Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo theo Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 04/11/2013, việc phát triển năng lực học sinh trở thành mục tiêu trọng tâm nhằm đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế. Môn Ngữ văn, đặc biệt là dạy học tác phẩm tự sự hiện đại cho học sinh lớp 9, giữ vai trò quan trọng trong việc phát triển năng lực văn học – một biểu hiện của năng lực thẩm mỹ, giúp học sinh không chỉ tiếp nhận kiến thức mà còn phát triển tư duy, cảm thụ và sáng tạo văn học.

Nghiên cứu tập trung vào việc phát triển năng lực văn học cho học sinh lớp 9 trong dạy học tác phẩm tự sự hiện đại tại một trường THCS tỉnh Thái Nguyên, trong phạm vi chương trình Ngữ văn 9 hiện hành và chương trình giáo dục phổ thông mới (2018). Mục tiêu cụ thể là đề xuất biện pháp dạy học mới nhằm nâng cao hiệu quả dạy học, phát triển năng lực văn học cho học sinh, đồng thời kiểm chứng tính khả thi qua thực nghiệm sư phạm.

Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực, giúp học sinh chủ động, sáng tạo trong tiếp nhận và tạo lập văn bản văn học, từ đó nâng cao chất lượng giáo dục và đáp ứng nhu cầu xã hội hiện đại. Theo khảo sát thực tế, hơn 70% học sinh chưa hứng thú với môn Văn do phương pháp dạy truyền thống còn áp đặt, thiếu sự tích cực và sáng tạo trong học tập. Do đó, nghiên cứu này có vai trò thiết thực trong việc cải thiện thực trạng đó.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết năng lực: Năng lực được hiểu là khả năng vận dụng tổng hợp kiến thức, kỹ năng, thái độ và các thuộc tính cá nhân để thực hiện thành công nhiệm vụ trong bối cảnh cụ thể. Năng lực văn học là biểu hiện của năng lực thẩm mỹ, bao gồm khả năng tiếp nhận, phân tích, cảm thụ và sáng tạo văn bản văn học.

  • Lý thuyết dạy học phát triển năng lực: Nhấn mạnh việc tổ chức hoạt động học tập tích cực, phát huy tính chủ động, sáng tạo của học sinh, kết hợp phát triển năng lực chung (tự chủ, giao tiếp, giải quyết vấn đề) và năng lực đặc thù (ngôn ngữ, văn học).

  • Lý thuyết về tác phẩm tự sự hiện đại: Tác phẩm tự sự là loại văn học tái hiện hiện thực khách quan qua chuỗi sự kiện, nhân vật, lời kể với cấu trúc phức tạp, không nhất thiết theo trật tự tuyến tính. Đặc điểm này đòi hỏi phương pháp dạy học phù hợp để phát triển năng lực tiếp nhận và cảm thụ văn học.

Các khái niệm chính bao gồm: năng lực văn học, năng lực tiếp nhận văn bản, năng lực tạo lập văn bản, năng lực cảm thụ thẩm mỹ, năng lực tư duy hình tượng, và phương pháp dạy học tích cực.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Nghiên cứu sử dụng dữ liệu từ chương trình, sách giáo khoa (SGK), sách giáo viên (SGV), sách bài tập (SBT) môn Ngữ văn lớp 9; khảo sát ý kiến giáo viên và học sinh tại một số trường THCS tỉnh Thái Nguyên; quan sát thực nghiệm sư phạm.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích tổng hợp tài liệu lý luận và thực tiễn; so sánh phương pháp dạy học truyền thống và theo định hướng phát triển năng lực; thống kê kết quả khảo sát; phân tích giáo án và giờ dạy thực tế.

  • Phương pháp khảo sát và phỏng vấn: Thu thập ý kiến giáo viên về việc tập huấn, hiểu biết và vận dụng phương pháp phát triển năng lực; khảo sát học sinh về thái độ, hứng thú và hoạt động học tập.

  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Thực hiện dạy học theo biện pháp đề xuất, đánh giá hiệu quả qua kết quả học tập và phản hồi của học sinh, giáo viên.

  • Cỡ mẫu: Khoảng 30 giáo viên và 150 học sinh tham gia khảo sát và thực nghiệm tại các trường THCS trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được tiến hành trong năm học 2019-2020, bao gồm giai đoạn khảo sát, xây dựng biện pháp, thực nghiệm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy học tác phẩm tự sự hiện đại còn nhiều hạn chế: Hơn 70% học sinh không hứng thú với môn Văn do phương pháp dạy truyền thống, giáo viên chủ yếu giảng bài một chiều, học sinh thụ động, thiếu hoạt động trải nghiệm và sáng tạo. Hệ thống câu hỏi đọc hiểu trong SGK chưa đa dạng, chưa phát triển toàn diện năng lực học sinh.

  2. Giáo viên có nhận thức cơ bản về phát triển năng lực nhưng chưa vận dụng hiệu quả: Trên 80% giáo viên được tập huấn về phát triển năng lực, hơn 90% hiểu khái niệm năng lực văn học, nhưng phần lớn mới dừng ở lý thuyết, chưa có nhiều cơ hội thực hành. Việc thiết kế bài giảng và sử dụng phương pháp tích cực còn hạn chế, giáo án chủ yếu theo mẫu SGK, chưa linh hoạt.

  3. Chương trình Ngữ văn mới (2018) chú trọng phát triển năng lực toàn diện: Nội dung chương trình phân chia rõ giai đoạn giáo dục cơ bản và định hướng nghề nghiệp, nhấn mạnh phát triển năng lực ngôn ngữ và năng lực văn học, kết hợp phát triển phẩm chất và năng lực chung. Tuy nhiên, việc triển khai thực tế còn gặp khó khăn do thói quen dạy học truyền thống.

  4. Biện pháp phát triển năng lực văn học cần bám sát nguyên tắc xây dựng hệ thống câu hỏi cân đối giữa nhận thức, đánh giá và thưởng thức; tích hợp liên môn và phân hóa phù hợp trình độ học sinh; sử dụng đánh giá định hướng năng lực thường xuyên. Ví dụ, hệ thống câu hỏi cần bao gồm các mức độ từ nhận biết, phân tích đến sáng tạo, giúp học sinh phát triển toàn diện năng lực đọc hiểu và cảm thụ tác phẩm.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát và thực nghiệm cho thấy việc phát triển năng lực văn học cho học sinh lớp 9 trong dạy học tác phẩm tự sự hiện đại là cần thiết và khả thi. Nguyên nhân hạn chế hiện nay chủ yếu do phương pháp dạy học truyền thống, thiếu sự đổi mới trong tổ chức hoạt động học tập và đánh giá. So sánh với các nghiên cứu trong ngành, kết quả phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục theo hướng phát triển năng lực và phẩm chất người học.

Việc xây dựng hệ thống câu hỏi đọc hiểu cân đối giữa các năng lực nhận thức, đánh giá và thưởng thức giúp học sinh không chỉ hiểu nội dung mà còn phát triển tư duy phản biện và cảm thụ thẩm mỹ. Tích hợp liên môn và phân hóa trong dạy học tạo điều kiện cho học sinh phát huy tối đa năng lực cá nhân, phù hợp với đặc điểm nhận thức và hứng thú của học sinh lớp 9.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỉ lệ học sinh hứng thú với môn Văn trước và sau khi áp dụng biện pháp mới, bảng so sánh mức độ vận dụng phương pháp tích cực của giáo viên, và biểu đồ phân bố câu hỏi theo mức độ phát triển năng lực trong SGK và giáo án.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng hệ thống câu hỏi đọc hiểu đa dạng, cân đối các mức độ nhận thức, đánh giá và thưởng thức tác phẩm: Thiết kế câu hỏi theo từng giai đoạn tiếp nhận văn bản, giúp học sinh phát triển toàn diện năng lực đọc hiểu và cảm thụ văn học. Thời gian thực hiện: ngay trong năm học tiếp theo. Chủ thể thực hiện: giáo viên và tổ chuyên môn.

  2. Tăng cường áp dụng phương pháp dạy học tích cực, tổ chức hoạt động nhóm, thảo luận, trải nghiệm sáng tạo trong dạy học tác phẩm tự sự: Giúp học sinh chủ động, sáng tạo, phát huy năng lực cá nhân. Thời gian: triển khai dần trong 1-2 năm. Chủ thể: giáo viên, nhà trường.

  3. Đào tạo, bồi dưỡng nâng cao năng lực chuyên môn và phương pháp dạy học phát triển năng lực cho giáo viên Ngữ văn: Tổ chức tập huấn chuyên sâu, tạo điều kiện thực hành và chia sẻ kinh nghiệm. Thời gian: liên tục hàng năm. Chủ thể: phòng Giáo dục, nhà trường.

  4. Sử dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy học để tăng tính sinh động, hấp dẫn và hiệu quả: Ứng dụng phần mềm, bài giảng điện tử, video minh họa tác phẩm tự sự hiện đại. Thời gian: triển khai ngay và mở rộng. Chủ thể: giáo viên, nhà trường.

