I. Tổng Quan Về Phát Triển Năng Lực Ngôn Ngữ Hóa Học
Giáo dục đóng vai trò then chốt trong sự phát triển của mỗi quốc gia. Nghị quyết của Đảng Cộng sản Việt Nam khẳng định: “Giáo dục là quốc sách hàng đầu”. Để hội nhập quốc tế và theo kịp sự phát triển khoa học, công nghệ, việc đổi mới giáo dục, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực là vô cùng quan trọng. Bộ Giáo dục và Đào tạo đã đưa ra các nghị quyết về đổi mới chương trình, phương pháp dạy học (PPDH) nhằm đào tạo những con người phát triển toàn diện, có ích cho xã hội. Trong đó, việc nâng cao chất lượng dạy và học ở các cấp học phổ thông, đặc biệt là môn Hóa học (HH), là một nhiệm vụ cấp thiết. Đổi mới PPDH theo hướng tích cực là một biện pháp hiệu quả để nâng cao chất lượng dạy và học hiện nay.
1.1. Tầm quan trọng của Ngôn Ngữ Hóa Học
Ngôn ngữ hóa học (NNHH) là công cụ thiết yếu để học sinh tiếp thu kiến thức và phát triển tư duy trong môn Hóa học. Việc sử dụng thành thạo NNHH giúp học sinh hiểu rõ các khái niệm, định luật, và hiện tượng hóa học. NNHH không chỉ là phương tiện giao tiếp mà còn là công cụ tư duy, giúp học sinh phân tích, tổng hợp, và giải quyết các vấn đề hóa học một cách hiệu quả. Theo Lim, NNHH là yếu tố quan trọng bậc nhất để học sinh tiếp thu kiến thức môn Hóa học, tác giả đề xuất biện pháp để học tập hiệu quả các nội dung về NNHH đó là cần coi việc học nó nhƣ học môn ngoại ngữ.
1.2. Vai trò của Bài Tập Thực Nghiệm Hóa Học
Bài tập thực nghiệm hóa học (BTTN HH) đóng vai trò quan trọng trong việc củng cố kiến thức, phát triển tư duy, và rèn luyện kỹ năng thực hành cho học sinh. BTTN HH giúp học sinh kết nối lý thuyết với thực tế, tạo hứng thú học tập, và phát triển năng lực sử dụng ngôn ngữ hóa học (NL SDNNHH) một cách hiệu quả. BTTN vừa là phương tiện truyền tải kiến thức, vừa rèn khả năng tư duy, sáng tạo, SDNNHH một cách hiệu quả, tạo hứng thú và niềm yêu thích môn học cho HS và vận dụng chúng một cách khoa học, hiệu quả vào cuộc sống.
II. Thách Thức Trong Phát Triển Năng Lực Ngôn Ngữ Hóa Học
Mặc dù tầm quan trọng của NL SDNNHH đã được công nhận, nhưng thực tế cho thấy học sinh vẫn gặp nhiều khó khăn trong việc sử dụng NNHH một cách thành thạo. Các bài tập hóa học (BTHH) hiện nay còn nặng về lý thuyết, ít gắn với thực tế, và ít sử dụng các BTTN. Điều này dẫn đến việc học sinh khó khăn trong việc vận dụng kiến thức vào thực tiễn, và NL SDNNHH chưa được phát triển một cách toàn diện. Đối với HS ở các trung tâm GDNN – GDTX, NLSDNNHH thông qua khảo sát cho thấy còn nhiều em chƣa đƣợc tốt đã làm ảnh hƣởng đến kết quả học tập bộ môn Hóa.
