Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh xã hội hiện đại, tư duy sáng tạo (TDST) được xem là yếu tố then chốt thúc đẩy sự phát triển toàn diện của con người và xã hội. Theo Nghị quyết số 29-NQ/TW, giáo dục phổ thông cần tập trung phát triển trí tuệ, thể chất và năng lực công dân, trong đó TDST đóng vai trò quan trọng. Ở bậc tiểu học, đặc biệt là lớp 5, môn Toán với yếu tố hình học được xem là nền tảng phát triển tư duy cho học sinh (HS). Tuy nhiên, thực tế dạy học yếu tố hình học tại một số trường tiểu học trên địa bàn Thành phố Thái Nguyên cho thấy việc phát triển TDST cho HS chưa được chú trọng thường xuyên và hiệu quả còn hạn chế.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất và kiểm nghiệm các biện pháp sư phạm phát triển TDST cho HS lớp 5 thông qua dạy học yếu tố hình học, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Toán tiểu học. Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2019-2020 tại các trường Tiểu học Phú Xá và Gia Sàng, Thành phố Thái Nguyên. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc cải thiện năng lực tư duy sáng tạo của HS, tăng tỉ lệ HS đạt điểm khá giỏi trong các bài toán có yếu tố hình học, đồng thời hỗ trợ giáo viên nâng cao hiệu quả giảng dạy.

Theo khảo sát, tỉ lệ HS đạt điểm khá giỏi trong giải toán yếu tố hình học đạt khoảng 46%, trong khi điểm trung bình chiếm 28%, điểm yếu chiếm 7%. Điều này phản ánh nhu cầu cấp thiết trong việc đổi mới phương pháp dạy học để phát triển TDST cho HS lớp 5.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về tư duy và tư duy sáng tạo, trong đó:

  • Lý thuyết về tư duy: Tư duy là quá trình nhận thức lý tính, phản ánh bản chất và quy luật của sự vật, hiện tượng thông qua các thao tác như phân tích, tổng hợp, so sánh, trừu tượng hóa và khái quát hóa. Tư duy phát triển từ nhận thức cảm tính đến nhận thức lý tính, có tính trừu tượng, gián tiếp và gắn liền với ngôn ngữ.

  • Lý thuyết về tư duy sáng tạo (TDST): TDST là khả năng tạo ra cái mới, độc đáo và có ích trong giải quyết vấn đề. Các đặc trưng chính của TDST gồm tính mềm dẻo (linh hoạt), tính thuần thục (nhuần nhuyễn), tính độc đáo, tính chi tiết và tính nhạy cảm. TDST được phát triển thông qua các hoạt động tư duy tích cực, độc lập và sáng tạo.

  • Mô hình phát triển TDST trong dạy học yếu tố hình học: Tập trung vào việc rèn luyện các thao tác tư duy như vận dụng linh hoạt các thao tác tư duy, nhìn nhận bài toán dưới nhiều góc độ, đề xuất bài toán mới từ bài toán đã biết, phát hiện và khắc phục sai lầm.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp các phương pháp sau:

  • Phương pháp nghiên cứu lý luận: Tổng hợp, hệ thống hóa và phân tích tài liệu để xây dựng khung lý thuyết về TDST và yếu tố hình học lớp 5.

  • Phương pháp khảo sát thực tiễn: Thu thập dữ liệu qua phiếu điều tra, phỏng vấn giáo viên và học sinh, quan sát các tiết dạy Toán có yếu tố hình học tại trường Tiểu học Phú Xá và Gia Sàng. Tổng số 24 giáo viên và 184 học sinh tham gia khảo sát.

  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Thực hiện các biện pháp rèn luyện TDST trong dạy học yếu tố hình học tại các lớp thực nghiệm, so sánh kết quả trước và sau thực nghiệm.

  • Phương pháp thống kê toán học: Xử lý số liệu khảo sát và thực nghiệm bằng các công cụ thống kê để đánh giá hiệu quả các biện pháp đề xuất.

Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2019-2020, với các giai đoạn khảo sát, xây dựng biện pháp, thực nghiệm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về TDST còn mơ hồ: Khoảng 50% giáo viên hiểu TDST là khả năng phát minh hoặc tạo ra điều mới, 50% cho rằng là vận dụng kiến thức hiệu quả, còn lại trả lời chung chung. 41,7% giáo viên đánh giá việc phát triển TDST cho HS là rất cần thiết, 58,3% cho là cần thiết.

  2. Biểu hiện TDST của HS trong học tập còn hạn chế: 70,8% HS thể hiện sự tò mò, hỏi nhiều; 58,3% có cách giải quyết vấn đề độc đáo; 62,5% đưa ra câu hỏi phức tạp; tuy nhiên chỉ 12,5% tìm nhanh câu trả lời chính xác độc đáo, 4,2% hăng hái phát biểu xây dựng bài.

  3. Khó khăn trong phát triển TDST: 100% giáo viên cho rằng rèn luyện TDST chiếm nhiều thời gian; 95,8% cho rằng trình độ nhận thức HS không đồng đều; 62,5% chưa được trang bị kỹ năng sư phạm để rèn TDST; 66,7% HS chưa chủ động học hỏi.

  4. Hiệu quả thực nghiệm sư phạm: Sau khi áp dụng các biện pháp rèn luyện TDST, tỉ lệ HS đạt điểm khá giỏi trong giải toán yếu tố hình học tăng lên đáng kể, vượt mức 46% ban đầu. Kết quả kiểm tra sau thực nghiệm cho thấy sự tiến bộ rõ rệt về khả năng vận dụng linh hoạt các thao tác tư duy và sáng tạo trong giải toán.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát và thực nghiệm cho thấy việc phát triển TDST cho HS lớp 5 qua dạy học yếu tố hình học là cần thiết và khả thi. Nhận thức chưa đầy đủ của giáo viên về TDST ảnh hưởng đến việc tổ chức các hoạt động phát triển tư duy sáng tạo. Khó khăn về thời gian và sự không đồng đều trình độ HS là những thách thức lớn trong thực tiễn.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả phù hợp với quan điểm rằng TDST cần được phát triển thông qua các hoạt động học tập tích cực, linh hoạt và sáng tạo. Việc tập trung rèn luyện các thao tác tư duy như phân tích, tổng hợp, so sánh, trừu tượng hóa và khái quát hóa trong dạy học yếu tố hình học giúp HS phát triển năng lực tư duy sáng tạo một cách toàn diện.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỉ lệ HS đạt điểm khá giỏi trước và sau thực nghiệm, bảng tổng hợp các biểu hiện TDST của HS và khó khăn của giáo viên trong quá trình giảng dạy.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng sư phạm cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phát triển TDST trong dạy học Toán, đặc biệt là yếu tố hình học, nhằm trang bị kỹ năng thiết kế và tổ chức các hoạt động học tập sáng tạo. Thời gian thực hiện: trong vòng 6 tháng; chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, các trường tiểu học.

  2. Xây dựng và áp dụng các biện pháp rèn luyện TDST trong chương trình dạy học: Áp dụng các biện pháp như vận dụng linh hoạt thao tác tư duy, hướng dẫn HS nhìn bài toán dưới nhiều góc độ, đề xuất bài toán mới, phát hiện và khắc phục sai lầm. Mục tiêu: tăng tỉ lệ HS đạt điểm khá giỏi trong giải toán yếu tố hình học lên trên 60% trong 1 năm học; chủ thể: giáo viên lớp 5.

  3. Tổ chức các hoạt động học tập tích cực, khuyến khích sự chủ động và sáng tạo của HS: Tạo môi trường học tập thân thiện, khuyến khích HS đặt câu hỏi, thảo luận nhóm, thực hành giải toán sáng tạo. Thời gian: liên tục trong năm học; chủ thể: giáo viên, nhà trường.

