Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh giáo dục phổ thông hiện nay, việc nâng cao hiệu quả dạy học phần Lí luận văn học (LLVH) ở lớp 10 là một vấn đề cấp thiết. Theo khảo sát tại trường THPT Trực Ninh B, tỉnh Nam Định, chỉ có khoảng 5% học sinh (HS) hiểu thấu đáo về LLVH, trong khi 74% cảm thấy khó hiểu và 71% mơ hồ về nội dung này. Đồng thời, 66,7% giáo viên (GV) không hứng thú khi dạy bài “Văn bản văn học” và 60% không thích dạy bài “Nội dung và hình thức của văn bản văn học”. Những con số này phản ánh thực trạng khó khăn trong việc truyền đạt kiến thức LLVH, đặc biệt là phát triển năng lực đọc - hiểu tác phẩm văn chương (TPVC) cho HS lớp 10.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm tìm ra các biện pháp dạy học phần LLVH theo hướng phát triển năng lực đọc - hiểu TPVC, giúp HS không chỉ nhận biết mà còn vận dụng kiến thức vào thực tiễn tiếp nhận văn học. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào hai bài học trọng tâm trong SGK Ngữ văn 10: “Văn bản văn học” và “Nội dung và hình thức của văn bản văn học”. Nghiên cứu được thực hiện tại trường THPT Trực Ninh B trong năm học 2015-2016, với sự tham gia của GV và HS lớp 10.

Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần nâng cao chất lượng dạy học LLVH, phát triển năng lực đọc - hiểu TPVC cho HS, từ đó cải thiện hiệu quả học tập môn Ngữ văn, đồng thời hỗ trợ GV đổi mới phương pháp giảng dạy phù hợp với xu hướng giáo dục hiện đại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết Lí luận văn học: LLVH được định nghĩa là bộ môn nghiên cứu bản chất, chức năng xã hội và thẩm mỹ, quy luật phát triển của sáng tác văn học, cung cấp phương pháp luận và phương pháp phân tích văn học. Các khái niệm chính gồm: đề tài, chủ đề, tư tưởng, cảm hứng nghệ thuật, ngôn từ, kết cấu, thể loại.

  • Lý thuyết Năng lực và Phát triển năng lực: Năng lực được hiểu là sự kết hợp linh hoạt kiến thức, kỹ năng, thái độ và giá trị nhằm đáp ứng hiệu quả yêu cầu hoạt động trong bối cảnh cụ thể. Năng lực đọc - hiểu TPVC là khả năng chiếm lĩnh giá trị nội dung và nghệ thuật trong tác phẩm, bao gồm các cấp độ từ nhận biết, thông hiểu đến vận dụng và sáng tạo.

  • Lý thuyết Dạy học theo định hướng phát triển năng lực: Nhấn mạnh việc tổ chức hoạt động học tập tích cực, phát huy tính chủ động, sáng tạo của HS thông qua các hoạt động đọc, phân tích, thảo luận, vận dụng kiến thức LLVH vào thực tiễn tiếp nhận văn học.

Các khái niệm trọng tâm trong nghiên cứu gồm: Lí luận văn học, năng lực đọc - hiểu TPVC, phương pháp dạy học tích cực, tự học, hoạt động nhóm, ứng dụng công nghệ thông tin.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Dữ liệu thu thập từ khảo sát thực trạng dạy và học LLVH tại trường THPT Trực Ninh B, gồm 12 GV và 240 HS lớp 10, 11. Ngoài ra, sử dụng tài liệu SGK Ngữ văn 10, các công trình nghiên cứu liên quan và tài liệu pháp luật về giáo dục.

  • Phương pháp phân tích: Kết hợp phương pháp tổng hợp lý luận, điều tra khảo sát (phỏng vấn, phiếu điều tra trắc nghiệm), quan sát dự giờ, phân tích nội dung SGK và thực nghiệm sư phạm.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được tiến hành trong năm học 2015-2016, gồm các giai đoạn: khảo sát thực trạng (tháng 9-11/2015), thiết kế biện pháp dạy học (tháng 12/2015), thực nghiệm sư phạm (tháng 1-3/2016), đánh giá kết quả và hoàn thiện luận văn (tháng 4-6/2016).

