Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục phổ thông tại Việt Nam, chương trình Giáo dục phổ thông 2018 đã đặt ra yêu cầu đổi mới mạnh mẽ về nội dung, phương pháp và quản lý hoạt động dạy học. Môn Khoa học tự nhiên (KHTN) tại các trường Trung học cơ sở (THCS) giữ vai trò then chốt trong việc phát triển năng lực khoa học và thế giới quan khoa học cho học sinh. Tại quận Hai Bà Trưng, thành phố Hà Nội, với dân số khoảng 315 nghìn người và vị trí trung tâm thủ đô, các trường THCS đang triển khai chương trình mới trong điều kiện kinh tế - xã hội phát triển ổn định, cơ sở vật chất tương đối đồng bộ. Tuy nhiên, thực tế quản lý hoạt động dạy học môn KHTN còn nhiều hạn chế như kế hoạch dạy học chưa khoa học, năng lực giáo viên chưa đồng đều, kiểm tra đánh giá còn đơn giản, chưa đáp ứng yêu cầu phát triển năng lực học sinh.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng quản lý hoạt động dạy học môn KHTN theo chương trình GDPT 2018 tại các trường THCS quận Hai Bà Trưng, từ đó đề xuất các biện pháp quản lý hiệu quả, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn KHTN. Nghiên cứu tập trung khảo sát trong giai đoạn năm học 2020-2022, với đối tượng là cán bộ quản lý và giáo viên dạy môn KHTN tại các trường THCS trên địa bàn quận. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học cho công tác quản lý giáo dục, hỗ trợ đổi mới phương pháp dạy học tích hợp, phát triển năng lực học sinh, đồng thời góp phần nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông tại địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết quản lý giáo dục hiện đại và lý thuyết dạy học tích hợp. Lý thuyết quản lý giáo dục nhấn mạnh bốn chức năng cơ bản: lập mục tiêu, tổ chức, chỉ đạo và kiểm tra, nhằm đảm bảo hoạt động dạy học đạt hiệu quả cao. Lý thuyết dạy học tích hợp trong chương trình GDPT 2018 tập trung phát triển năng lực học sinh thông qua việc kết hợp kiến thức từ các lĩnh vực vật lý, hóa học, sinh học trong môn KHTN, đồng thời tăng cường hoạt động thực hành, trải nghiệm sáng tạo.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Quản lý hoạt động dạy học: Tác động có tổ chức của cán bộ quản lý nhằm đảm bảo mục tiêu, nội dung, phương pháp, hình thức và kiểm tra đánh giá dạy học được thực hiện hiệu quả.
  • Dạy học tích hợp: Phương pháp kết hợp kiến thức và kỹ năng từ nhiều môn học để giải quyết vấn đề thực tiễn, phát triển năng lực toàn diện cho học sinh.
  • Năng lực khoa học tự nhiên: Khả năng nhận thức, vận dụng kiến thức khoa học để giải quyết các vấn đề liên quan đến thế giới tự nhiên.
  • Kiểm tra, đánh giá theo năng lực: Đánh giá toàn diện dựa trên quá trình học tập và kết quả thực hành, không chỉ dựa vào điểm số.
  • Môi trường giáo dục: Bao gồm nhà trường, gia đình và xã hội, ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả quản lý và dạy học.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp định tính và định lượng. Cỡ mẫu khảo sát gồm khoảng 150 cán bộ quản lý và giáo viên dạy môn KHTN tại các trường THCS quận Hai Bà Trưng, được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện.

Nguồn dữ liệu bao gồm:

  • Dữ liệu sơ cấp thu thập qua bảng hỏi khảo sát và phỏng vấn sâu cán bộ quản lý, giáo viên.
  • Dữ liệu thứ cấp từ các báo cáo, văn bản pháp luật, tài liệu chuyên ngành liên quan đến quản lý giáo dục và chương trình GDPT 2018.

Phân tích dữ liệu sử dụng các kỹ thuật thống kê mô tả (tần suất, tỷ lệ phần trăm, trung bình) và phân tích nội dung phỏng vấn để làm rõ các vấn đề thực trạng và nguyên nhân. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 01/2023 đến 06/2023, đảm bảo thu thập dữ liệu đầy đủ và chính xác.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức về vai trò và tầm quan trọng của hoạt động dạy học môn KHTN: Khoảng 85% cán bộ quản lý và giáo viên nhận thức đúng đắn về yêu cầu đổi mới chương trình GDPT 2018 và vai trò của dạy học tích hợp trong phát triển năng lực học sinh. Tuy nhiên, 15% còn chưa nắm rõ hoặc chưa thực sự quan tâm đến đổi mới này.

