Tổng quan nghiên cứu

Giao tiếp là hoạt động xã hội thiết yếu, đóng vai trò quan trọng trong sự tồn tại và phát triển của xã hội loài người. Theo ước tính, năng lực giao tiếp được xem là một trong những năng lực cốt lõi cần hình thành cho học sinh trong chương trình giáo dục phổ thông hiện đại. Ở Việt Nam, việc đổi mới chương trình giáo dục phổ thông tập trung phát triển năng lực người học, trong đó năng lực giao tiếp được đặt lên hàng đầu như một tiền đề cho sự phát triển các năng lực khác. Luận văn tập trung nghiên cứu phát triển năng lực giao tiếp của học sinh lớp 8 thông qua dạy học nhóm bài Hành động nói trong môn Ngữ văn, với phạm vi thực nghiệm tại các trường trung học cơ sở thuộc ba tỉnh Lạng Sơn, Thái Nguyên và Hà Nam trong năm học 2016-2017. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các giải pháp phát triển năng lực giao tiếp cho học sinh lớp 8, đồng thời kiểm chứng hiệu quả của các giải pháp này qua thực nghiệm sư phạm. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn, góp phần phát triển toàn diện năng lực giao tiếp cho học sinh, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục theo hướng phát triển năng lực người học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về hành động nói và năng lực giao tiếp. Hành động nói được hiểu là hành động được thực hiện bằng ngôn ngữ nhằm mục đích nhất định, bao gồm các loại như phán xử, hành xử, cam kết, ứng xử và trình bày theo Austin; hoặc biểu hiện, điều khiển, ước kết, biểu lộ và tuyên bố theo Searle. Các cách diễn đạt hành động nói gồm hình thức trực tiếp và gián tiếp, được vận dụng trong giao tiếp hàng ngày. Về năng lực giao tiếp, luận văn tham khảo mô hình của Canale và Swain với ba thành tố chính: năng lực ngữ pháp, năng lực ngôn ngữ xã hội và năng lực chiến lược; đồng thời bổ sung năng lực diễn ngôn theo Savignon và năng lực văn hóa - xã hội theo Celce-Murcia. Ở Việt Nam, năng lực giao tiếp được hiểu là khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng, thái độ và kinh nghiệm để thực hiện giao tiếp hiệu quả trong các tình huống đa dạng. Các thành tố năng lực giao tiếp được tổng hợp gồm: năng lực ngữ pháp, năng lực văn bản, năng lực hành ngôn, năng lực ngôn ngữ xã hội và năng lực chiến lược. Ngoài ra, luận văn phân tích thực trạng dạy học nhóm bài Hành động nói trong chương trình Ngữ văn lớp 8, nhận diện các hạn chế về tài liệu dạy học, phương pháp giảng dạy và năng lực giao tiếp của học sinh.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp lý thuyết, thực tiễn, thống kê và thực nghiệm sư phạm. Phương pháp lý thuyết được áp dụng để tổng hợp, phân tích các tài liệu, nghiên cứu trước về hành động nói và năng lực giao tiếp. Phương pháp thực tiễn gồm khảo sát thực trạng dạy học và năng lực giao tiếp của học sinh qua phiếu điều tra tại ba trường THCS thuộc ba tỉnh Lạng Sơn, Thái Nguyên và Hà Nam với cỡ mẫu khoảng 200 học sinh và 15 giáo viên. Phương pháp thống kê được dùng để xử lý số liệu khảo sát và thực nghiệm. Phương pháp thực nghiệm sư phạm được tiến hành qua thiết kế nội dung dạy học nhóm bài Hành động nói theo hướng phát triển năng lực giao tiếp, tổ chức dạy học tại các trường thực nghiệm, đánh giá kết quả qua các tiêu chí như khả năng nhận biết, tạo lập hành động nói và sự tự tin giao tiếp của học sinh. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2016-2017, bao gồm giai đoạn thăm dò, thực nghiệm dạy học và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy học nhóm bài Hành động nói còn hạn chế: Qua khảo sát 15 giáo viên, 80% cho biết thời gian dành cho nhóm bài này quá ít (chỉ 2 tiết), khó áp dụng các phương pháp tích cực để phát triển năng lực giao tiếp. Hệ thống bài tập trong sách giáo khoa chủ yếu là bài tập lý thuyết, ít bài tập sáng tạo và tình huống thực tế, chỉ khoảng 25% bài tập liên quan đến giao tiếp thực tiễn.