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Lựa chọn GV và HS theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện tại trường THPT Trực Ninh B nhằm đảm bảo tính đại diện cho thực trạng dạy học LLVH ở địa phương.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng hứng thú và nhận thức của GV và HS về LLVH: 66,7% GV không hứng thú dạy bài “Văn bản văn học”, 60% không thích dạy bài “Nội dung và hình thức của văn bản văn học”. Về phía HS, chỉ 12,5% có hứng thú học bài “Văn bản văn học” và 11,3% hứng thú với bài “Nội dung và hình thức của văn bản văn học”. Khoảng 70% HS trả lời đúng câu hỏi về cấu trúc văn bản văn học, nhưng chỉ 16,7% biết vận dụng kiến thức LLVH để phân tích tác phẩm.

  2. Khả năng vận dụng kiến thức LLVH của HS còn hạn chế: Chỉ 17% HS biết dùng kiến thức LLVH để phân tích văn bản “Đại cáo bình Ngô”. 83,3% HS không trả lời đúng câu hỏi về đề tài tác phẩm “Lão Hạc” và “Làng”. Điều này cho thấy năng lực vận dụng tri thức LLVH vào đọc - hiểu TPVC của HS còn yếu.

  3. Khó khăn trong dạy học LLVH: GV gặp nhiều khó khăn do kiến thức LLVH trừu tượng, thời gian dạy hạn chế, HS thiếu hứng thú, GV chưa mạnh dạn đổi mới phương pháp, ít ứng dụng công nghệ thông tin. 58,3% GV dạy dừng lại ở mức độ giúp HS nhận biết tri thức, chỉ 16,7% dạy ở mức độ vận dụng.

  4. Hiệu quả của biện pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực đọc - hiểu TPVC: Thực nghiệm sư phạm cho thấy việc hướng dẫn HS tự học trước giờ, sử dụng hệ thống câu hỏi gợi dẫn, tăng cường hoạt động thảo luận nhóm và ứng dụng công nghệ thông tin giúp nâng cao hiệu quả tiếp thu kiến thức LLVH, tăng hứng thú học tập và phát triển năng lực đọc - hiểu TPVC.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của thực trạng trên là do LLVH mang tính trừu tượng, khái quát cao, trong khi HS lớp 10 mới bước vào giai đoạn THPT nên còn nhiều bỡ ngỡ, thiếu nền tảng vững chắc. Việc GV chưa áp dụng phương pháp dạy học tích cực, chưa khai thác hiệu quả các hoạt động tự học, thảo luận nhóm và công nghệ thông tin làm giảm sự hấp dẫn của bài học.

So sánh với các nghiên cứu trong ngành giáo dục Ngữ văn, kết quả này phù hợp với nhận định rằng việc phát triển năng lực đọc - hiểu TPVC đòi hỏi sự kết hợp giữa truyền đạt kiến thức và tổ chức hoạt động học tập tích cực, sáng tạo. Việc sử dụng hệ thống câu hỏi gợi dẫn và hướng dẫn tự học giúp HS chủ động tiếp cận tri thức, từ đó nâng cao khả năng vận dụng vào phân tích, cảm thụ văn học.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ hứng thú của GV và HS, bảng so sánh mức độ nhận thức và vận dụng kiến thức LLVH trước và sau thực nghiệm sư phạm, giúp minh họa rõ nét hiệu quả của các biện pháp đề xuất.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hướng dẫn HS tự học trước giờ học LLVH: GV cần xây dựng hệ thống câu hỏi gợi mở, vừa sức, khoa học để HS chuẩn bị bài, tăng cường đọc SGK và tài liệu tham khảo. Mục tiêu nâng tỷ lệ HS chuẩn bị bài đạt 80% trong vòng 1 học kỳ. Chủ thể thực hiện: GV Ngữ văn.

  2. Sử dụng hệ thống câu hỏi gợi dẫn và tổ chức hoạt động linh hoạt trên lớp: Áp dụng các hoạt động thảo luận nhóm, phân tích ví dụ minh họa, vận dụng công nghệ thông tin để tăng tính tương tác, sinh động. Mục tiêu nâng cao hứng thú học tập lên 60% trong 1 học kỳ. Chủ thể thực hiện: GV và HS.

  3. Tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học LLVH: Sử dụng phần mềm trình chiếu, video minh họa, các công cụ tương tác trực tuyến để hỗ trợ giảng dạy. Mục tiêu 100% GV lớp 10 sử dụng ít nhất một công cụ CNTT trong giảng dạy trong năm học tiếp theo. Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu, GV.

  4. Đào tạo, bồi dưỡng GV về phương pháp dạy học phát triển năng lực: Tổ chức các khóa tập huấn, hội thảo nâng cao năng lực chuyên môn và kỹ năng sư phạm tích cực cho GV. Mục tiêu 80% GV tham gia tập huấn trong năm học. Chủ thể thực hiện: Sở GD&ĐT, nhà trường.

