Tổng quan nghiên cứu

Giáo dục và đào tạo (GD&ĐT) đóng vai trò nền tảng trong phát triển kinh tế - xã hội của mỗi quốc gia, đặc biệt trong bối cảnh hội nhập và đổi mới hiện nay. Theo ước tính, việc đổi mới chương trình và sách giáo khoa (SGK) ở bậc trung học phổ thông (THPT) tại Việt Nam đã trải qua nhiều giai đoạn với sự điều chỉnh liên tục nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển nhân lực toàn diện, bao gồm các yếu tố trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và năng lực sáng tạo. Luận văn tập trung nghiên cứu hệ thống chương trình và SGK môn Ngữ văn THPT, đặc biệt là phần văn học Việt Nam hiện đại và đương đại, nhằm đánh giá mức độ tiếp nhận và hiệu quả giáo dục văn học trong nhà trường.

Phạm vi nghiên cứu bao gồm các chương trình và SGK Ngữ văn THPT được biên soạn và sử dụng từ năm 1994 đến 2016, với trọng tâm là các nội dung văn học hiện đại và đương đại trong chương trình chính khóa. Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích cơ sở lý thuyết, phương pháp tiếp nhận văn học của học sinh, đồng thời đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả dạy học văn học hiện đại trong nhà trường phổ thông.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần hoàn thiện chương trình và SGK Ngữ văn, nâng cao năng lực tiếp nhận văn học của học sinh, từ đó phát triển nhân cách và năng lực toàn diện cho thế hệ trẻ, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục và phát triển bền vững đất nước.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai lý thuyết chính: xã hội học văn học và thẩm mỹ học tiếp nhận. Xã hội học văn học tập trung vào mối quan hệ giữa tác phẩm văn học và xã hội, nhấn mạnh tác động qua lại giữa văn học và các yếu tố xã hội, lịch sử, cũng như vai trò của người đọc trong việc tiếp nhận và định hình ý nghĩa tác phẩm. Thẩm mỹ học tiếp nhận, phát triển từ trường phái Konstanz, nhấn mạnh vai trò chủ động của người đọc trong quá trình tiếp nhận văn học, coi văn học là sản phẩm tương tác giữa tác phẩm và người đọc trong bối cảnh xã hội và văn hóa cụ thể.

Ba khái niệm chính được sử dụng gồm: (1) Tiếp nhận văn học – quá trình người đọc tương tác và tạo nghĩa với tác phẩm; (2) Văn học hiện đại và đương đại – các tác phẩm phản ánh đời sống xã hội, tư tưởng và nghệ thuật từ nửa cuối thế kỷ XX đến nay; (3) Chương trình và SGK Ngữ văn THPT – hệ thống kiến thức, kỹ năng và thái độ được thiết kế để giáo dục học sinh phổ thông.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính bao gồm các chương trình và SGK Ngữ văn THPT được ban hành từ năm 1994 đến 2016, các văn bản pháp luật liên quan đến giáo dục, các công trình nghiên cứu lý luận và thực tiễn về dạy học văn học, cùng các khảo sát, phỏng vấn giáo viên và học sinh tại một số địa phương.

Phương pháp phân tích nội dung được áp dụng để đánh giá cấu trúc, nội dung và phương pháp tiếp cận văn học trong chương trình và SGK. Phương pháp khảo sát và phỏng vấn nhằm thu thập ý kiến thực tiễn về hiệu quả tiếp nhận văn học hiện đại của học sinh. Cỡ mẫu khảo sát khoảng 200 học sinh và 50 giáo viên tại các trường THPT đại diện cho các vùng miền khác nhau. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2015 đến 2016.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nội dung văn học hiện đại và đương đại trong SGK chiếm khoảng 15-20% tổng số bài học, tập trung chủ yếu vào các tác phẩm tiêu biểu của văn học Việt Nam từ sau Cách mạng tháng Tám đến nay. Tuy nhiên, phần lớn các tác phẩm này được trình bày dưới dạng tóm tắt hoặc trích đoạn ngắn, hạn chế sự sâu sắc trong tiếp cận.

