Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 và xu thế toàn cầu hóa, giáo dục đóng vai trò then chốt trong việc phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao. Theo Thông tư 32/2018/TT-BGDĐT, chương trình giáo dục phổ thông 2018 chuyển đổi mục tiêu đào tạo từ tiếp cận nội dung sang phát triển năng lực cho học sinh, trong đó năng lực tự học (NLTH) là một trong năm phẩm chất và mười năng lực cốt lõi cần được hình thành từ bậc tiểu học. Môn Tự nhiên và Xã hội lớp 3 với đặc thù nội dung gắn liền thực tiễn đời sống là môi trường thuận lợi để phát triển NLTH cho học sinh. Tuy nhiên, thực tế tại các trường tiểu học ở Hải Phòng cho thấy học sinh lớp 3 còn hạn chế về khả năng tự học do đặc điểm tâm lý lứa tuổi và phương pháp dạy học chưa thực sự đổi mới theo hướng phát triển năng lực.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm phát triển năng lực tự học cho học sinh lớp 3 thông qua dạy học môn Tự nhiên và Xã hội, khảo sát thực trạng tại ba trường tiểu học ở Hải Phòng trong năm 2022-2023. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học, góp phần hình thành thói quen tự học suốt đời cho học sinh, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục theo chương trình phổ thông mới. Qua khảo sát 51 giáo viên và 300 học sinh, nghiên cứu đánh giá nhận thức giáo viên, mức độ phát triển NLTH của học sinh và đề xuất các biện pháp phù hợp nhằm nâng cao năng lực này trong dạy học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Năng lực được định nghĩa là khả năng cá nhân huy động tổng hợp kiến thức, kỹ năng và các thuộc tính cá nhân để thực hiện thành công một hoạt động trong điều kiện cụ thể. NLTH là khả năng tự giác, chủ động xác định mục tiêu, lập kế hoạch, thực hiện và tự đánh giá quá trình học tập nhằm tối ưu hóa việc chiếm lĩnh tri thức. Theo Candy và Taylor, NLTH biểu hiện qua thái độ, tính cách và kỹ năng như lập kế hoạch, giải quyết vấn đề, giao tiếp, sáng tạo và tự điều chỉnh trong học tập.

Môn Tự nhiên và Xã hội lớp 3 có nội dung tích hợp kiến thức về thế giới tự nhiên và xã hội, được tổ chức theo 6 mạch chủ đề: gia đình, trường học, cộng đồng địa phương, thực vật và động vật, con người và sức khỏe, trái đất và bầu trời. Đặc điểm môn học gắn liền thực tiễn, tạo điều kiện thuận lợi để học sinh vận dụng kinh nghiệm, phát triển NLTH thông qua các hoạt động trải nghiệm, thí nghiệm, khảo sát và giải quyết vấn đề.

Các yếu tố tác động đến NLTH gồm yếu tố bên trong như kỹ năng nhận thức, siêu nhận thức, xúc cảm và yếu tố bên ngoài như môi trường vật lý, thời gian, môi trường ngang hàng, tài nguyên tham khảo và hỗ trợ từ giáo viên. Việc phát triển NLTH cần đảm bảo sự kết hợp hài hòa giữa các yếu tố này trong quá trình dạy học.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích, tổng hợp tài liệu lý luận về NLTH và dạy học môn Tự nhiên và Xã hội lớp 3. Phương pháp thực tiễn gồm khảo sát bằng phiếu hỏi với 51 giáo viên và 300 học sinh lớp 3 tại ba trường tiểu học ở Hải Phòng (Áng Sơn – An Lão; Trần Hưng Đạo - Lê Chân; Trần Thành Ngọ - Kiến An) vào tháng 10/2022. Phỏng vấn sâu giáo viên và học sinh nhằm làm rõ nhận thức, thực trạng và khó khăn trong phát triển NLTH. Quan sát trực tiếp các tiết dạy thực nghiệm để đánh giá thái độ, hứng thú học tập của học sinh.

