Tổng quan nghiên cứu

Vườn quốc gia Kon Ka Kinh, tỉnh Gia Lai, nằm trên cao nguyên Kon Tum thuộc dãy Trường Sơn, là một trong bốn vườn quốc gia được công nhận là vườn di sản ASEAN. Với diện tích hơn 42.000 ha, nơi đây sở hữu hệ sinh thái đa dạng với hơn 1.000 loài thực vật và 556 loài động vật, trong đó có nhiều loài quý hiếm và đặc hữu. Loài Cu li nhỏ (Nycticebus pygmaeus) là một trong những loài linh trưởng đặc trưng của khu vực, có vai trò quan trọng trong cân bằng sinh thái rừng. Tuy nhiên, các tác động từ khai thác gỗ, săn bắt và phá rừng đã làm suy giảm nghiêm trọng quần thể loài này.

Nghiên cứu nhằm xác định mật độ, vùng phân bố và đặc điểm sinh thái của Cu li nhỏ tại khu vực phía Nam vườn quốc gia Kon Ka Kinh, đồng thời đánh giá các tác động tiêu cực và đề xuất giải pháp bảo tồn hiệu quả. Thời gian khảo sát kéo dài 9 tháng với 4 đợt thực địa, tập trung tại các tiểu khu 332, 433, 434, 436A và 110. Kết quả nghiên cứu cung cấp dữ liệu khoa học thiết yếu phục vụ công tác quản lý và bảo tồn loài Cu li nhỏ, góp phần duy trì đa dạng sinh học và phát triển bền vững hệ sinh thái rừng tại khu vực.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về sinh thái học quần thể và phân bố loài, tập trung vào mô hình phân bố theo sinh cảnh và đai độ cao. Mô hình khảo sát tuyến (line-transect) được áp dụng để ước lượng mật độ cá thể, dựa trên chỉ số tần suất gặp (Encounter Rate - ER). Các khái niệm chính bao gồm: mật độ phân bố, vùng phân bố, sinh cảnh rừng nguyên sinh và thứ sinh, tác động môi trường và hoạt động khai thác của con người. Ngoài ra, lý thuyết về tác động của hoạt động khai thác lâm sản và săn bắt đến quần thể động vật hoang dã cũng được vận dụng để phân tích các yếu tố ảnh hưởng.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính gồm số liệu khảo sát thực địa và thông tin thu thập từ phỏng vấn người dân địa phương và cán bộ kiểm lâm. Tổng cộng 16 tuyến khảo sát với chiều dài 87,26 km được thiết lập tại các tiểu khu nghiên cứu. Phương pháp chọn mẫu là khảo sát tuyến theo phương pháp của Brockelman (1987), với các tuyến đi qua các sinh cảnh rừng khác nhau, mỗi tuyến dài từ 2-3 km, khảo sát vào ban đêm từ 19h đến 1h sáng để phù hợp với tập tính hoạt động của Cu li nhỏ.

Phương pháp thu thập số liệu bao gồm quan sát trực tiếp cá thể theo phương pháp Focal Sampling (Altmann, 1974), ghi nhận tọa độ GPS, sinh cảnh và các tác động môi trường. Phỏng vấn bán cấu trúc được thực hiện với 52 người dân địa phương và cán bộ kiểm lâm nhằm thu thập thông tin về sự phân bố và các tác động đến loài. Dữ liệu được xử lý bằng phần mềm Mapinfo 12 để vẽ bản đồ phân bố, tính toán mật độ cá thể theo công thức ER = n/L (cá thể/km) và mật độ phân bố N = n/S (cá thể/km²), trong đó n là số cá thể ghi nhận, L là chiều dài tuyến khảo sát, S là diện tích khu vực nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Vùng phân bố: Loài Cu li nhỏ phân bố chủ yếu tại các tiểu khu ven bìa rừng phía Nam vườn quốc gia Kon Ka Kinh, gồm tiểu khu 432, 433, 434, 436A. Không ghi nhận cá thể nào ở vùng lõi sâu trong vườn. Tần suất xuất hiện tập trung nhiều nhất tại tiểu khu 433 (47%) và 434 (28%).

  2. Mật độ cá thể: Qua 16 tuyến khảo sát với tổng chiều dài 87,26 km, ghi nhận 32 cá thể Cu li nhỏ, mật độ trung bình trên tuyến đạt 0,37 cá thể/km. Ước lượng mật độ phân bố toàn khu vực là 0,25 cá thể/km², tương đương mật độ của các loài Cu li khác ở Đông Nam Á như Cu li lớn ở Malaysia (0,24 cá thể/km²) và Cu li Javan ở Indonesia (0,16 cá thể/km²).