  5. Thiết kế công cụ đánh giá theo định hướng năng lực, đánh giá thường xuyên và đa dạng: Kết hợp đánh giá quá trình và kết quả, chú trọng đánh giá năng lực sáng tạo và cảm thụ văn học. Thời gian: áp dụng trong các kỳ kiểm tra, đánh giá định kỳ. Chủ thể: giáo viên, tổ chuyên môn.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THCS: Nắm bắt phương pháp dạy học phát triển năng lực, áp dụng hiệu quả trong giảng dạy tác phẩm tự sự hiện đại, nâng cao chất lượng giờ học và hứng thú học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ chuyên môn: Tham khảo để xây dựng kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng giáo viên, điều chỉnh chương trình và phương pháp dạy học phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục.

  3. Nghiên cứu sinh, học viên cao học ngành Lí luận và phương pháp dạy học Ngữ văn: Là tài liệu tham khảo khoa học, cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển năng lực văn học trong dạy học.

  4. Nhà soạn thảo chương trình và sách giáo khoa: Tham khảo để thiết kế nội dung, hệ thống câu hỏi và bài tập phát triển năng lực học sinh, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý và nhận thức của học sinh lớp 9.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phát triển năng lực văn học là gì và tại sao quan trọng?
    Phát triển năng lực văn học là quá trình giúp học sinh nâng cao khả năng tiếp nhận, phân tích, cảm thụ và sáng tạo văn bản văn học. Điều này giúp học sinh không chỉ hiểu sâu sắc tác phẩm mà còn phát triển tư duy, cảm xúc và phẩm chất nhân văn, đáp ứng yêu cầu học tập và cuộc sống hiện đại.

  2. Làm thế nào để xây dựng hệ thống câu hỏi đọc hiểu hiệu quả?
    Câu hỏi cần đa dạng, bao gồm các mức độ từ nhận biết, phân tích đến đánh giá và sáng tạo. Câu hỏi phải bám sát đặc trưng tác phẩm tự sự, kích thích tư duy và cảm xúc học sinh, đồng thời phù hợp với trình độ và hứng thú của học sinh.

  3. Phương pháp dạy học tích cực nào phù hợp với dạy tác phẩm tự sự hiện đại?
    Phương pháp như tổ chức thảo luận nhóm, đóng vai, làm dự án, sử dụng công nghệ thông tin, và các hoạt động trải nghiệm sáng tạo giúp học sinh chủ động tiếp cận tác phẩm, phát triển năng lực tư duy và cảm thụ.

  4. Làm sao để giáo viên nâng cao năng lực dạy học phát triển năng lực?
    Giáo viên cần tham gia các khóa đào tạo, tập huấn chuyên sâu, thực hành phương pháp mới, trao đổi kinh nghiệm với đồng nghiệp và áp dụng linh hoạt trong giảng dạy để nâng cao hiệu quả.

  5. Làm thế nào để đánh giá năng lực văn học của học sinh một cách khách quan?
    Đánh giá cần kết hợp đánh giá quá trình và kết quả, sử dụng đa dạng hình thức như bài kiểm tra, bài tập thực hành, thuyết trình, sản phẩm sáng tạo, phản hồi đồng đẳng và tự đánh giá, tập trung vào khả năng vận dụng kiến thức và kỹ năng trong thực tế.

Kết luận

  • Nghiên cứu khẳng định phát triển năng lực văn học cho học sinh lớp 9 trong dạy học tác phẩm tự sự hiện đại là cần thiết và khả thi, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục Ngữ văn.
  • Thực trạng dạy học hiện nay còn nhiều hạn chế về phương pháp và sự chủ động của học sinh, cần đổi mới theo hướng phát triển năng lực.
  • Biện pháp đề xuất tập trung vào xây dựng hệ thống câu hỏi đa dạng, áp dụng phương pháp tích cực, đào tạo giáo viên và sử dụng công nghệ thông tin.
  • Kết quả thực nghiệm cho thấy biện pháp có hiệu quả trong việc nâng cao hứng thú và năng lực văn học của học sinh.
  • Đề nghị các nhà giáo dục, quản lý và nghiên cứu tiếp tục triển khai, hoàn thiện và nhân rộng mô hình trong các trường THCS.

Next steps: Triển khai đào tạo giáo viên, áp dụng biện pháp trong năm học tiếp theo, đánh giá và điều chỉnh dựa trên phản hồi thực tế.

Call-to-action: Các giáo viên và nhà quản lý giáo dục hãy chủ động tiếp cận và áp dụng phương pháp phát triển năng lực văn học để nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn, góp phần phát triển toàn diện học sinh.