  2. Thực trạng quản lý mục tiêu và nội dung dạy học: 70% trường THCS đã xây dựng kế hoạch dạy học môn KHTN phù hợp với chương trình mới, nhưng chỉ khoảng 60% kế hoạch được thực hiện đầy đủ và có kiểm tra, đánh giá thường xuyên. Nội dung dạy học được tinh giản, tăng cường thực hành nhưng vẫn còn 40% giáo viên gặp khó khăn trong việc tích hợp kiến thức liên môn.

  3. Phương pháp và hình thức tổ chức dạy học: 65% giáo viên áp dụng phương pháp dạy học tích hợp, trong đó 50% sử dụng phương pháp dạy học dựa trên dự án và trải nghiệm. Tuy nhiên, việc tổ chức học nhóm và học tập trải nghiệm ngoài lớp học còn hạn chế do thiếu cơ sở vật chất và thời gian.

  4. Kiểm tra, đánh giá kết quả học tập: Khoảng 55% giáo viên thực hiện kiểm tra đánh giá theo hướng phát triển năng lực, kết hợp đánh giá định tính và định lượng. Tuy nhiên, 45% còn áp dụng chủ yếu hình thức kiểm tra truyền thống, chưa đa dạng và chưa phản ánh đúng năng lực học sinh.

  5. Quản lý điều kiện dạy học: Cơ sở vật chất, thiết bị dạy học tại các trường THCS quận Hai Bà Trưng được đánh giá ở mức khá, với 75% phòng bộ môn đạt chuẩn theo quy định. Tuy nhiên, việc sử dụng thiết bị và công nghệ thông tin trong dạy học còn hạn chế do thiếu kỹ năng và kinh phí đầu tư.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy công tác quản lý hoạt động dạy học môn KHTN tại các trường THCS quận Hai Bà Trưng đã có nhiều chuyển biến tích cực, phù hợp với yêu cầu đổi mới chương trình GDPT 2018. Việc nâng cao nhận thức của cán bộ quản lý và giáo viên về vai trò của dạy học tích hợp góp phần thúc đẩy đổi mới phương pháp và hình thức tổ chức dạy học. Tuy nhiên, những hạn chế về năng lực giáo viên, cơ sở vật chất và kiểm tra đánh giá vẫn là những thách thức lớn.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả tương đồng với báo cáo của ngành giáo dục về khó khăn trong việc triển khai dạy học tích hợp và đánh giá năng lực học sinh. Việc thiếu đồng bộ trong quản lý mục tiêu, nội dung và phương pháp dạy học ảnh hưởng đến hiệu quả đổi mới. Các biểu đồ thể hiện tỷ lệ áp dụng phương pháp dạy học tích hợp, mức độ hoàn thành kế hoạch dạy học và tỷ lệ sử dụng thiết bị dạy học sẽ minh họa rõ nét hơn thực trạng này.

Ý nghĩa của nghiên cứu nằm ở việc cung cấp dữ liệu thực tiễn, làm cơ sở đề xuất các biện pháp quản lý phù hợp nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn KHTN, góp phần phát triển toàn diện năng lực học sinh theo định hướng giáo dục hiện đại.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng nâng cao năng lực quản lý và chuyên môn cho cán bộ quản lý, giáo viên: Tổ chức các khóa đào tạo, tập huấn chuyên sâu về quản lý dạy học tích hợp và phương pháp đánh giá năng lực, nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng thực hiện đổi mới. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm, do Sở GD&ĐT phối hợp với các trường đại học sư phạm chủ trì.

  2. Xây dựng và chỉ đạo thực hiện kế hoạch dạy học môn KHTN phù hợp với điều kiện thực tế: Các trường cần xây dựng kế hoạch chi tiết, linh hoạt, đảm bảo mục tiêu chương trình, có kiểm tra, đánh giá định kỳ. Thời gian triển khai ngay từ đầu năm học, do hiệu trưởng và tổ chuyên môn chịu trách nhiệm.

  3. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và đổi mới hình thức tổ chức dạy học: Đầu tư trang thiết bị hiện đại, khuyến khích giáo viên sử dụng phần mềm mô phỏng, thí nghiệm ảo, tổ chức học nhóm, học dự án và trải nghiệm thực tế. Thời gian thực hiện trong 3 năm, phối hợp giữa nhà trường và các đơn vị tài trợ.

  4. Nâng cao chất lượng kiểm tra, đánh giá theo hướng phát triển năng lực: Xây dựng bộ công cụ đánh giá đa dạng, kết hợp đánh giá quá trình và kết quả, chú trọng đánh giá kỹ năng thực hành và tư duy phản biện. Thời gian áp dụng từ năm học tiếp theo, do tổ chuyên môn và phòng GD&ĐT hướng dẫn.