  3. Đặc điểm phân bố theo sinh cảnh: 66% cá thể được ghi nhận ở sinh cảnh rừng thứ sinh, 28% ở rừng nguyên sinh và 6% ở các sinh cảnh khác. Loài Cu li nhỏ ưu tiên sinh sống ở các khu vực có cây gỗ nhỏ, dây leo, tre nứa – phù hợp với tập tính di chuyển chậm và thức ăn chủ yếu là ngọn non tre, nứa và côn trùng.

  4. Phân bố theo đai độ cao: Loài Cu li nhỏ xuất hiện trong khoảng độ cao từ 880 đến 1362 m, tập trung nhiều nhất ở đai 1000-1300 m (50%) và 800-1000 m (41%). Đai cao trên 1300 m ghi nhận ít cá thể hơn (9%), do đặc điểm thảm thực vật thay đổi, cây thân lớn và ít dây leo.

  5. Tác động đến loài: Các hoạt động khai thác gỗ trái phép, săn bắn đêm và khai thác lâm sản ngoài gỗ như mật ong, nấm đã ảnh hưởng tiêu cực đến quần thể Cu li nhỏ. Tại tiểu khu 110 và 434, ghi nhận nhiều hoạt động khai thác gỗ và săn bắt bằng súng tự chế. Một số làng ven rừng đã mất dần tục lệ kiêng cữ Cu li, dẫn đến việc săn bắt và tiêu thụ loài này tăng lên.

Thảo luận kết quả

Sự phân bố tập trung ở vùng ven và sinh cảnh rừng thứ sinh phản ánh khả năng thích nghi của Cu li nhỏ với môi trường có cấu trúc cây thấp, nhiều dây leo và thức ăn phong phú. Mật độ cá thể tương đương với các nghiên cứu ở khu vực Đông Nam Á cho thấy quần thể vẫn còn duy trì ở mức tương đối, nhưng các tác động từ con người đang đe dọa nghiêm trọng. Việc không ghi nhận cá thể ở vùng lõi có thể do đặc điểm sinh cảnh không phù hợp hoặc do tác động săn bắt và khai thác gỗ làm suy giảm quần thể.

So sánh với các nghiên cứu tại Campuchia và Việt Nam, mật độ và phân bố của Cu li nhỏ tại Kon Ka Kinh có nhiều điểm tương đồng, đặc biệt là sự ưu tiên sinh sống ở rừng thứ sinh và vùng ven. Tuy nhiên, sự gia tăng hoạt động khai thác và săn bắt gần đây có thể làm giảm mật độ trong tương lai nếu không có biện pháp bảo vệ hiệu quả.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố cá thể theo tiểu khu, sinh cảnh và đai độ cao, cùng bản đồ điểm ghi nhận cá thể và các điểm tác động để minh họa rõ ràng vùng phân bố và các mối đe dọa.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường nghiên cứu toàn diện: Mở rộng khảo sát trên toàn bộ diện tích vườn quốc gia để có dữ liệu đầy đủ về phân bố, mật độ và tác động đến loài Cu li nhỏ, phục vụ cho các nghiên cứu chuyên sâu về tập tính xã hội và sinh sản.

  2. Nâng cao công tác quản lý và tuần tra: Ban quản lý vườn cần tăng cường tuần tra, giám sát tại các điểm nóng khai thác gỗ và săn bắt, đặc biệt tại tiểu khu 110 và 434, nhằm giảm thiểu hoạt động trái phép.

  3. Hợp tác với cộng đồng địa phương: Phân chia rừng giao cho người dân quản lý kết hợp tuần tra, đồng thời phát triển các chương trình hỗ trợ sinh kế bền vững để giảm áp lực khai thác rừng và săn bắt.

  4. Tuyên truyền, giáo dục bảo tồn: Tổ chức các buổi họp làng, truyền thông qua các già làng, trưởng bản và lồng ghép nội dung bảo vệ động vật hoang dã trong trường học nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị và tầm quan trọng của loài Cu li nhỏ.

