Tổng quan nghiên cứu

Thị trường chứng khoán phái sinh (TTCKPS) tại Việt Nam đã trải qua hơn 6 năm hoạt động chính thức kể từ ngày 10/8/2017, đóng vai trò quan trọng trong việc hoàn thiện cấu trúc thị trường chứng khoán (TTCK) và góp phần thúc đẩy thanh khoản trên thị trường cơ sở. Tính đến ngày 31/3/2023, vốn hóa thị trường chứng khoán Việt Nam đạt khoảng 7,3 triệu tỷ đồng, tương đương 82,15% GDP cả nước. Số lượng tài khoản giao dịch chứng khoán phái sinh đã tăng lên 1.152 tài khoản, gấp 546 lần so với thời điểm khai trương. Mức tăng trưởng bình quân của sản phẩm hợp đồng tương lai (HĐTL) chỉ số VN30 đạt 38,65%/năm trong giai đoạn 2018-2022, với năm 2020 tăng trưởng cao nhất 79,9% so với năm 2019.

Mặc dù TTCKPS đã góp phần giảm thiểu rủi ro cho nhà đầu tư và nâng cao tính chuyên nghiệp của thị trường, nhưng vẫn tồn tại nhiều hạn chế về pháp lý và tổ chức vận hành. Các quy định pháp luật hiện hành chưa đồng bộ, chế tài chưa cụ thể, hoạt động giám sát chưa chặt chẽ, dẫn đến rủi ro thao túng thị trường và tổn thất cho nhà đầu tư. Đặc biệt, việc sử dụng đòn bẩy cao và sự tập trung giao dịch vào chỉ số VN30 với 30 cổ phiếu vốn hóa lớn nhưng thanh khoản thấp đã tạo ra những biến động bất thường.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích, đánh giá thực trạng pháp luật về TTCKPS tại Việt Nam từ năm 2019 đến nay, nhận diện các bất cập và đề xuất giải pháp hoàn thiện khung pháp lý nhằm nâng cao hiệu quả quản lý, bảo vệ quyền lợi nhà đầu tư và phát triển bền vững thị trường. Nghiên cứu tập trung vào các quy định về địa vị pháp lý của chủ thể tham gia, sản phẩm chứng khoán phái sinh, hoạt động bù trừ, thanh toán, công bố thông tin và giám sát thị trường.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về thị trường tài chính và pháp luật kinh tế, trong đó có:

  • Lý thuyết về thị trường chứng khoán phái sinh: Định nghĩa và vai trò của chứng khoán phái sinh như một công cụ tài chính phái sinh dựa trên tài sản cơ sở, giúp phòng ngừa rủi ro và tạo đòn bẩy tài chính.
  • Lý thuyết pháp luật về thị trường chứng khoán phái sinh: Pháp luật TTCKPS là hệ thống các quy phạm pháp luật điều chỉnh các quan hệ xã hội phát sinh trong tổ chức, quản lý, vận hành và giao dịch chứng khoán phái sinh nhằm đảm bảo sự ổn định, minh bạch và phát triển bền vững của thị trường.
  • Khái niệm chính: Thị trường chứng khoán phái sinh, hợp đồng tương lai, hợp đồng quyền chọn, hợp đồng kỳ hạn, bù trừ thanh toán, nhà tạo lập thị trường, cơ quan quản lý nhà nước, thành viên giao dịch, thành viên bù trừ.
  • Mô hình quản lý và giám sát thị trường: Vai trò của cơ quan quản lý nhà nước (Ủy ban Chứng khoán Nhà nước), tổ chức tự quản (Sở Giao dịch Chứng khoán, Trung tâm Lưu ký và Bù trừ), và các thành viên tham gia thị trường.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu định lượng kết hợp định tính, bao gồm:

