Tổng quan nghiên cứu

Hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp (HĐTN, HN) là một bộ phận quan trọng trong chương trình giáo dục phổ thông 2018, được triển khai bắt buộc từ năm học 2021-2022 nhằm phát triển phẩm chất và năng lực cho học sinh trung học cơ sở (THCS). Tại huyện Sông Mã, tỉnh Sơn La, với hơn 11.900 học sinh THCS và 19 trường học, HĐTN, HN đã góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện. Tuy nhiên, công tác quản lý hoạt động này còn nhiều khó khăn như nhận thức chưa đầy đủ của cán bộ quản lý (CBQL) và giáo viên, phương pháp tổ chức chưa đa dạng, cơ sở vật chất hạn chế, và việc kiểm tra đánh giá chưa khoa học.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích thực trạng quản lý HĐTN, HN theo hướng phát triển phẩm chất, năng lực cho học sinh các trường THCS huyện Sông Mã, từ đó đề xuất các biện pháp quản lý hiệu quả, phù hợp với điều kiện thực tế địa phương. Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2023-2024, khảo sát tại 4 trường THCS tiêu biểu, với sự tham gia của 30 CBQL, 40 giáo viên, 200 học sinh và 120 phụ huynh. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả tổ chức HĐTN, HN, góp phần thực hiện đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục theo Nghị quyết 29 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết quản lý chức năng gồm bốn chức năng chính: lập kế hoạch, tổ chức, chỉ đạo và kiểm tra. Lý thuyết này giúp phân tích các hoạt động quản lý HĐTN, HN một cách hệ thống và có tổ chức nhằm đạt mục tiêu phát triển phẩm chất, năng lực học sinh. Ngoài ra, lý thuyết học tập trải nghiệm của John Dewey nhấn mạnh vai trò của việc học qua trải nghiệm thực tế để phát triển năng lực và phẩm chất cá nhân. Khái niệm phẩm chất học sinh bao gồm các yếu tố đạo đức, hành vi ứng xử, niềm tin và giá trị sống, trong khi năng lực được hiểu là khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ để giải quyết các tình huống thực tiễn.

Ba khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu là:

  • Hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp: Hoạt động giáo dục giúp học sinh tiếp cận thực tế, phát triển phẩm chất và năng lực thông qua trải nghiệm và định hướng nghề nghiệp.
  • Quản lý hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp: Quá trình tác động có hệ thống của CBQL nhằm tổ chức, chỉ đạo và kiểm tra các hoạt động này đạt hiệu quả.
  • Phẩm chất và năng lực học sinh: Các đặc điểm đạo đức, kỹ năng và khả năng vận dụng kiến thức để thích ứng và phát triển trong cuộc sống.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tiếp cận chức năng quản lý, kết hợp nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Nguồn dữ liệu chính gồm:

  • Khảo sát bảng hỏi với 30 CBQL, 40 giáo viên, 200 học sinh và 120 phụ huynh tại 4 trường THCS huyện Sông Mã.
  • Phỏng vấn sâu các lãnh đạo phòng giáo dục, CBQL, giáo viên và học sinh để thu thập thông tin chi tiết về thực trạng quản lý và tổ chức HĐTN, HN.
  • Quan sát thực tế các hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp tại trường để đánh giá thái độ, hành vi của các bên liên quan.

Phân tích dữ liệu sử dụng phần mềm thống kê với thang đo 5 mức độ, điểm trung bình được phân loại thành 4 mức: yếu (1.0-2.0), trung bình (2.1-3.0), khá (3.1-4.0), tốt (4.1-5.0). Cỡ mẫu được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện và phù hợp với mục tiêu nghiên cứu. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 9/2023 đến tháng 6/2024.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng thực hiện mục tiêu HĐTN, HN
    Khảo sát CBQL và giáo viên cho thấy mức độ thực hiện mục tiêu HĐTN, HN được đánh giá ở mức khá với điểm trung bình lần lượt là 3,68 và 3,83 trên thang 5 điểm. Nội dung “Xác định rõ mục tiêu của HĐTN, HN theo chương trình” được đánh giá cao nhất (giáo viên 3,98; CBQL 3,80). Tuy nhiên, “Bảo đảm cơ sở vật chất, phương tiện” được đánh giá thấp hơn (giáo viên 3,68; CBQL 3,63), phản ánh hạn chế về điều kiện vật chất.