  5. Tăng cường phối hợp giữa nhà trường, gia đình và xã hội trong quản lý và giáo dục học sinh: Xây dựng các chương trình truyền thông, hội thảo, tạo sự đồng thuận và hỗ trợ từ phụ huynh, cộng đồng nhằm nâng cao ý thức học tập và phát triển năng lực cho học sinh. Thời gian triển khai liên tục, do ban giám hiệu và các tổ chức đoàn thể thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý giáo dục các cấp: Nhận diện thực trạng và các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý dạy học môn KHTN, từ đó áp dụng các biện pháp quản lý hiệu quả, nâng cao chất lượng giáo dục tại địa phương.

  2. Giáo viên dạy môn KHTN tại các trường THCS: Nắm bắt các phương pháp dạy học tích hợp, đổi mới kiểm tra đánh giá, nâng cao năng lực chuyên môn và kỹ năng tổ chức hoạt động dạy học theo chương trình GDPT 2018.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Quản lý giáo dục, Sư phạm: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực tiễn để phát triển các đề tài nghiên cứu liên quan đến quản lý giáo dục và đổi mới chương trình.

  4. Các cơ quan quản lý giáo dục và đào tạo: Sử dụng kết quả nghiên cứu làm căn cứ xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và cán bộ quản lý, đồng thời nâng cao hiệu quả quản lý hoạt động dạy học môn KHTN trên phạm vi rộng hơn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản lý hoạt động dạy học môn KHTN theo chương trình GDPT 2018 có điểm gì mới?
    Chương trình GDPT 2018 đổi mới theo hướng tích hợp, phát triển năng lực học sinh, tăng cường thực hành, trải nghiệm và đánh giá toàn diện. Quản lý hoạt động dạy học phải đảm bảo mục tiêu, nội dung, phương pháp và kiểm tra đánh giá phù hợp với định hướng này.

  2. Những khó khăn chính trong quản lý hoạt động dạy học môn KHTN tại các trường THCS hiện nay là gì?
    Khó khăn gồm năng lực giáo viên chưa đồng đều, cơ sở vật chất hạn chế, kế hoạch dạy học chưa khoa học, kiểm tra đánh giá còn đơn giản, thiếu sự phối hợp hiệu quả giữa nhà trường, gia đình và xã hội.

  3. Làm thế nào để nâng cao năng lực quản lý cho cán bộ quản lý giáo dục?
    Thông qua các khóa đào tạo, tập huấn chuyên sâu về quản lý giáo dục hiện đại, kỹ năng lãnh đạo, tổ chức và kiểm tra đánh giá, đồng thời tăng cường trao đổi kinh nghiệm thực tiễn và ứng dụng công nghệ thông tin.

  4. Phương pháp dạy học tích hợp được áp dụng như thế nào trong môn KHTN?
    Phương pháp này kết hợp kiến thức từ các lĩnh vực vật lý, hóa học, sinh học, giúp học sinh hiểu sâu vấn đề, phát triển tư duy sáng tạo và kỹ năng giải quyết vấn đề thông qua dự án, thí nghiệm và trải nghiệm thực tế.

  5. Vai trò của kiểm tra, đánh giá trong quản lý hoạt động dạy học môn KHTN là gì?
    Kiểm tra, đánh giá giúp cung cấp thông tin phản hồi về chất lượng dạy và học, điều chỉnh phương pháp, kế hoạch dạy học, đồng thời phát triển năng lực và phẩm chất học sinh theo yêu cầu chương trình mới.

Kết luận

  • Quản lý hoạt động dạy học môn KHTN tại các trường THCS quận Hai Bà Trưng đã có nhiều tiến bộ, phù hợp với yêu cầu đổi mới chương trình GDPT 2018.
  • Các yếu tố ảnh hưởng gồm nhận thức cán bộ quản lý, năng lực giáo viên, cơ sở vật chất, phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá.
  • Thực trạng còn tồn tại như kế hoạch dạy học chưa đồng bộ, phương pháp và hình thức tổ chức chưa đa dạng, kiểm tra đánh giá chưa toàn diện.
  • Đề xuất các biện pháp quản lý tập trung vào bồi dưỡng năng lực, xây dựng kế hoạch, đổi mới phương pháp, nâng cao kiểm tra đánh giá và tăng cường phối hợp giáo dục.
  • Nghiên cứu mở ra hướng phát triển tiếp theo trong việc ứng dụng công nghệ thông tin và nâng cao hiệu quả quản lý giáo dục môn KHTN tại các trường THCS.

Để góp phần nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông, các nhà quản lý, giáo viên và các bên liên quan cần phối hợp chặt chẽ, triển khai đồng bộ các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, hoàn thiện công tác quản lý hoạt động dạy học môn KHTN trong giai đoạn tiếp theo.