  • Phương pháp phân tích và tổng hợp: Thu thập, phân tích các văn bản pháp luật hiện hành như Luật Chứng khoán 2019, Nghị định số 158/2020/NĐ-CP, Thông tư số 58/2021/TT-BTC và các văn bản hướng dẫn thi hành.
  • Phương pháp khảo cứu thực tiễn: Thu thập số liệu thống kê về quy mô, thanh khoản, số lượng tài khoản giao dịch TTCKPS từ các báo cáo chính thức của Ủy ban Chứng khoán Nhà nước và Sở Giao dịch Chứng khoán Việt Nam.
  • Phương pháp so sánh pháp luật: Nghiên cứu kinh nghiệm quốc tế về khung pháp lý TTCKPS tại các quốc gia phát triển để rút ra bài học áp dụng phù hợp với điều kiện Việt Nam.
  • Phương pháp hệ thống hóa: Sắp xếp, trình bày các vấn đề nghiên cứu theo trình tự logic, từ lý luận đến thực trạng và đề xuất giải pháp.
  • Cỡ mẫu và timeline: Nghiên cứu tập trung vào các quy định pháp luật và dữ liệu từ năm 2019 đến 2023, với phân tích chi tiết các văn bản pháp luật và số liệu thị trường trong giai đoạn này.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Quy định pháp lý về chủ thể tham gia TTCKPS còn chặt chẽ nhưng chưa đồng bộ: Nghị định số 158/2020/NĐ-CP và Thông tư số 58/2021/TT-BTC quy định điều kiện vốn, nhân sự, quản trị rủi ro rất nghiêm ngặt đối với công ty chứng khoán, công ty quản lý quỹ, ngân hàng tham gia kinh doanh và cung cấp dịch vụ bù trừ thanh toán. Tuy nhiên, số lượng công ty chứng khoán đủ điều kiện chỉ chiếm khoảng 30% tổng số công ty chứng khoán trên thị trường, gây hạn chế về đa dạng nhà cung cấp dịch vụ.

  2. Sản phẩm chứng khoán phái sinh còn hạn chế và tập trung chủ yếu vào HĐTL chỉ số VN30: Hiện tại, chỉ có 3 loại sản phẩm được phép giao dịch là hợp đồng tương lai (HĐTL), hợp đồng quyền chọn (HĐQC) và hợp đồng kỳ hạn, trong đó HĐTL chỉ số VN30 chiếm phần lớn giao dịch với mức tăng trưởng bình quân 27,46%/năm. Hai sản phẩm HĐTL trái phiếu chính phủ kỳ hạn 5 và 10 năm có thanh khoản rất thấp, thậm chí có phiên không có giao dịch.

  3. Hoạt động giám sát và xử lý vi phạm được tăng cường nhưng vẫn còn kẽ hở: SGDCK Việt Nam và Trung tâm Lưu ký và Bù trừ Chứng khoán Việt Nam (TCTLKBTCKVN) có quyền xử lý vi phạm với các hình thức từ nhắc nhở đến hủy bỏ tư cách thành viên. Tuy nhiên, các quy định về giám sát chưa đồng bộ, phương thức giám sát chưa chặt chẽ, dẫn đến nguy cơ thao túng giá chỉ số VN30 và biến động bất thường vào các phiên đáo hạn.

  4. Pháp luật chưa chuyên sâu và chưa cập nhật kịp thời các đặc thù của TTCKPS: Luật Chứng khoán 2019 chỉ nhắc đến chứng khoán phái sinh một cách tổng quát, chưa có quy định chi tiết đặc thù cho từng loại sản phẩm phái sinh. Điều này làm hạn chế khả năng kiểm soát rủi ro và phát triển sản phẩm mới phù hợp với nhu cầu thị trường.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của các hạn chế trên xuất phát từ việc khung pháp lý TTCKPS tại Việt Nam còn non trẻ, chưa hoàn thiện và chưa đồng bộ với thực tiễn vận hành thị trường. So với các quốc gia phát triển, Việt Nam mới chỉ áp dụng mô hình giám sát hỗn hợp và chưa có các quy định chuyên biệt cho từng loại sản phẩm phái sinh. Việc tập trung giao dịch vào chỉ số VN30 với 30 cổ phiếu vốn hóa lớn nhưng thanh khoản thấp làm tăng nguy cơ thao túng và biến động giá bất thường, ảnh hưởng đến sự ổn định của thị trường.

Số liệu về tăng trưởng số lượng tài khoản và khối lượng giao dịch cho thấy TTCKPS có tiềm năng phát triển mạnh mẽ, nhưng cần có hành lang pháp lý rõ ràng, đồng bộ và chế tài nghiêm minh để bảo vệ nhà đầu tư và đảm bảo tính minh bạch. Việc hoàn thiện pháp luật cũng cần học hỏi kinh nghiệm quốc tế, đồng thời phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội và trình độ phát triển của thị trường Việt Nam.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng số lượng tài khoản giao dịch, biểu đồ khối lượng giao dịch HĐTL chỉ số VN30 qua các năm, bảng so sánh điều kiện cấp phép kinh doanh chứng khoán phái sinh giữa Việt Nam và một số quốc gia khác, giúp minh họa rõ nét các vấn đề và xu hướng phát triển.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện khung pháp lý chuyên biệt cho từng loại sản phẩm chứng khoán phái sinh

    • Xây dựng các quy định chi tiết về đặc điểm, quyền và nghĩa vụ của các bên trong hợp đồng tương lai, quyền chọn, kỳ hạn.
    • Mục tiêu: Giảm thiểu rủi ro pháp lý và tăng tính minh bạch.
    • Thời gian: Triển khai trong 1-2 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Bộ Tài chính, Ủy ban Chứng khoán Nhà nước.

  2. Nâng cao điều kiện và quy trình cấp phép cho các tổ chức kinh doanh và cung cấp dịch vụ phái sinh

    • Rà soát, điều chỉnh các tiêu chí về vốn, nhân sự, quản trị rủi ro để phù hợp với thực tế và khuyến khích sự tham gia đa dạng hơn.
    • Mục tiêu: Tăng số lượng thành viên tham gia, nâng cao tính cạnh tranh và hiệu quả thị trường.
    • Thời gian: 1 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Ủy ban Chứng khoán Nhà nước.

  3. Tăng cường giám sát, kiểm tra và xử lý vi phạm trên TTCKPS

    • Áp dụng công nghệ thông tin hiện đại để giám sát giao dịch, phát hiện sớm các hành vi thao túng, gian lận.
    • Xây dựng chế tài xử phạt nghiêm minh, minh bạch.
    • Mục tiêu: Bảo vệ nhà đầu tư, đảm bảo sự ổn định thị trường.
    • Thời gian: Triển khai liên tục, ưu tiên trong 1 năm đầu.
    • Chủ thể thực hiện: SGDCK Việt Nam, Trung tâm Lưu ký và Bù trừ, Ủy ban Chứng khoán Nhà nước.

  4. Đa dạng hóa sản phẩm chứng khoán phái sinh và phát triển thị trường giao dịch phi tập trung (OTC)

    • Khuyến khích phát triển các sản phẩm mới dựa trên tài sản cơ sở đa dạng như hàng hóa, tiền tệ, trái phiếu.
    • Phát triển thị trường OTC với cơ chế quản lý phù hợp để tăng tính linh hoạt và đáp ứng nhu cầu đa dạng của nhà đầu tư.
    • Mục tiêu: Tăng thanh khoản, giảm rủi ro tập trung.
    • Thời gian: 2-3 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Bộ Tài chính, SGDCK Việt Nam, các công ty chứng khoán.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về chứng khoán và tài chính

    • Lợi ích: Cung cấp cơ sở khoa học để hoàn thiện chính sách, pháp luật, nâng cao hiệu quả quản lý và giám sát TTCKPS.
    • Use case: Xây dựng các văn bản pháp luật mới, điều chỉnh quy định hiện hành.

  2. Các công ty chứng khoán, công ty quản lý quỹ và tổ chức tài chính

    • Lợi ích: Hiểu rõ khung pháp lý, điều kiện hoạt động và các rủi ro pháp lý liên quan đến TTCKPS.
    • Use case: Chuẩn bị hồ sơ cấp phép, xây dựng chiến lược kinh doanh phù hợp.

