Tổng quan nghiên cứu

Cà phê là một trong những mặt hàng nông sản có giá trị thương mại lớn thứ hai toàn cầu, chỉ sau dầu mỏ, với khoảng 2,25 tỷ người tiêu dùng hàng ngày trên thế giới. Việt Nam hiện đứng thứ hai thế giới về xuất khẩu cà phê, đặc biệt là cà phê Robusta, trong đó cao nguyên Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắk Lắk được xem là thủ phủ của cà phê Robusta với diện tích trồng chiếm gần 50% tổng diện tích cà phê của tỉnh. Từ năm 2005, cà phê Buôn Ma Thuột chính thức được đăng ký chỉ dẫn địa lý (CDĐL), tạo điều kiện thuận lợi để doanh nghiệp cà phê tại đây nâng cao giá trị sản phẩm, mở rộng thị trường xuất khẩu và phát triển thương hiệu.

Tuy nhiên, thực trạng cho thấy các doanh nghiệp cà phê CDĐL Buôn Ma Thuột mới chỉ tham gia chủ yếu vào các khâu thu gom, sơ chế với giá trị gia tăng thấp, còn các khâu chế biến sâu, rang xay, phân phối và xây dựng thương hiệu vẫn hạn chế. Điều này dẫn đến giá trị gia tăng của sản phẩm chưa đạt kỳ vọng so với các doanh nghiệp không sử dụng CDĐL. Nghiên cứu nhằm làm rõ thực trạng tham gia chuỗi giá trị của doanh nghiệp cà phê CDĐL Buôn Ma Thuột từ năm 2015 đến nay, phân tích các nhân tố ảnh hưởng và đề xuất giải pháp phát triển chuỗi giá trị nhằm nâng cao hiệu quả kinh tế và vị thế cạnh tranh của sản phẩm trên thị trường trong nước và quốc tế.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các doanh nghiệp cà phê CDĐL tại Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắk Lắk trong giai đoạn 2015 đến nay. Mục tiêu nghiên cứu là xây dựng khung phân tích chuỗi giá trị, đánh giá thực trạng và đề xuất các giải pháp phát triển chuỗi giá trị nhằm tăng giá trị gia tăng, mở rộng thị trường và nâng cao năng lực cạnh tranh cho doanh nghiệp cà phê CDĐL Buôn Ma Thuột.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình phân tích chuỗi giá trị nổi bật như:

  • Lý thuyết chuỗi giá trị của Michael Porter (1985): Chuỗi giá trị bao gồm các hoạt động chính (chuẩn bị sản xuất, sản xuất, sau sản xuất, tiếp thị và bán hàng) và các hoạt động hỗ trợ (quản lý hành chính, phát triển cơ sở hạ tầng, quản lý nguồn nhân lực, cung cấp thông tin). Chuỗi giá trị giúp đánh giá vị trí của doanh nghiệp trên thị trường và mối quan hệ với các đối tác.

  • Mô hình phân tích chuỗi giá trị của GTZ (2007): Bao gồm các bước xác định chuỗi giá trị, phân tích chuỗi giá trị, xây dựng chiến lược nâng cấp và thực hiện dự án thúc đẩy chuỗi giá trị. Mô hình nhấn mạnh vai trò của các tổ chức hỗ trợ và sự hợp tác giữa các tác nhân trong chuỗi.

  • Mô hình M4P (Making Markets Work for the Poor): Tập trung phân tích chi phí – lợi nhuận, phân chia thu nhập, việc làm và liên kết trong chuỗi giá trị nông sản, giúp nâng cao hiệu quả và thu nhập cho các tác nhân tham gia.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: chuỗi giá trị, chỉ dẫn địa lý (CDĐL), giá trị gia tăng, các khâu trong chuỗi giá trị (trồng trọt, thu gom, sơ chế, rang xay, phân phối), và các nhân tố ảnh hưởng bên trong và bên ngoài đến sự phát triển chuỗi giá trị.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định lượng và định tính với các bước chính:

  • Thu thập dữ liệu: Tổng hợp tài liệu trong và ngoài nước, báo cáo ngành, số liệu của tỉnh Đắk Lắk, các nghiên cứu khoa học, tài liệu pháp luật liên quan đến CDĐL và chuỗi giá trị cà phê. Thu thập dữ liệu thực tế qua khảo sát, phỏng vấn trực tiếp 50 cơ sở thu gom và sơ chế tại các huyện Cư Mgar, Krong Park, Buôn Ma Thuột; phỏng vấn 20 doanh nghiệp chế biến cà phê với đa dạng loại hình doanh nghiệp (nhà nước, FDI, TNHH, hợp tác xã).

  • Phân tích dữ liệu: Sử dụng phần mềm SPSS để xử lý số liệu khảo sát, áp dụng phương pháp thống kê mô tả, so sánh và phân tích để đánh giá thực trạng, xác định các nhân tố ảnh hưởng và hiệu quả tham gia chuỗi giá trị.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu tập trung vào giai đoạn từ 2015 đến nay, với các số liệu cập nhật đến năm 2019, nhằm phản ánh thực trạng và xu hướng phát triển chuỗi giá trị cà phê CDĐL Buôn Ma Thuột.