Phương pháp thực nghiệm sư phạm được áp dụng để kiểm nghiệm tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đề xuất. Phân tích số liệu sử dụng phần mềm SPSS 20, kiểm định độ tin cậy thang đo NLTH với chỉ số Cronbach’s Alpha = 0,901, đảm bảo tính ổn định và hợp lệ của dữ liệu. Mẫu chọn theo phương pháp chọn mẫu cả khối, đảm bảo đại diện cho các trường tiểu học ở khu vực nội thành và ngoại thành Hải Phòng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức giáo viên về NLTH: 96% giáo viên đồng thuận với khái niệm NLTH và 85% công nhận vai trò quan trọng của NLTH trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội lớp 3. Qua phỏng vấn, đa số giáo viên cho rằng NLTH là năng lực cốt lõi cần phát triển từ bậc tiểu học, phù hợp với yêu cầu đổi mới chương trình giáo dục phổ thông.

  2. Phương pháp dạy học tích cực: 72% học sinh thường xuyên tham gia thảo luận nhóm, 56% tham gia hợp tác nhóm nhỏ, 85% sử dụng bài tập trong dạy học, trong khi chỉ 12% giáo viên thường xuyên áp dụng dạy học dự án do yêu cầu chuẩn bị công phu và thời gian. Các phương pháp thảo luận nhóm và bài tập được đánh giá cao trong việc phát triển NLTH.

  3. Khó khăn trong phát triển NLTH: 80% giáo viên cho rằng số lượng học sinh đông (35-45 em/lớp) gây khó khăn trong tổ chức hoạt động; 87% phản ánh thiếu tài liệu tự học; 97% chưa có thang đo đánh giá NLTH chính thức; 90% cho biết học sinh chưa chủ động thực hiện nhiệm vụ tự học ở nhà; 86% khó kiểm soát việc tự học tại nhà.

  4. Năng lực tự học của học sinh: Kết quả khảo sát 300 học sinh cho thấy NLTH đạt mức trung bình với điểm trung bình $\bar{x} = 2.42$ trên thang 5 cấp độ. Các kỹ năng lập kế hoạch, thực hiện và tự đánh giá tự học còn hạn chế, phản ánh sự cần thiết của việc đổi mới phương pháp dạy học và hỗ trợ học sinh phát triển NLTH.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy giáo viên đã có nhận thức tích cực về NLTH nhưng việc áp dụng các phương pháp dạy học tích cực còn hạn chế, đặc biệt là dạy học dự án. Số lượng học sinh đông và sự không đồng đều về trình độ là những rào cản lớn trong việc tổ chức các hoạt động phát triển NLTH. Việc thiếu tài liệu tự học và công cụ đánh giá NLTH chính thức cũng làm giảm hiệu quả phát triển năng lực này.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả tương đồng với nhận định rằng NLTH cần được phát triển từ sớm thông qua các hoạt động học tập chủ động, trải nghiệm thực tế và sự hỗ trợ tích cực của giáo viên. Việc tổ chức các hoạt động nhóm, thảo luận và bài tập có hướng dẫn giúp học sinh phát triển kỹ năng tự học, tự quản lý và giải quyết vấn đề.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ sử dụng các phương pháp dạy học tích cực và biểu đồ tròn phân bố mức độ NLTH của học sinh. Bảng tổng hợp khó khăn và thuận lợi cũng giúp minh họa rõ nét các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển NLTH.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Đổi mới phương pháp dạy học: Khuyến khích giáo viên áp dụng đa dạng các phương pháp tích cực như dạy học dự án, thảo luận nhóm, học tập hợp tác nhằm phát triển kỹ năng tự học cho học sinh. Thời gian thực hiện: ngay trong năm học tiếp theo. Chủ thể: giáo viên và ban giám hiệu các trường tiểu học.

  2. Xây dựng tài liệu tự học: Phát triển bộ tài liệu hướng dẫn tự học phù hợp với đặc điểm tâm lý học sinh lớp 3 và nội dung môn Tự nhiên và Xã hội, giúp học sinh có nguồn học liệu tham khảo khi tự học tại nhà. Thời gian: 6 tháng. Chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các chuyên gia giáo dục.

  3. Đào tạo nâng cao năng lực giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn về thiết kế bài giảng phát triển NLTH, sử dụng công cụ đánh giá năng lực tự học và quản lý lớp học đông học sinh. Thời gian: 3 tháng đầu năm học. Chủ thể: Sở GD&ĐT và trường đại học sư phạm.