  3. Nhà đầu tư cá nhân và tổ chức tham gia thị trường chứng khoán phái sinh

    • Lợi ích: Nắm bắt các quy định pháp luật, quyền lợi và nghĩa vụ, từ đó đưa ra quyết định đầu tư an toàn, hiệu quả.
    • Use case: Phòng ngừa rủi ro, lựa chọn sản phẩm phù hợp.

  4. Các nhà nghiên cứu, giảng viên và sinh viên ngành luật kinh tế, tài chính

    • Lợi ích: Cung cấp tài liệu tham khảo chuyên sâu về pháp luật TTCKPS, cập nhật các vấn đề thực tiễn và xu hướng phát triển.
    • Use case: Phát triển đề tài nghiên cứu, giảng dạy, học tập.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thị trường chứng khoán phái sinh là gì?
    Thị trường chứng khoán phái sinh là nơi giao dịch các hợp đồng tài chính dựa trên tài sản cơ sở như cổ phiếu, chỉ số, trái phiếu. Nó giúp nhà đầu tư phòng ngừa rủi ro và tạo đòn bẩy tài chính. Ví dụ, hợp đồng tương lai chỉ số VN30 là sản phẩm phổ biến tại Việt Nam.

  2. Ai là cơ quan quản lý thị trường chứng khoán phái sinh tại Việt Nam?
    Ủy ban Chứng khoán Nhà nước là cơ quan quản lý nhà nước, trong khi Sở Giao dịch Chứng khoán Việt Nam và Trung tâm Lưu ký và Bù trừ Chứng khoán Việt Nam chịu trách nhiệm tổ chức, vận hành và giám sát thị trường.

  3. Điều kiện để công ty chứng khoán được kinh doanh chứng khoán phái sinh là gì?
    Công ty chứng khoán phải có vốn chủ sở hữu tối thiểu từ 800 tỷ đồng, có đội ngũ nhân sự có chứng chỉ hành nghề chứng khoán phái sinh, tỷ lệ vốn khả dụng đạt tối thiểu 220%, và không có lỗ trong 2 năm gần nhất.

  4. Tại sao sản phẩm hợp đồng tương lai trái phiếu chính phủ có thanh khoản thấp?
    Nguyên nhân chính là số lượng nhà đầu tư tổ chức tham gia hạn chế, dẫn đến giao dịch ảm đạm, trái ngược với sự sôi động của hợp đồng tương lai chỉ số VN30.

  5. Làm thế nào để giảm thiểu rủi ro khi tham gia thị trường chứng khoán phái sinh?
    Nhà đầu tư cần hiểu rõ các quy định pháp luật, lựa chọn sản phẩm phù hợp, sử dụng công cụ phòng ngừa rủi ro như hợp đồng quyền chọn, và theo dõi sát sao các biến động thị trường. Ví dụ, sử dụng hợp đồng quyền chọn để bảo vệ danh mục đầu tư khỏi biến động giá.

Kết luận

  • TTCKPS tại Việt Nam đã có bước phát triển nhanh với sự gia tăng đáng kể về số lượng tài khoản và khối lượng giao dịch, đặc biệt là hợp đồng tương lai chỉ số VN30.
  • Khung pháp lý hiện hành đã tạo nền tảng quản lý nhưng còn nhiều hạn chế về tính đồng bộ, chuyên sâu và chế tài xử lý vi phạm.
  • Sản phẩm chứng khoán phái sinh còn hạn chế, tập trung chủ yếu vào một số loại, chưa đa dạng hóa để giảm rủi ro thị trường.
  • Cần hoàn thiện pháp luật chuyên biệt, nâng cao điều kiện cấp phép, tăng cường giám sát và đa dạng hóa sản phẩm để phát triển thị trường bền vững.
  • Luận văn đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm hỗ trợ cơ quan quản lý và các bên liên quan trong việc xây dựng hành lang pháp lý phù hợp, góp phần phát triển TTCKPS Việt Nam trong giai đoạn hội nhập quốc tế.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và tổ chức liên quan nên xem xét áp dụng các đề xuất trong luận văn để nâng cao hiệu quả quản lý và phát triển thị trường chứng khoán phái sinh, đồng thời khuyến khích nghiên cứu sâu hơn về các sản phẩm mới và công nghệ hỗ trợ giám sát thị trường.