Phương pháp nghiên cứu đảm bảo tính khách quan, toàn diện và khả năng áp dụng thực tiễn cao, phục vụ cho việc đề xuất các giải pháp phát triển chuỗi giá trị hiệu quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tham gia chuỗi giá trị chủ yếu ở khâu sơ chế và thu gom: Các doanh nghiệp cà phê CDĐL Buôn Ma Thuột tập trung vào khâu thu gom và sơ chế thô, chiếm khoảng 70-80% hoạt động trong chuỗi, trong khi các khâu rang xay, chế biến sâu và phân phối chiếm tỷ lệ thấp dưới 20%. Điều này dẫn đến giá trị gia tăng thấp, chỉ tăng khoảng 3-5% so với sản phẩm không mang CDĐL.

  2. Diện tích và sản lượng cà phê CDĐL tăng trưởng ổn định: Từ năm 2016 đến 2019, diện tích cà phê CDĐL Buôn Ma Thuột tăng từ 15.068 ha lên 15.612 ha, sản lượng đăng ký tăng từ 46.000 tấn lên gần 49.000 tấn. Tuy nhiên, sản lượng xuất khẩu cà phê nhân CDĐL chỉ chiếm khoảng 15% tổng lượng cà phê xuất khẩu của tỉnh.

  3. Hệ thống quản lý nội bộ và chứng nhận chất lượng được áp dụng: Trong 12 doanh nghiệp được cấp quyền sử dụng CDĐL, 9 doanh nghiệp áp dụng hệ thống quản lý nội bộ kết hợp với các chứng nhận quốc tế như UTZ, 4C, RFA, giúp nâng cao chất lượng và giá trị sản phẩm. Giá trị tăng thêm từ các chứng nhận này dao động từ 150 đến 440 đồng/kg, tương đương tăng 3-5% so với giá thị trường.

  4. Khó khăn do biến đổi khí hậu và hạn chế trong liên kết chuỗi: Biến đổi khí hậu như hiện tượng El Nino đã ảnh hưởng đến năng suất và chất lượng cà phê. Ngoài ra, sự liên kết lỏng lẻo giữa các tác nhân trong chuỗi, đặc biệt là giữa nông dân và doanh nghiệp chế biến, làm giảm hiệu quả tham gia chuỗi giá trị.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy mặc dù cà phê CDĐL Buôn Ma Thuột có lợi thế về nguồn gốc và chất lượng, nhưng giá trị gia tăng thực tế chưa tương xứng do doanh nghiệp chủ yếu tham gia các khâu có giá trị thấp trong chuỗi. So với các quốc gia như Brazil, Colombia hay Ethiopia, nơi doanh nghiệp tham gia sâu vào các khâu chế biến và xây dựng thương hiệu, doanh nghiệp Việt Nam còn hạn chế về công nghệ chế biến và quản lý chuỗi.

Việc áp dụng các hệ thống quản lý chất lượng và chứng nhận quốc tế đã góp phần nâng cao giá trị sản phẩm, nhưng chưa được phổ biến rộng rãi. Biến đổi khí hậu và sự phân tán trong sản xuất nông nghiệp cũng là những thách thức lớn ảnh hưởng đến ổn định nguồn nguyên liệu và chất lượng sản phẩm.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng diện tích và sản lượng cà phê CDĐL, bảng phân loại hệ thống quản lý nội bộ của doanh nghiệp, và biểu đồ tỷ lệ giá trị gia tăng theo từng khâu trong chuỗi giá trị. Những phân tích này giúp minh họa rõ ràng các điểm mạnh, điểm yếu và cơ hội phát triển chuỗi giá trị cà phê CDĐL Buôn Ma Thuột.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường liên kết chuỗi giá trị: Xây dựng mô hình hợp tác chặt chẽ giữa nông dân, doanh nghiệp thu gom, chế biến và phân phối nhằm nâng cao chất lượng nguyên liệu đầu vào và giá trị sản phẩm. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; chủ thể: Sở Nông nghiệp, Hiệp hội cà phê, doanh nghiệp.

  2. Đẩy mạnh chế biến sâu và phát triển thương hiệu: Khuyến khích doanh nghiệp đầu tư công nghệ rang xay, chế biến sâu để tạo ra sản phẩm có giá trị gia tăng cao như cà phê rang xay, cà phê hòa tan mang thương hiệu Buôn Ma Thuột. Thời gian: 3-5 năm; chủ thể: doanh nghiệp, nhà đầu tư.

  3. Áp dụng rộng rãi các chứng nhận chất lượng quốc tế: Hỗ trợ doanh nghiệp và nông dân tiếp cận các chứng nhận như UTZ, 4C, RFA để nâng cao uy tín và giá trị sản phẩm trên thị trường quốc tế. Thời gian: 1-3 năm; chủ thể: Sở Khoa học Công nghệ, Hiệp hội cà phê.