  5. Quản lý khai thác lâm sản ngoài gỗ hợp lý: Cho phép khai thác các loại lâm sản có khả năng tái sinh như lá rừng, mật ong trong phạm vi kiểm soát để đảm bảo sinh kế người dân mà không ảnh hưởng đến môi trường sống của Cu li nhỏ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý bảo tồn và Ban quản lý vườn quốc gia: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, kế hoạch bảo vệ và quản lý loài Cu li nhỏ hiệu quả, đồng thời thiết lập các khu vực ưu tiên bảo tồn.

  2. Nhà nghiên cứu sinh thái và động vật học: Tham khảo dữ liệu về mật độ, phân bố và tác động môi trường để phát triển các nghiên cứu chuyên sâu về sinh thái, tập tính và bảo tồn loài linh trưởng.

  3. Cộng đồng địa phương và các tổ chức phi chính phủ: Áp dụng các khuyến nghị về giáo dục bảo tồn và phát triển sinh kế bền vững nhằm giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường và loài Cu li nhỏ.

  4. Cơ quan lập pháp và thực thi pháp luật: Dựa trên các phát hiện về tác động khai thác và săn bắt để tăng cường kiểm soát, xử lý vi phạm và hoàn thiện các quy định pháp luật liên quan đến bảo vệ động vật hoang dã.

Câu hỏi thường gặp

  1. Loài Cu li nhỏ có đặc điểm sinh thái nào nổi bật?
    Cu li nhỏ hoạt động về đêm, di chuyển chậm, sống chủ yếu ở rừng thứ sinh và rừng nguyên sinh với thức ăn đa dạng gồm ngọn non tre, nứa, côn trùng và nhựa cây. Tuổi thọ có thể lên đến 20 năm.

  2. Mật độ phân bố của Cu li nhỏ tại Kon Ka Kinh như thế nào?
    Mật độ trung bình đạt khoảng 0,25 cá thể/km², tương đương với mật độ của các loài Cu li khác ở Đông Nam Á, cho thấy quần thể vẫn còn duy trì nhưng đang chịu áp lực từ các tác động con người.

  3. Những tác động chính ảnh hưởng đến Cu li nhỏ là gì?
    Khai thác gỗ trái phép, săn bắt đêm, phá rừng làm nương rẫy và khai thác lâm sản ngoài gỗ là những tác động chính làm suy giảm môi trường sống và số lượng cá thể Cu li nhỏ.

  4. Tại sao Cu li nhỏ phân bố chủ yếu ở vùng ven và rừng thứ sinh?
    Sinh cảnh rừng thứ sinh có cấu trúc cây thấp, nhiều dây leo và thức ăn phong phú phù hợp với tập tính di chuyển chậm và thức ăn của Cu li nhỏ, trong khi vùng lõi rừng nguyên sinh có cây thân lớn, ít dây leo gây khó khăn cho di chuyển.

  5. Giải pháp nào hiệu quả để bảo tồn Cu li nhỏ?
    Tăng cường nghiên cứu, quản lý chặt chẽ, hợp tác với cộng đồng địa phương, giáo dục bảo tồn và quản lý khai thác lâm sản hợp lý là các giải pháp thiết thực nhằm bảo vệ và duy trì quần thể Cu li nhỏ.

Kết luận

  • Vùng phân bố của Cu li nhỏ tại phía Nam vườn quốc gia Kon Ka Kinh tập trung chủ yếu ở các tiểu khu ven bìa rừng với mật độ khoảng 0,25 cá thể/km².
  • Loài này ưu tiên sinh sống ở sinh cảnh rừng thứ sinh (66%) và phân bố chủ yếu ở đai độ cao 800-1300 m.
  • Các tác động từ khai thác gỗ, săn bắt và phá rừng đang đe dọa nghiêm trọng quần thể Cu li nhỏ.
  • Cần tăng cường công tác quản lý, tuần tra, hợp tác với cộng đồng và giáo dục bảo tồn để bảo vệ loài hiệu quả.
  • Nghiên cứu mở rộng trên toàn vườn và các nghiên cứu chuyên sâu về tập tính xã hội, sinh sản là bước tiếp theo cần thực hiện để nâng cao hiệu quả bảo tồn.

Hành động bảo tồn Cu li nhỏ không chỉ góp phần duy trì đa dạng sinh học mà còn bảo vệ hệ sinh thái rừng quý giá của vùng Tây Nguyên. Các nhà quản lý, nhà nghiên cứu và cộng đồng địa phương cần phối hợp chặt chẽ để thực hiện các giải pháp bảo tồn bền vững.