  2. Thực trạng thực hiện nội dung HĐTN, HN theo hướng phát triển phẩm chất, năng lực
    Học sinh đánh giá cao hoạt động hướng đến xã hội với điểm trung bình 4,04, tiếp theo là hoạt động hướng đến bản thân (4,00), hướng đến tự nhiên (3,90) và hướng nghiệp (3,84). Điều này cho thấy các trường chú trọng phát triển kỹ năng xã hội và trách nhiệm cộng đồng, trong khi hoạt động hướng nghiệp còn cần được tăng cường.

  3. Phương pháp và hình thức tổ chức HĐTN, HN
    Phương pháp tổ chức chủ yếu gồm giải quyết vấn đề, sắm vai, làm việc nhóm và trò chơi. Tuy nhiên, khảo sát cho thấy một số giáo viên chưa đa dạng hóa phương pháp, còn mang tính hình thức, chưa phát huy tối đa năng lực và phẩm chất học sinh. Học sinh tham gia còn mang tính bị động, chưa chủ động sáng tạo.

  4. Kiểm tra, đánh giá và quản lý HĐTN, HN
    Công tác kiểm tra, đánh giá chưa được tiến hành thường xuyên và khoa học. Việc xây dựng kế hoạch và chỉ đạo tổ chức còn thiếu sự phối hợp chặt chẽ giữa các lực lượng giáo dục trong và ngoài nhà trường. Cơ sở vật chất và kinh phí phục vụ hoạt động còn hạn chế, ảnh hưởng đến chất lượng tổ chức.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phản ánh thực trạng quản lý HĐTN, HN tại huyện Sông Mã phù hợp với các nghiên cứu trong nước và quốc tế về những khó khăn trong việc triển khai hoạt động trải nghiệm theo hướng phát triển phẩm chất, năng lực. Việc thiếu đa dạng phương pháp và hình thức tổ chức dẫn đến sự tham gia chưa tích cực của học sinh, tương tự như nhận định của các nghiên cứu trước đây về tính hình thức của HĐTN tại các trường THCS.

Cơ sở vật chất hạn chế và kinh phí chưa đáp ứng đủ là nguyên nhân khách quan lớn ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý và tổ chức. Mặt khác, nhận thức chưa đầy đủ của CBQL và giáo viên về vai trò của HĐTN, HN cũng là nguyên nhân chủ quan quan trọng. Việc kiểm tra, đánh giá chưa thường xuyên làm giảm khả năng điều chỉnh kịp thời kế hoạch và phương pháp tổ chức.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột so sánh điểm trung bình đánh giá của CBQL, giáo viên và học sinh về các nội dung mục tiêu, phương pháp, hình thức tổ chức và kiểm tra đánh giá. Bảng tổng hợp các yếu tố ảnh hưởng khách quan và chủ quan cũng giúp minh họa rõ hơn các tác động đến quản lý HĐTN, HN.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng năng lực cho giáo viên và CBQL
    Tổ chức các lớp tập huấn chuyên sâu về nhận thức, kỹ năng tổ chức, kiểm tra đánh giá HĐTN, HN theo hướng phát triển phẩm chất, năng lực. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ giáo viên đạt chuẩn năng lực tổ chức HĐTN lên trên 80% trong vòng 1 năm. Chủ thể thực hiện: Phòng Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường.

  2. Xây dựng và chỉ đạo thực hiện kế hoạch HĐTN, HN cụ thể, linh hoạt
    Hiệu trưởng các trường cần chỉ đạo xây dựng kế hoạch chi tiết, bám sát chương trình GDPT 2018, phù hợp với điều kiện thực tế địa phương và đặc điểm học sinh. Kế hoạch cần được rà soát, điều chỉnh định kỳ hàng học kỳ. Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu các trường THCS.

  3. Đa dạng hóa phương pháp và hình thức tổ chức hoạt động
    Khuyến khích giáo viên áp dụng các phương pháp như giải quyết vấn đề, sắm vai, làm việc nhóm, trò chơi sáng tạo để tăng tính hấp dẫn và phát huy năng lực học sinh. Mục tiêu tăng tỷ lệ học sinh chủ động tham gia lên trên 70% trong 2 năm. Chủ thể thực hiện: Giáo viên bộ môn, giáo viên chủ nhiệm.