  2. Năng lực giao tiếp của học sinh chưa đạt yêu cầu: Khảo sát 200 học sinh cho thấy 95,5% nhận thức được tầm quan trọng của năng lực giao tiếp, nhưng chỉ khoảng 30% học sinh tự tin và chủ động trong giao tiếp với thầy cô và bạn bè. Khoảng 70% còn e ngại, lúng túng khi trình bày ý kiến cá nhân, nhiều em mắc lỗi chính tả và sử dụng từ ngữ chưa phù hợp.

  3. Hiệu quả của các phương pháp dạy học tích cực: Thực nghiệm sư phạm áp dụng phương pháp phân tích ngôn ngữ, dạy học nêu và giải quyết vấn đề, thảo luận nhóm cho thấy học sinh có sự tiến bộ rõ rệt. Kết quả đánh giá sau thực nghiệm cho thấy tỷ lệ học sinh nhận biết đúng hành động nói tăng từ 45% lên 78%, khả năng tạo lập hành động nói phù hợp tăng từ 40% lên 75%, và mức độ tự tin giao tiếp tăng 35%.

  4. Vai trò quan trọng của giáo viên: Giáo viên có kỹ năng sư phạm tốt, biết vận dụng các phương pháp tích cực sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho học sinh phát triển năng lực giao tiếp. Tuy nhiên, 60% giáo viên khảo sát chưa chủ động sáng tạo bài tập và tình huống thực tế, còn phụ thuộc nhiều vào sách giáo khoa.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc phát triển năng lực giao tiếp cho học sinh lớp 8 qua dạy học nhóm bài Hành động nói là cần thiết và có thể đạt được hiệu quả tích cực khi áp dụng các phương pháp dạy học tích cực, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh. Việc thiếu thời gian và tài liệu thực hành sáng tạo là nguyên nhân chính hạn chế hiệu quả dạy học hiện nay. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả này tương đồng với báo cáo của ngành giáo dục về việc cần đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ học sinh đạt yêu cầu trước và sau thực nghiệm, bảng tổng hợp kết quả khảo sát giáo viên và học sinh, giúp minh họa rõ nét sự tiến bộ và những tồn tại cần khắc phục. Ý nghĩa của nghiên cứu là cung cấp cơ sở khoa học cho việc đổi mới nội dung, phương pháp dạy học Ngữ văn nhằm phát triển năng lực giao tiếp, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường thời lượng và đổi mới nội dung dạy học nhóm bài Hành động nói: Bộ Giáo dục và Đào tạo cần xem xét điều chỉnh chương trình để tăng thời lượng dành cho nhóm bài này, bổ sung tài liệu bài tập thực hành sáng tạo, gắn với tình huống giao tiếp thực tế nhằm nâng cao hiệu quả phát triển năng lực giao tiếp. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm tới.

  2. Đào tạo, bồi dưỡng nâng cao năng lực sư phạm cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phương pháp dạy học tích cực, kỹ năng thiết kế bài tập phát triển năng lực giao tiếp, kỹ năng tổ chức thảo luận nhóm và giải quyết vấn đề. Chủ thể thực hiện là các trường đại học sư phạm và sở giáo dục địa phương, triển khai trong vòng 1 năm.

  3. Khuyến khích giáo viên sáng tạo, áp dụng phương pháp dạy học tích cực: Giáo viên cần chủ động xây dựng các tình huống giao tiếp thực tế, thiết kế bài tập đa dạng, tổ chức hoạt động nhóm để phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh. Nhà trường cần tạo điều kiện về thời gian và cơ sở vật chất hỗ trợ. Thời gian áp dụng liên tục trong năm học.