  4. Xây dựng công cụ đánh giá NLTH: Thiết kế thang đo và bộ công cụ đánh giá năng lực tự học chính thức, phù hợp với học sinh tiểu học để giáo viên có thể theo dõi, đánh giá và điều chỉnh phương pháp dạy học. Thời gian: 1 năm. Chủ thể: các nhà nghiên cứu giáo dục và Sở GD&ĐT.

  5. Tăng cường phối hợp gia đình và nhà trường: Tuyên truyền, hướng dẫn phụ huynh hỗ trợ con em tự học tại nhà, tạo môi trường học tập thuận lợi và kiểm soát việc học của học sinh. Thời gian: liên tục trong năm học. Chủ thể: giáo viên chủ nhiệm và ban phụ huynh.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nhận thức sâu sắc về vai trò và phương pháp phát triển NLTH trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội, áp dụng các biện pháp đổi mới phương pháp giảng dạy và đánh giá học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo và hỗ trợ giáo viên, phát triển tài liệu và công cụ đánh giá NLTH phù hợp với chương trình giáo dục phổ thông mới.

  3. Chuyên gia nghiên cứu giáo dục: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm để phát triển các đề tài nghiên cứu tiếp theo về năng lực tự học và đổi mới phương pháp dạy học.

  4. Phụ huynh học sinh: Hiểu rõ vai trò của gia đình trong việc hỗ trợ phát triển NLTH cho con em, phối hợp với nhà trường tạo môi trường học tập tích cực tại nhà.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực tự học là gì và tại sao quan trọng với học sinh lớp 3?
    NLTH là khả năng tự xác định mục tiêu, lập kế hoạch, thực hiện và tự đánh giá quá trình học tập. Với học sinh lớp 3, NLTH giúp các em chủ động tiếp thu kiến thức, phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề và chuẩn bị cho học tập suốt đời.

  2. Phương pháp dạy học nào hiệu quả để phát triển NLTH?
    Các phương pháp tích cực như thảo luận nhóm, học tập hợp tác, dạy học dự án và sử dụng bài tập có hướng dẫn được chứng minh giúp học sinh phát triển kỹ năng tự học, tư duy phản biện và sáng tạo.

  3. Khó khăn lớn nhất khi phát triển NLTH cho học sinh là gì?
    Số lượng học sinh đông, trình độ không đồng đều, thiếu tài liệu tự học và công cụ đánh giá NLTH chính thức, cùng với việc học sinh chưa chủ động tự học tại nhà là những thách thức chính.

  4. Làm thế nào để đánh giá năng lực tự học của học sinh tiểu học?
    Có thể sử dụng thang đo đánh giá dựa trên các tiêu chí kỹ năng lập kế hoạch, thực hiện và tự đánh giá quá trình học tập, kết hợp quan sát thái độ và kết quả học tập của học sinh.

  5. Vai trò của giáo viên trong phát triển NLTH là gì?
    Giáo viên đóng vai trò thiết kế hoạt động học tập phù hợp, tạo động lực, hỗ trợ kỹ năng tự học, đánh giá và điều chỉnh phương pháp dạy học nhằm phát huy tối đa năng lực tự học của học sinh.

Kết luận

  • Năng lực tự học là năng lực cốt lõi cần được phát triển từ bậc tiểu học, đặc biệt trong môn Tự nhiên và Xã hội lớp 3.
  • Giáo viên có nhận thức tích cực về NLTH nhưng còn hạn chế trong áp dụng phương pháp dạy học tích cực và công cụ đánh giá.
  • Học sinh lớp 3 tại Hải Phòng có NLTH ở mức trung bình, cần được hỗ trợ phát triển qua các biện pháp đổi mới dạy học.
  • Các biện pháp đề xuất bao gồm đổi mới phương pháp, xây dựng tài liệu tự học, đào tạo giáo viên và phát triển công cụ đánh giá.
  • Tiếp tục thực nghiệm và mở rộng nghiên cứu nhằm nâng cao hiệu quả phát triển NLTH trong giáo dục tiểu học, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.

Hành động tiếp theo: Các trường tiểu học và Sở GD&ĐT Hải Phòng nên triển khai các biện pháp đề xuất, đồng thời tổ chức tập huấn và đánh giá định kỳ để đảm bảo phát triển NLTH hiệu quả cho học sinh.