  4. Phân loại và hỗ trợ HS theo năng lực: Thiết kế các hoạt động phù hợp với trình độ nhận thức khác nhau của HS để đảm bảo phát triển TDST đồng đều, đặc biệt chú trọng HS yếu kém. Thời gian: trong từng học kỳ; chủ thể: giáo viên chủ nhiệm, giáo viên bộ môn.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học, đặc biệt là giáo viên Toán lớp 5: Nghiên cứu cung cấp các biện pháp cụ thể để phát triển TDST qua dạy học yếu tố hình học, giúp nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Tham khảo để xây dựng kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và tổ chức các hoạt động phát triển năng lực tư duy sáng tạo trong nhà trường.

  3. Sinh viên ngành Giáo dục Tiểu học và các nhà nghiên cứu giáo dục: Tài liệu tham khảo hữu ích về lý thuyết và thực tiễn phát triển TDST, phương pháp nghiên cứu và thực nghiệm sư phạm.

  4. Chuyên gia phát triển chương trình giáo dục: Cung cấp cơ sở khoa học để điều chỉnh nội dung, phương pháp dạy học môn Toán nhằm phát huy tối đa năng lực sáng tạo của học sinh tiểu học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tư duy sáng tạo là gì và tại sao quan trọng trong giáo dục tiểu học?
    TDST là khả năng tạo ra những ý tưởng mới, độc đáo và có ích trong giải quyết vấn đề. Nó giúp học sinh phát triển năng lực tư duy độc lập, linh hoạt và sáng tạo, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục và phát triển toàn diện.

  2. Yếu tố hình học trong chương trình Toán lớp 5 có vai trò gì trong phát triển TDST?
    Yếu tố hình học giúp học sinh phát triển trí tưởng tượng, khả năng phân tích, tổng hợp và vận dụng kiến thức vào thực tiễn, từ đó rèn luyện các thao tác tư duy sáng tạo hiệu quả.

  3. Những khó khăn phổ biến của giáo viên khi phát triển TDST cho học sinh là gì?
    Khó khăn gồm: thiếu kỹ năng sư phạm chuyên biệt, thời gian dạy học hạn chế, trình độ nhận thức học sinh không đồng đều, học sinh chưa chủ động và thói quen tư duy lối mòn.

  4. Các biện pháp nào được đề xuất để phát triển TDST trong dạy học yếu tố hình học?
    Bao gồm: rèn luyện vận dụng linh hoạt các thao tác tư duy, hướng dẫn nhìn bài toán dưới nhiều góc độ, đề xuất bài toán mới, phát hiện và khắc phục sai lầm, tổ chức hoạt động học tập tích cực.

  5. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả phát triển TDST của học sinh?
    Có thể đánh giá qua kết quả các bài kiểm tra giải toán có yếu tố hình học, quan sát biểu hiện sáng tạo trong học tập, khả năng đề xuất giải pháp mới và sự chủ động trong học tập của học sinh.

Kết luận

  • Nghiên cứu khẳng định vai trò quan trọng của việc phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh lớp 5 thông qua dạy học yếu tố hình học.
  • Nhận thức của giáo viên về TDST còn hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả phát triển năng lực này cho học sinh.
  • Các biện pháp sư phạm đề xuất đã được thực nghiệm và chứng minh có hiệu quả trong việc nâng cao năng lực tư duy sáng tạo của học sinh.
  • Khó khăn chính gồm thời gian dạy học hạn chế, trình độ học sinh không đồng đều và thiếu kỹ năng sư phạm chuyên biệt.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực giáo viên, đổi mới phương pháp dạy học và tổ chức hoạt động học tập tích cực, hướng tới mục tiêu phát triển toàn diện năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh.

Hành động tiếp theo: Các trường tiểu học và giáo viên cần áp dụng các biện pháp đã đề xuất, đồng thời phối hợp với các cơ quan quản lý giáo dục để tổ chức đào tạo, bồi dưỡng nâng cao năng lực phát triển TDST cho học sinh. Để biết thêm chi tiết và tài liệu hỗ trợ, quý độc giả có thể liên hệ với khoa Giáo dục Tiểu học, Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên.