Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và biến đổi khí hậu ngày càng nghiêm trọng, bảo vệ môi trường sinh thái và đa dạng sinh học trở thành vấn đề cấp thiết toàn cầu. Theo báo cáo của các tổ chức quốc tế, số lượng động vật hoang dã trên thế giới dự kiến sẽ giảm còn một nửa trong vòng bốn thập niên tới. Việt Nam, đứng thứ 16 thế giới về đa dạng sinh học với khoảng 10.500 loài động vật, đang đối mặt với nguy cơ suy giảm nghiêm trọng do khai thác quá mức và buôn bán trái phép động vật hoang dã. Từ năm 2010 đến 2014, lực lượng kiểm lâm đã phát hiện hơn 3.800 vụ vi phạm liên quan đến động vật hoang dã, tịch thu gần 59.000 cá thể, trong đó có hơn 3.000 cá thể thuộc loài quý hiếm.

Trong bối cảnh đó, phim tài liệu về môi trường và động vật hoang dã trở thành công cụ truyền thông hiệu quả, góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng. Hai bộ phim tài liệu độc lập nổi bật của Việt Nam là Tội ác rừng xanh (2010) của Lê Hoài Phương và When Our Gardens Grow Silent (2014) của Nguyễn Mỹ Dzung đã tạo nên bước đột phá trong cách làm phim tài liệu về đề tài này. Luận văn tập trung nghiên cứu phong cách làm phim và kỹ thuật sáng tạo của hai đạo diễn qua lăng kính lý thuyết điện ảnh tác giả, nhằm làm rõ sự đổi mới của điện ảnh tài liệu Việt Nam trong những năm gần đây và đề xuất giải pháp phát triển dòng phim tài liệu về bảo vệ động vật hoang dã.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng hai khung lý thuyết chính: lý thuyết thể loại phim tài liệu và lý thuyết điện ảnh tác giả. Phim tài liệu được phân loại theo Bill Nichols thành năm loại: mô tả, quan sát, phản thân, tương tác và dàn dựng. Hai bộ phim nghiên cứu thuộc thể loại phim tài liệu quan sát, nhấn mạnh tính chân thực và sự quan sát trực tiếp của đạo diễn đối với hiện thực xã hội và thiên nhiên.

Lý thuyết điện ảnh tác giả nhấn mạnh vai trò sáng tạo cá nhân của đạo diễn trong việc xây dựng phong cách và ý nghĩa tác phẩm. Đạo diễn được xem là tác giả chính, chịu trách nhiệm toàn bộ quá trình làm phim từ kịch bản đến sản xuất và phát hành. Điện ảnh tác giả thường gắn liền với phim độc lập, nơi đạo diễn có tự do sáng tạo tối đa, thể hiện cái nhìn cá nhân về thế giới qua ngôn ngữ điện ảnh.

Ba khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu gồm:

  • Phim tài liệu quan sát: tập trung ghi lại hiện thực một cách tự nhiên, không can thiệp nhiều của nhà làm phim.
  • Điện ảnh tác giả: phong cách làm phim độc lập, thể hiện cá tính và quan điểm riêng của đạo diễn.
  • Phong cách làm phim độc lập: sự tự chủ trong sản xuất, biên kịch, quay dựng và phát hành phim, không chịu sự kiểm soát chặt chẽ của các cơ quan nhà nước.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp phân tích phim theo thể loại kết hợp với phân tích xã hội học và nhân học sinh thái để đánh giá mối quan hệ giữa con người và môi trường tự nhiên trong phim. Nguồn dữ liệu chính là hai bộ phim Tội ác rừng xanh và When Our Gardens Grow Silent, cùng một số phim tham khảo như The Cove và Racing Extinction của đạo diễn Louie Psihoyos.

Cỡ mẫu nghiên cứu gồm hai phim tài liệu độc lập tiêu biểu của Việt Nam, được chọn lọc dựa trên tiêu chí đề tài bảo vệ động vật hoang dã và phong cách làm phim tác giả. Phương pháp chọn mẫu là chọn điển hình (purposive sampling) nhằm tập trung phân tích sâu sắc phong cách và kỹ thuật làm phim.

Phân tích được thực hiện theo timeline nghiên cứu từ năm 2008 đến 2018, bao gồm quá trình sản xuất phim, phân tích cấu trúc tự sự, kỹ thuật quay dựng và âm thanh, cũng như tác động xã hội của phim. Các dữ liệu được thu thập từ phim, phỏng vấn đạo diễn, bài viết phê bình và báo cáo liên quan.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Phong cách làm phim độc đáo và cá tính sáng tạo rõ nét
    Lê Hoài Phương và Nguyễn Mỹ Dzung đều thể hiện phong cách làm phim độc lập với sự tự chủ cao trong mọi khâu sản xuất. Tội ác rừng xanh sử dụng phong cách phóng sự, hình ảnh sắc nét, chân thực, phản ánh trực diện nạn săn bắt động vật hoang dã. When Our Gardens Grow Silent mang tính tự sự, giàu chất thơ, thể hiện qua những cảnh quay tĩnh lặng, đầy ám ảnh về sự biến mất của thiên nhiên. Cả hai phim đều có thời lượng ngắn (khoảng 30 phút) nhưng gây ấn tượng mạnh mẽ với người xem.

  2. Sử dụng kỹ thuật quay dựng sáng tạo và hiệu quả
    Lê Hoài Phương áp dụng kỹ thuật quay ẩn, nhiều góc máy khác nhau để ghi lại những hành động săn bắt trái phép mà không làm nhân vật nghi ngờ, tạo nên sự chân thực và kịch tính. Nguyễn Mỹ Dzung sử dụng thủ pháp đóng băng khuôn hình, phi thời gian và âm thanh lời bình mang giọng điệu tác giả để tăng chiều sâu cảm xúc và ý nghĩa biểu tượng. Hai phim đều tận dụng âm thanh tự nhiên và lời bình để dẫn dắt câu chuyện, tạo sự đồng cảm với khán giả.

  3. Tác động xã hội và nâng cao nhận thức bảo vệ động vật hoang dã
    Tội ác rừng xanh đã được trao giải Cánh diều Vàng và giải cao nhất tại Liên hoan phim Môi trường toàn quốc 2010, góp phần nâng cao nhận thức về nạn săn bắt trái phép. When Our Gardens Grow Silent đoạt giải Ba Liên hoan phim ngắn Quốc tế Faro 2015, tạo tiếng vang trong cộng đồng làm phim độc lập và bảo vệ môi trường. Hai phim đã truyền cảm hứng cho công chúng suy nghĩ lại về mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên, thúc đẩy hành động bảo vệ đa dạng sinh học.

  4. Khó khăn và thách thức trong làm phim tài liệu độc lập về đề tài nhạy cảm
    Cả hai đạo diễn đều phải tự trang trải kinh phí (khoảng 300 triệu đồng cho Tội ác rừng xanh), đối mặt với khó khăn về tiếp cận nhân vật, địa hình hiểm trở và kiểm duyệt nội dung. Tuy nhiên, sự kiên trì và đam mê đã giúp họ vượt qua, tạo nên những tác phẩm có giá trị nghệ thuật và xã hội cao.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy phong cách làm phim độc lập theo lý thuyết điện ảnh tác giả giúp hai đạo diễn thể hiện quan điểm cá nhân sâu sắc về vấn đề bảo vệ động vật hoang dã. Việc sử dụng kỹ thuật quay dựng sáng tạo không chỉ nâng cao giá trị nghệ thuật mà còn tăng tính thuyết phục và tác động xã hội của phim. So sánh với các phim tài liệu quốc tế như The Cove và Racing Extinction, hai phim Việt Nam đã tiếp cận gần với xu hướng làm phim tài liệu độc lập, phản ánh thực trạng xã hội một cách chân thực và sâu sắc.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh số lượng giải thưởng, lượt xem và mức độ tác động xã hội của các phim tài liệu về động vật hoang dã trong và ngoài nước. Bảng phân tích kỹ thuật quay dựng và phong cách tự sự cũng giúp minh họa sự khác biệt và điểm chung giữa hai đạo diễn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường hỗ trợ tài chính cho phim tài liệu độc lập
    Nhà nước và các tổ chức xã hội nên thiết lập quỹ hỗ trợ làm phim tài liệu về môi trường và động vật hoang dã, nhằm giảm bớt gánh nặng kinh phí cho các đạo diễn độc lập. Mục tiêu tăng số lượng phim chất lượng trong 3-5 năm tới.

  2. Phát triển các chương trình đào tạo chuyên sâu về kỹ thuật làm phim tài liệu
    Các trung tâm đào tạo điện ảnh cần mở rộng khóa học về kỹ thuật quay dựng, biên tập và sản xuất phim tài liệu độc lập, đặc biệt về đề tài môi trường. Thời gian đào tạo từ 6 tháng đến 1 năm, hướng đến nâng cao năng lực cho thế hệ đạo diễn trẻ.

  3. Tăng cường quảng bá và phát hành phim tài liệu trên các nền tảng số
    Khuyến khích các nhà làm phim độc lập hợp tác với các nền tảng phát trực tuyến, truyền hình cáp và mạng xã hội để mở rộng đối tượng khán giả, nâng cao hiệu quả truyền thông. Mục tiêu tăng lượt xem và tương tác trong vòng 2 năm.

  4. Xây dựng chính sách bảo vệ và hỗ trợ nhà làm phim độc lập
    Cần có chính sách pháp lý bảo vệ quyền tự do sáng tạo, hỗ trợ thủ tục cấp phép và giảm thiểu kiểm duyệt đối với phim tài liệu về đề tài nhạy cảm như bảo vệ động vật hoang dã. Chủ thể thực hiện là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch phối hợp với Bộ Tài nguyên và Môi trường.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà làm phim tài liệu độc lập
    Luận văn cung cấp phân tích sâu sắc về phong cách và kỹ thuật làm phim tài liệu về môi trường, giúp họ học hỏi kinh nghiệm và phát triển phong cách cá nhân.

  2. Nhà nghiên cứu điện ảnh và mỹ học
    Tài liệu là nguồn tham khảo quý giá về lý thuyết điện ảnh tác giả và thể loại phim tài liệu quan sát, đồng thời cung cấp case study thực tiễn từ Việt Nam.

  3. Cơ quan quản lý văn hóa và môi trường
    Giúp hiểu rõ vai trò của phim tài liệu trong tuyên truyền bảo vệ động vật hoang dã, từ đó xây dựng chính sách hỗ trợ và phát triển ngành phim tài liệu.

  4. Tổ chức phi chính phủ và hoạt động bảo vệ môi trường
    Có thể sử dụng luận văn để thiết kế các chương trình truyền thông hiệu quả, hợp tác với nhà làm phim nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phim tài liệu độc lập khác gì so với phim tài liệu nhà nước?
    Phim tài liệu độc lập do cá nhân hoặc nhóm nhỏ tự sản xuất, có tự do sáng tạo cao, không chịu sự kiểm soát chặt chẽ về nội dung và hình thức như phim nhà nước. Ví dụ, Tội ác rừng xanh được làm hoàn toàn độc lập với kinh phí tự túc.

  2. Lý thuyết điện ảnh tác giả có ý nghĩa gì trong làm phim tài liệu?
    Lý thuyết này nhấn mạnh vai trò đạo diễn là tác giả chính, thể hiện quan điểm cá nhân qua ngôn ngữ điện ảnh, giúp phim có phong cách riêng biệt và sâu sắc hơn. Hai đạo diễn nghiên cứu đều thể hiện rõ cá tính sáng tạo trong phim của mình.

  3. Phim tài liệu về động vật hoang dã có tác động xã hội như thế nào?
    Những phim như When Our Gardens Grow Silent đã nâng cao nhận thức cộng đồng về nguy cơ tuyệt chủng, thúc đẩy hành động bảo vệ thiên nhiên. Ví dụ, phim The Cove đã góp phần thay đổi chính sách săn bắt cá heo tại Nhật Bản.

  4. Khó khăn lớn nhất khi làm phim tài liệu độc lập là gì?
    Kinh phí hạn chế, khó tiếp cận nhân vật và địa điểm quay, cũng như áp lực kiểm duyệt nội dung là những thách thức chính. Cả hai đạo diễn đều phải tự trang trải kinh phí và vượt qua nhiều khó khăn trong quá trình làm phim.

  5. Làm thế nào để phát triển dòng phim tài liệu về bảo vệ động vật hoang dã ở Việt Nam?
    Cần có sự hỗ trợ tài chính, đào tạo kỹ thuật, chính sách bảo vệ quyền sáng tạo và mở rộng kênh phát hành. Đồng thời, tăng cường hợp tác giữa nhà làm phim, cơ quan quản lý và tổ chức bảo vệ môi trường để nâng cao hiệu quả truyền thông.

Kết luận

  • Phim tài liệu độc lập về động vật hoang dã tại Việt Nam đang phát triển với những tác phẩm tiêu biểu như Tội ác rừng xanh và When Our Gardens Grow Silent.
  • Lý thuyết điện ảnh tác giả giúp làm rõ phong cách cá nhân và kỹ thuật sáng tạo của hai đạo diễn, góp phần đổi mới điện ảnh tài liệu Việt Nam.
  • Hai bộ phim đã tạo tác động xã hội tích cực, nâng cao nhận thức cộng đồng về bảo vệ đa dạng sinh học và môi trường.
  • Khó khăn về kinh phí, kỹ thuật và kiểm duyệt vẫn là thách thức lớn đối với nhà làm phim độc lập.
  • Đề xuất các giải pháp hỗ trợ tài chính, đào tạo, phát hành và chính sách nhằm phát triển dòng phim tài liệu bảo vệ động vật hoang dã trong tương lai.

Hành động tiếp theo: Các nhà làm phim, cơ quan quản lý và tổ chức bảo vệ môi trường cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất để thúc đẩy sự phát triển bền vững của dòng phim tài liệu độc lập về môi trường tại Việt Nam.