2.1. Hạn chế trong Phương Pháp Dạy Học Hóa Học
Phương pháp dạy học (PPDH) truyền thống còn nặng về truyền thụ kiến thức một chiều, ít tạo cơ hội cho học sinh tham gia vào các hoạt động thực hành, thí nghiệm. Giáo viên (GV) còn ngại đổi mới, ít sử dụng các BTTN do nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan. Điều này làm giảm tính trực quan, sinh động của môn học, và ảnh hưởng đến hứng thú học tập của học sinh. Trong hoạt động dạy học BTHH hiện nay còn sử dụng nhiều BT dựa trên lí thuyết mà chƣa gắn với thực tế và thƣờng là dạy “chay” đƣợc sử dụng là chủ yếu, còn ít sử dụng các BT dƣới dạng thí nghiệm (Th.N) do một số nguyên nhân nhƣ: thói quen ngại đổi mới hay các nguyên nhân khách quan khác…
2.2. Thiếu Hụt Tài Liệu và Nguồn Học Liệu Thực Nghiệm
Tài liệu và nguồn học liệu về BTTN HH còn hạn chế, chưa phong phú và đa dạng. Điều này gây khó khăn cho GV trong việc lựa chọn và sử dụng các BTTN phù hợp với nội dung bài học và trình độ của học sinh. Việc thiếu hụt tài liệu cũng ảnh hưởng đến khả năng tự học và tự nghiên cứu của học sinh. Việc phát triển NL thông qua sử dụng BTTN ở các trung tâm GDNN – GDTX chƣa đƣợc nhiều tác giả quan tâm đúng mức, tài liệu về BTTN chƣa nhiều và chƣa phong phú đa dạng.
III. Phương Pháp Phát Triển Năng Lực Ngôn Ngữ Hóa Học Hiệu Quả
Để khắc phục những hạn chế trên, cần có những phương pháp tiếp cận mới trong việc phát triển NL SDNNHH cho học sinh. Việc sử dụng BTTN HH kết hợp với các PPDH tích cực là một giải pháp hiệu quả. BTTN HH giúp học sinh vận dụng kiến thức vào thực tế, phát triển tư duy sáng tạo, và rèn luyện kỹ năng thực hành. Đồng thời, việc sử dụng các PPDH tích cực như phương pháp bàn tay nặn bột, phương pháp dạy học theo góc giúp học sinh chủ động tham gia vào quá trình học tập, phát triển NL SDNNHH một cách toàn diện.
3.1. Xây Dựng Hệ Thống Bài Tập Thực Nghiệm Hóa Học
Cần xây dựng một hệ thống BTTN HH đa dạng, phong phú, phù hợp với nội dung chương trình và trình độ của học sinh. Các BTTN HH cần được thiết kế theo hướng mở, khuyến khích học sinh tự khám phá, tìm tòi, và giải quyết vấn đề. Hệ thống BTTN HH cần bao gồm các bài tập về nhận biết, mô tả, giải thích, và dự đoán các hiện tượng hóa học. Từ đó xây dựng hệ thống BT định hƣớng phát triển NL SDNNHH dùng trong dạy học cho HS chƣơng Sắt và một số kim loại quan trọng Hóa học 12.
3.2. Áp Dụng Phương Pháp Bàn Tay Nặn Bột Trong Hóa Học
Phương pháp bàn tay nặn bột là một PPDH tích cực, giúp học sinh chủ động khám phá kiến thức thông qua thực hành, thí nghiệm. Trong môn Hóa học, phương pháp này có thể được áp dụng để giúp học sinh tìm hiểu về các tính chất của chất, các phản ứng hóa học, và các hiện tượng hóa học. HS vừa có thể phát triển toàn diện và thấy yêu thích môn học.
3.3. Dạy Học Theo Góc Để Nâng Cao Kỹ Năng Hóa Học
Dạy học theo góc là một PPDH linh hoạt, cho phép học sinh lựa chọn các hoạt động học tập phù hợp với sở thích và năng lực của mình. Trong môn Hóa học, dạy học theo góc có thể được áp dụng để giúp học sinh tìm hiểu về các ứng dụng của hóa học trong đời sống, các vấn đề môi trường liên quan đến hóa học, và các công nghệ hóa học mới.
IV. Ứng Dụng Thực Tiễn Chương Sắt và Kim Loại Quan Trọng
Chương Sắt và một số kim loại quan trọng trong chương trình Hóa học lớp 12 là một ví dụ điển hình về việc ứng dụng kiến thức hóa học vào thực tiễn. Chương này cung cấp cho học sinh những kiến thức về tính chất, ứng dụng, và điều chế của sắt và các kim loại quan trọng khác. Đồng thời, chương này cũng giúp học sinh hiểu rõ hơn về vai trò của hóa học trong đời sống và sản xuất. Phần kim loại sắt và một số kim loại quan trọng trong chƣơng trình HH lớp 12 có nhiều nội dung kiến thức liên quan đến thực tiễn do đó HS không chỉ học những kiến thức hàn lâm chuyên môn về một số kim loại quen thuộc trong cuộc sống mà còn góp phần giáo dục cho HS ý thức bảo vệ môi trƣờng, vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tăng hứng thú học tập môn hóa và phát triển NL SDNNHH cho HS.
4.1. Thiết Kế Bài Tập Thực Nghiệm Cho Chương Sắt
Cần thiết kế các BTTN HH phù hợp với nội dung chương Sắt và một số kim loại quan trọng. Các BTTN HH cần tập trung vào việc giúp học sinh hiểu rõ về tính chất hóa học của sắt và các hợp chất của sắt, cũng như các ứng dụng của sắt trong đời sống và sản xuất. Đề xuất biện pháp sử dụng hệ thống BT đã xây dựng trong DH để phát triển NL SDNNHH cho HS và thiết kế kế hoạch bài dạy minh họa.
4.2. Đánh Giá Năng Lực Sử Dụng Ngôn Ngữ Hóa Học
Cần có các công cụ đánh giá NL SDNNHH của học sinh một cách khách quan và chính xác. Các công cụ đánh giá cần bao gồm các bài kiểm tra về kiến thức, kỹ năng, và thái độ của học sinh. Đồng thời, cần có các tiêu chí đánh giá rõ ràng, cụ thể, và phù hợp với mục tiêu của chương trình. Thiết kế bộ công cụ đánh giá NL SDNNHH của HS (bảng tiêu chí và các mức độ, bảng kiểm quan sát, phiếu hỏi và bài kiểm tra - đánh giá (KT - ĐG) kiến thức, kĩ năng).
V. Kết Luận Hướng Tới Tương Lai Phát Triển Ngôn Ngữ Hóa Học
Phát triển NL SDNNHH cho học sinh là một nhiệm vụ quan trọng trong quá trình dạy và học môn Hóa học. Việc sử dụng BTTN HH kết hợp với các PPDH tích cực là một giải pháp hiệu quả để nâng cao chất lượng dạy và học môn Hóa học, giúp học sinh phát triển toàn diện về kiến thức, kỹ năng, và thái độ. Các NC đều viết về HS THPT còn đối với HS thuộc các trung tâm GDNN – GDTX thì hầu nhƣ chƣa có NC.
5.1. Đề Xuất Giải Pháp Nâng Cao Chất Lượng Dạy Học
Cần tăng cường đầu tư vào cơ sở vật chất, trang thiết bị dạy học, đặc biệt là các thiết bị thí nghiệm. Đồng thời, cần nâng cao trình độ chuyên môn và nghiệp vụ cho GV, khuyến khích GV đổi mới PPDH, sử dụng các BTTN HH một cách hiệu quả. Vận dụng BTTN hóa học vào thiết kế các hoạt động dạy học chƣơng Sắt và một số kim loại quan trọng Hóa học 12 sẽ phát triển NL SDNNHH, phát triển tƣ duy sáng tạo, hoạt động hóa các hoạt động nhận thức của HS từ đó góp phần nâng cao chất lƣợng DH HH ở trung tâm G...
5.2. Nghiên Cứu Mở Rộng Về Ngôn Ngữ Hóa Học
Cần có thêm nhiều nghiên cứu về NL SDNNHH, đặc biệt là các nghiên cứu về việc sử dụng BTTN HH để phát triển NL SDNNHH cho học sinh ở các cấp học khác nhau. Đồng thời, cần có các nghiên cứu về việc đánh giá NL SDNNHH của học sinh một cách khách quan và chính xác. Do vậy việc NC sử dụng BTTNHH trong DH để phát triển NL SDNNHH cho HS là cần thiết và có ý nghĩa thực tiễn theo định hƣớng phát triển NL cho HS trong giai đoạn hiện nay.