  5. Xây dựng hệ thống đánh giá đa dạng, kết hợp đánh giá của GV và tự đánh giá của HS: Phát triển các hình thức kiểm tra đánh giá năng lực đọc - hiểu TPVC, khuyến khích HS tự đánh giá và phản hồi. Mục tiêu cải thiện kết quả học tập LLVH lên 20% so với trước. Chủ thể thực hiện: GV, HS.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THPT: Nhận được các biện pháp thiết thực để nâng cao hiệu quả dạy học phần LLVH, phát triển năng lực đọc - hiểu TPVC cho HS, từ đó cải thiện chất lượng giảng dạy.

  2. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ chuyên môn: Có cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, tổ chức tập huấn, hỗ trợ GV đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Sư phạm Ngữ văn: Tham khảo mô hình nghiên cứu, phương pháp thực nghiệm sư phạm và các biện pháp đổi mới dạy học LLVH, phục vụ cho nghiên cứu và thực hành sư phạm.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục và phát triển chương trình: Tài liệu tham khảo về cơ sở lý luận, thực trạng và giải pháp đổi mới dạy học LLVH theo hướng phát triển năng lực đọc - hiểu TPVC, góp phần hoàn thiện chương trình giáo dục phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Lí luận văn học là gì và tại sao quan trọng trong dạy học Ngữ văn?
    Lí luận văn học là bộ môn nghiên cứu bản chất, chức năng và quy luật phát triển của văn học, cung cấp công cụ phân tích tác phẩm. Nó giúp HS hiểu sâu sắc hơn về TPVC, phát triển năng lực tư duy và cảm thụ thẩm mỹ, từ đó nâng cao chất lượng học tập Ngữ văn.

  2. Năng lực đọc - hiểu tác phẩm văn chương gồm những yếu tố nào?
    Bao gồm tri thức về văn bản, kỹ năng đọc hiểu, sự sẵn sàng thực hiện nhiệm vụ đọc hiểu trong các tình huống cụ thể. HS cần phát triển khả năng nhận biết, phân tích, đánh giá và vận dụng ý nghĩa tác phẩm trong đời sống.

  3. Tại sao HS lớp 10 thường gặp khó khăn khi học phần LLVH?
    Do kiến thức LLVH trừu tượng, khái quát cao, thời gian học hạn chế, HS chưa có nền tảng vững chắc và thiếu hứng thú. GV cũng chưa áp dụng hiệu quả các phương pháp dạy học tích cực để hỗ trợ HS.

  4. Các biện pháp nào giúp nâng cao hiệu quả dạy học LLVH?
    Hướng dẫn tự học trước giờ, sử dụng câu hỏi gợi dẫn, tổ chức hoạt động nhóm, ứng dụng công nghệ thông tin, đào tạo GV về phương pháp phát triển năng lực và xây dựng hệ thống đánh giá đa dạng.

  5. Làm thế nào để GV có thể kích thích hứng thú học tập của HS trong phần LLVH?
    GV nên sử dụng ví dụ minh họa sinh động, tổ chức thảo luận, liên hệ thực tế, tạo môi trường học tập tích cực, khuyến khích HS tự tìm hiểu và vận dụng kiến thức, đồng thời ứng dụng công nghệ để tăng tính hấp dẫn của bài học.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ thực trạng khó khăn trong dạy học phần LLVH ở lớp 10, đặc biệt là việc phát triển năng lực đọc - hiểu TPVC cho HS.
  • Đã đề xuất và thực nghiệm thành công các biện pháp như hướng dẫn tự học, câu hỏi gợi dẫn, hoạt động nhóm và ứng dụng công nghệ thông tin, góp phần nâng cao hiệu quả dạy học.
  • Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa thực tiễn quan trọng, hỗ trợ GV đổi mới phương pháp giảng dạy và phát triển năng lực cho HS.
  • Đề xuất các khuyến nghị cụ thể về đào tạo GV, tổ chức hoạt động học tập và đánh giá nhằm duy trì và phát huy hiệu quả lâu dài.
  • Tiếp theo, cần mở rộng thực nghiệm tại nhiều trường THPT khác và phát triển tài liệu hỗ trợ dạy học LLVH theo hướng phát triển năng lực.

Call-to-action: Các GV và nhà quản lý giáo dục được khuyến khích áp dụng các biện pháp nghiên cứu trong thực tiễn giảng dạy để nâng cao chất lượng môn Ngữ văn, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, hoàn thiện phương pháp dạy học LLVH phù hợp với đặc điểm HS hiện nay.