. Cán bộ tín dụng có thể lợi dụng chức vụ để tư lợi cá nhân, dẫn đến quyết định cho vay sai lầm và tăng nguy cơ nợ xấu.

Các nguyên nhân khách quan thường liên quan đến biến động kinh tế vĩ mô, thay đổi chính sách của nhà nước, thiên tai, dịch bệnh và cạnh tranh gay gắt trên thị trường. Chẳng hạn, khi nền kinh tế suy thoái, nhiều doanh nghiệp gặp khó khăn trong hoạt động sản xuất kinh doanh, dẫn đến khả năng trả nợ giảm sút. Tương tự, chính sách thay đổi có thể ảnh hưởng đến một số ngành nghề, khiến doanh nghiệp gặp khó khăn và không thể trả nợ.

Rủi ro tín dụng có thể được phân loại theo nhiều tiêu chí khác nhau, bao gồm: Rủi ro giao dịch (liên quan đến từng khoản vay cụ thể), rủi ro danh mục (liên quan đến tổng thể danh mục cho vay của ngân hàng), rủi ro tập trung (khi ngân hàng tập trung cho vay vào một số ít khách hàng hoặc ngành nghề), rủi ro quốc gia (khi ngân hàng cho vay vào các quốc gia có rủi ro chính trị và kinh tế cao). Việc phân loại giúp ngân hàng có cái nhìn tổng quan và chi tiết về các loại rủi ro để có biện pháp quản lý phù hợp.

Thẩm định tín dụng là bước đầu tiên và quan trọng nhất trong quá trình đánh giá rủi ro. Bước này bao gồm việc phân tích hồ sơ tín dụng của khách hàng, đánh giá năng lực tài chính, khả năng trả nợ, lịch sử tín dụng và uy tín của khách hàng. Ngân hàng cần thu thập đầy đủ thông tin và xác minh tính chính xác của thông tin để đưa ra kết luận chính xác về khả năng trả nợ của khách hàng.

Xếp hạng tín dụng nội bộ là công cụ quan trọng để đánh giá rủi ro tín dụng một cách toàn diện. Ngân hàng xây dựng hệ thống xếp hạng tín dụng riêng, dựa trên các tiêu chí định tính và định lượng, để phân loại khách hàng theo mức độ rủi ro khác nhau. Kết quả xếp hạng tín dụng giúp ngân hàng đưa ra quyết định về lãi suất, hạn mức cho vay và các điều kiện tín dụng khác.

Các mô hình quản lý rủi ro tín dụng định lượng, như mô hình xác suất vỡ nợ (Probability of Default - PD), mô hình tổn thất khi vỡ nợ (Loss Given Default - LGD) và mô hình mức độ phơi nhiễm rủi ro (Exposure at Default - EAD), giúp ngân hàng dự báo khả năng vỡ nợ của khách hàng và ước tính tổn thất tiềm ẩn. Các mô hình này sử dụng dữ liệu lịch sử, thống kê và phân tích để đưa ra dự báo chính xác hơn về rủi ro.

Xây dựng chính sách tín dụng chặt chẽ và minh bạch là nền tảng của quản lý rủi ro hiệu quả. Chính sách tín dụng cần quy định rõ các tiêu chí cho vay, quy trình thẩm định, hạn mức cho vay, lãi suất, tài sản đảm bảo và các biện pháp xử lý nợ xấu. Chính sách cần được ban hành bằng văn bản và phổ biến rộng rãi trong toàn ngân hàng.

Hệ thống kiểm soát rủi ro cần được thiết lập với ba tuyến phòng thủ. Tuyến thứ nhất là bộ phận kinh doanh, chịu trách nhiệm trực tiếp đánh giá rủi ro và quản lý khoản vay. Tuyến thứ hai là bộ phận quản lý rủi ro, chịu trách nhiệm xây dựng chính sách, giám sát hoạt động và đánh giá hiệu quả của bộ phận kinh doanh. Tuyến thứ ba là bộ phận kiểm toán nội bộ, chịu trách nhiệm kiểm tra và đánh giá toàn bộ hệ thống quản lý rủi ro.

Tái cấu trúc nợ là giải pháp quan trọng để giúp khách hàng vượt qua khó khăn tài chính và tiếp tục trả nợ. Tái cấu trúc có thể bao gồm việc gia hạn thời gian trả nợ, giảm lãi suất hoặc cơ cấu lại khoản vay. Đồng thời, trích lập dự phòng rủi ro là biện pháp tài chính quan trọng để bù đắp tổn thất khi nợ xấu xảy ra. Mức trích lập dự phòng cần phù hợp với mức độ rủi ro của từng khoản vay.

Basel II/III yêu cầu ngân hàng phải duy trì mức vốn tối thiểu để đảm bảo khả năng chống đỡ các rủi ro. Ngoài ra, ngân hàng cần xây dựng quy trình đánh giá nội bộ về mức đủ vốn (Internal Capital Adequacy Assessment Process - ICAAP) để đánh giá rủi ro một cách toàn diện và xác định mức vốn phù hợp.

Trụ cột 2 (Pilar 2) của Basel II/III tập trung vào giám sát của cơ quan quản lý. Trụ cột 3 (Pilar 3) yêu cầu ngân hàng công khai thông tin về rủi ro để tăng cường tính minh bạch và trách nhiệm giải trình. Việc công khai thông tin giúp thị trường đánh giá chính xác hơn về rủi ro của ngân hàng.

Việc ứng dụng công nghệ, như trí tuệ nhân tạo (AI) và học máy (Machine Learning), đang mở ra nhiều cơ hội mới trong quản lý rủi ro tín dụng. Công nghệ giúp ngân hàng thu thập và phân tích dữ liệu nhanh chóng, chính xác hơn, từ đó cải thiện quy trình thẩm định, dự báo rủi ro và phát hiện gian lận.

Đội ngũ cán bộ quản lý rủi ro đóng vai trò then chốt trong việc đảm bảo hiệu quả của hệ thống quản lý rủi ro. Ngân hàng cần đầu tư vào đào tạo và phát triển đội ngũ cán bộ, trang bị cho họ kiến thức chuyên môn sâu rộng, kỹ năng phân tích và đánh giá rủi ro, cũng như đạo đức nghề nghiệp vững vàng.