  4. Phát triển hệ thống quản lý nội bộ và truy xuất nguồn gốc: Xây dựng hệ thống quản lý chất lượng đồng bộ từ khâu trồng trọt đến chế biến, áp dụng công nghệ truy xuất nguồn gốc để tăng cường niềm tin người tiêu dùng. Thời gian: 2-4 năm; chủ thể: doanh nghiệp, hợp tác xã.

  5. Ứng phó biến đổi khí hậu: Triển khai các biện pháp kỹ thuật canh tác bền vững, quản lý nước tưới hiệu quả và nghiên cứu giống cà phê chịu hạn để ổn định sản lượng và chất lượng. Thời gian: liên tục; chủ thể: Viện nghiên cứu, Sở Nông nghiệp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Doanh nghiệp cà phê CDĐL Buôn Ma Thuột: Nhận diện rõ thực trạng, các nhân tố ảnh hưởng và giải pháp phát triển chuỗi giá trị để nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh và mở rộng thị trường.

  2. Cơ quan quản lý nhà nước và chính quyền địa phương: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách hỗ trợ phát triển chuỗi giá trị cà phê, quản lý và bảo vệ chỉ dẫn địa lý hiệu quả.

  3. Các tổ chức nghiên cứu và đào tạo: Tham khảo để phát triển các chương trình đào tạo, nghiên cứu ứng dụng nhằm nâng cao năng lực quản lý chuỗi giá trị và phát triển bền vững ngành cà phê.

  4. Nhà đầu tư và doanh nghiệp chế biến sâu: Đánh giá tiềm năng đầu tư vào các khâu chế biến, xây dựng thương hiệu và phát triển sản phẩm cà phê đặc sản có chỉ dẫn địa lý.

Câu hỏi thường gặp

  1. Chỉ dẫn địa lý (CDĐL) có vai trò gì trong phát triển chuỗi giá trị cà phê?
    CDĐL giúp bảo vệ nguồn gốc sản phẩm, nâng cao uy tín và giá trị sản phẩm trên thị trường, tạo điều kiện thuận lợi cho doanh nghiệp tham gia sâu vào chuỗi giá trị và tiếp cận thị trường khó tính.

  2. Tại sao doanh nghiệp cà phê CDĐL Buôn Ma Thuột chủ yếu tham gia khâu sơ chế?
    Do hạn chế về vốn, công nghệ và quản lý, doanh nghiệp thường tập trung vào các khâu thâm dụng lao động, ít đòi hỏi kỹ thuật cao như thu gom, sơ chế, trong khi các khâu chế biến sâu yêu cầu đầu tư lớn và kỹ năng chuyên môn.

  3. Các chứng nhận chất lượng quốc tế như UTZ, 4C có tác động thế nào đến giá trị sản phẩm?
    Các chứng nhận này giúp nâng cao uy tín sản phẩm, tạo niềm tin cho người tiêu dùng và đối tác, từ đó tăng giá bán khoảng 3-5% so với sản phẩm không có chứng nhận.

  4. Biến đổi khí hậu ảnh hưởng ra sao đến chuỗi giá trị cà phê?
    Biến đổi khí hậu làm thay đổi năng suất, chất lượng cà phê do ảnh hưởng đến điều kiện sinh trưởng, gây ra các hiện tượng như hạn hán, mưa nhiều không đúng mùa, làm giảm sản lượng và chất lượng hạt cà phê.

  5. Giải pháp nào giúp doanh nghiệp cà phê CDĐL nâng cao giá trị gia tăng?
    Đẩy mạnh liên kết chuỗi, đầu tư công nghệ chế biến sâu, áp dụng hệ thống quản lý chất lượng và chứng nhận quốc tế, phát triển thương hiệu và hệ thống truy xuất nguồn gốc là các giải pháp hiệu quả.

Kết luận

  • Cà phê CDĐL Buôn Ma Thuột có lợi thế về nguồn gốc và chất lượng, nhưng giá trị gia tăng trong chuỗi giá trị còn thấp do doanh nghiệp chủ yếu tham gia các khâu sơ chế và thu gom.
  • Diện tích và sản lượng cà phê CDĐL tăng trưởng ổn định, với sự áp dụng các hệ thống quản lý nội bộ và chứng nhận chất lượng quốc tế góp phần nâng cao giá trị sản phẩm.
  • Biến đổi khí hậu và sự liên kết lỏng lẻo giữa các tác nhân trong chuỗi là những thách thức lớn cần được giải quyết.
  • Đề xuất các giải pháp tăng cường liên kết chuỗi, phát triển chế biến sâu, áp dụng chứng nhận chất lượng và quản lý truy xuất nguồn gốc nhằm nâng cao hiệu quả chuỗi giá trị.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho doanh nghiệp, cơ quan quản lý và các bên liên quan trong việc phát triển bền vững chuỗi giá trị cà phê CDĐL Buôn Ma Thuột, hướng tới nâng cao năng lực cạnh tranh và giá trị xuất khẩu trong giai đoạn tiếp theo.

Call-to-action: Các doanh nghiệp và cơ quan quản lý cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất để phát huy tối đa tiềm năng của cà phê CDĐL Buôn Ma Thuột, góp phần phát triển ngành cà phê Việt Nam bền vững và hiệu quả.