  4. Tăng cường đánh giá năng lực giao tiếp học sinh: Xây dựng hệ thống tiêu chí đánh giá năng lực giao tiếp cụ thể, đa dạng hình thức đánh giá như quan sát, thuyết trình, thảo luận nhóm, bài tập thực hành để phản hồi kịp thời và điều chỉnh phương pháp dạy học. Chủ thể thực hiện là giáo viên và ban giám hiệu nhà trường, áp dụng ngay từ năm học tiếp theo.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn trung học cơ sở: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn, phương pháp dạy học cụ thể giúp giáo viên nâng cao hiệu quả giảng dạy nhóm bài Hành động nói, phát triển năng lực giao tiếp cho học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ chuyên môn: Tài liệu giúp hiểu rõ thực trạng, khó khăn và giải pháp đổi mới chương trình, phương pháp dạy học Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực, từ đó xây dựng chính sách và kế hoạch đào tạo phù hợp.

  3. Sinh viên sư phạm và nghiên cứu sinh: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá về nghiên cứu sư phạm, phương pháp nghiên cứu và thực nghiệm sư phạm trong lĩnh vực dạy học ngôn ngữ và phát triển năng lực giao tiếp.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục và ngôn ngữ học: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm, phân tích lý thuyết về hành động nói và năng lực giao tiếp, góp phần phát triển nghiên cứu khoa học trong lĩnh vực giáo dục ngôn ngữ và phương pháp dạy học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực giao tiếp là gì và tại sao quan trọng trong giáo dục?
    Năng lực giao tiếp là khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ để thực hiện giao tiếp hiệu quả trong các tình huống đa dạng. Nó giúp học sinh tự tin, chủ động trong học tập và cuộc sống, là nền tảng phát triển các năng lực khác.

  2. Nhóm bài Hành động nói trong chương trình Ngữ văn lớp 8 gồm những nội dung chính nào?
    Nhóm bài gồm hai tiết học về khái niệm hành động nói, các kiểu hành động nói thường gặp (hỏi, trình bày, điều khiển, hứa hẹn, bộc lộ cảm xúc) và cách thực hiện hành động nói bằng kiểu câu trực tiếp hoặc gián tiếp.

  3. Phương pháp dạy học nào hiệu quả để phát triển năng lực giao tiếp cho học sinh?
    Phương pháp phân tích ngôn ngữ, dạy học nêu và giải quyết vấn đề, thảo luận nhóm được đánh giá cao vì kích thích sự chủ động, sáng tạo và phát triển kỹ năng giao tiếp thực tế của học sinh.

  4. Thực trạng năng lực giao tiếp của học sinh lớp 8 hiện nay ra sao?
    Theo khảo sát, khoảng 30% học sinh tự tin giao tiếp, còn lại nhiều em còn e ngại, lúng túng khi trình bày ý kiến, mắc lỗi chính tả và sử dụng từ ngữ chưa phù hợp, cho thấy cần có giải pháp phát triển năng lực giao tiếp hiệu quả hơn.

  5. Làm thế nào để giáo viên có thể áp dụng hiệu quả các giải pháp phát triển năng lực giao tiếp?
    Giáo viên cần được đào tạo bài bản về phương pháp dạy học tích cực, chủ động thiết kế bài tập sáng tạo, tổ chức hoạt động nhóm, tạo môi trường giao tiếp thân thiện, đồng thời phối hợp đánh giá năng lực giao tiếp thường xuyên để điều chỉnh phương pháp.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển năng lực giao tiếp của học sinh lớp 8 qua dạy học nhóm bài Hành động nói.
  • Thực trạng dạy học và năng lực giao tiếp của học sinh còn nhiều hạn chế, đặc biệt về thời gian, tài liệu và phương pháp giảng dạy.
  • Áp dụng các phương pháp dạy học tích cực như phân tích ngôn ngữ, giải quyết vấn đề và thảo luận nhóm giúp nâng cao hiệu quả phát triển năng lực giao tiếp.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể về đổi mới chương trình, đào tạo giáo viên, sáng tạo bài tập và đánh giá năng lực giao tiếp.
  • Khuyến nghị các nhà giáo dục, quản lý và nghiên cứu sử dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn và phát triển năng lực giao tiếp cho học sinh.

Hành động tiếp theo: Các trường trung học cơ sở và giáo viên nên áp dụng các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, điều chỉnh phù hợp với điều kiện thực tế nhằm nâng cao năng lực giao tiếp cho học sinh.