  4. Đầu tư cơ sở vật chất và trang thiết bị phục vụ HĐTN, HN
    Phối hợp với các cấp, huy động nguồn lực xã hội hóa để nâng cấp sân chơi, phòng học chức năng, trang thiết bị dạy học phục vụ hoạt động trải nghiệm. Mục tiêu hoàn thiện cơ sở vật chất tại 100% trường khảo sát trong 3 năm tới. Chủ thể thực hiện: UBND huyện, Phòng GD&ĐT, Ban giám hiệu trường.

  5. Tăng cường kiểm tra, đánh giá và giám sát thường xuyên
    Thiết lập quy trình kiểm tra, đánh giá khoa học, định kỳ và đột xuất nhằm phát hiện sớm khó khăn, điều chỉnh kịp thời kế hoạch và phương pháp tổ chức. Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu, tổ chuyên môn, Phòng GD&ĐT.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý giáo dục
    Nhận diện các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý HĐTN, HN, từ đó xây dựng kế hoạch và chỉ đạo tổ chức hiệu quả, phù hợp với điều kiện địa phương.

  2. Giáo viên THCS
    Nắm bắt các phương pháp tổ chức hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp theo hướng phát triển phẩm chất, năng lực, nâng cao kỹ năng tổ chức và đánh giá kết quả học sinh.

  3. Nhà nghiên cứu giáo dục và sinh viên cao học
    Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả khảo sát thực tiễn về quản lý hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông.

  4. Phụ huynh học sinh và các tổ chức xã hội
    Hiểu rõ vai trò, ý nghĩa của HĐTN, HN trong phát triển toàn diện học sinh, từ đó phối hợp hỗ trợ nhà trường trong tổ chức các hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp là gì và tại sao quan trọng?
    HĐTN, HN là hoạt động giáo dục giúp học sinh tiếp cận thực tế, phát triển phẩm chất và năng lực thông qua trải nghiệm và định hướng nghề nghiệp. Nó giúp học sinh hình thành kỹ năng sống, nhận thức nghề nghiệp và phát triển toàn diện.

  2. Phương pháp tổ chức HĐTN, HN hiệu quả là gì?
    Các phương pháp như giải quyết vấn đề, sắm vai, làm việc nhóm và trò chơi được đánh giá cao vì kích thích sự chủ động, sáng tạo và phát triển kỹ năng xã hội của học sinh.

  3. Những khó khăn chính trong quản lý HĐTN, HN hiện nay là gì?
    Khó khăn gồm nhận thức chưa đầy đủ của CBQL và giáo viên, cơ sở vật chất hạn chế, phương pháp tổ chức chưa đa dạng, và công tác kiểm tra đánh giá chưa thường xuyên, khoa học.

  4. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả quản lý HĐTN, HN?
    Cần tăng cường bồi dưỡng năng lực cho CBQL, giáo viên; xây dựng kế hoạch cụ thể; đa dạng hóa phương pháp tổ chức; đầu tư cơ sở vật chất; và tăng cường kiểm tra, đánh giá thường xuyên.

  5. Vai trò của phụ huynh và xã hội trong HĐTN, HN là gì?
    Phụ huynh và các tổ chức xã hội phối hợp với nhà trường tạo điều kiện, hỗ trợ tài chính, vật chất và tham gia tổ chức các hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.

Kết luận

  • Hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp là yếu tố then chốt trong phát triển phẩm chất và năng lực học sinh THCS, góp phần thực hiện đổi mới giáo dục toàn diện.
  • Thực trạng quản lý HĐTN, HN tại huyện Sông Mã còn nhiều hạn chế về nhận thức, phương pháp tổ chức, cơ sở vật chất và kiểm tra đánh giá.
  • Các hoạt động hướng đến xã hội và bản thân được học sinh đánh giá cao, trong khi hoạt động hướng nghiệp cần được tăng cường.
  • Đề xuất các biện pháp quản lý bao gồm bồi dưỡng năng lực, xây dựng kế hoạch cụ thể, đa dạng hóa phương pháp, đầu tư cơ sở vật chất và tăng cường kiểm tra, đánh giá.
  • Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2023-2024, mở ra hướng phát triển tiếp theo trong việc nâng cao chất lượng quản lý và tổ chức HĐTN, HN tại các trường THCS trên địa bàn huyện Sông Mã.

Hành động tiếp theo: Các trường THCS và Phòng Giáo dục cần triển khai ngay các biện pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, đánh giá hiệu quả để điều chỉnh phù hợp, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện cho học sinh.