  2. Học sinh có mức độ tiếp nhận văn học hiện đại và đương đại thấp hơn so với văn học cổ điển, với khoảng 60% học sinh cho biết khó hiểu và ít hứng thú với các tác phẩm hiện đại do ngôn ngữ và nội dung phức tạp.

  3. Giáo viên gặp khó khăn trong việc hướng dẫn học sinh tiếp cận văn học hiện đại, do thiếu tài liệu tham khảo chuyên sâu và phương pháp giảng dạy phù hợp. Khoảng 70% giáo viên mong muốn được đào tạo thêm về phương pháp dạy học văn học hiện đại.

  4. Chương trình và SGK hiện hành chưa thực sự phát huy được vai trò phát triển năng lực thẩm mỹ và tư duy phản biện của học sinh, khi phần lớn bài học tập trung vào truyền đạt kiến thức và phân tích kỹ thuật, chưa khuyến khích sự sáng tạo và cảm nhận cá nhân.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những hạn chế trên xuất phát từ việc biên soạn chương trình và SGK còn mang tính truyền thống, chưa cập nhật kịp thời các thành tựu nghiên cứu giáo dục hiện đại và chưa thực sự lấy học sinh làm trung tâm. So sánh với một số nghiên cứu trong ngành giáo dục quốc tế, việc tích hợp các phương pháp dạy học tương tác, dựa trên trải nghiệm và phát triển năng lực cá nhân được đánh giá cao hơn.

Việc trình bày dữ liệu có thể được minh họa qua biểu đồ tỷ lệ phần trăm nội dung văn học hiện đại trong SGK qua các năm, bảng khảo sát mức độ hứng thú và hiểu biết của học sinh, cũng như biểu đồ phản hồi của giáo viên về nhu cầu đào tạo.

Ý nghĩa của nghiên cứu là làm rõ thực trạng và đề xuất hướng đổi mới phù hợp, góp phần nâng cao chất lượng dạy học văn học hiện đại, từ đó phát triển năng lực toàn diện cho học sinh, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Cập nhật và bổ sung nội dung văn học hiện đại và đương đại trong chương trình và SGK, tăng tỷ lệ bài học và mở rộng phạm vi tác phẩm, đảm bảo tính đa dạng và sâu sắc hơn. Thời gian thực hiện: 2 năm. Chủ thể: Bộ Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các nhà nghiên cứu văn học.

  2. Đào tạo nâng cao năng lực chuyên môn và phương pháp giảng dạy cho giáo viên Ngữ văn, tập trung vào kỹ năng hướng dẫn tiếp nhận văn học hiện đại, sử dụng phương pháp tương tác và phát triển năng lực học sinh. Thời gian: liên tục hàng năm. Chủ thể: các trường đại học sư phạm và sở GD&ĐT.

  3. Phát triển tài liệu tham khảo và phương tiện hỗ trợ dạy học đa phương tiện, bao gồm sách giáo viên, video minh họa, bài giảng điện tử nhằm tăng tính sinh động và hấp dẫn cho bài học. Thời gian: 1-2 năm. Chủ thể: Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam và các đơn vị liên quan.

  4. Khuyến khích nghiên cứu và áp dụng các mô hình dạy học đổi mới, như dạy học dựa trên dự án, học tập hợp tác, phát triển tư duy phản biện và sáng tạo trong môn Ngữ văn. Thời gian: thí điểm trong 3 năm. Chủ thể: các trường THPT và trung tâm nghiên cứu giáo dục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THPT: Nắm bắt thực trạng và phương pháp nâng cao hiệu quả dạy học văn học hiện đại, từ đó cải tiến phương pháp giảng dạy phù hợp với học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục và biên soạn chương trình: Có cơ sở khoa học để điều chỉnh, cập nhật chương trình và SGK Ngữ văn, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục.

  3. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Văn học và Giáo dục: Tham khảo lý thuyết và phương pháp nghiên cứu về tiếp nhận văn học, cũng như thực trạng giáo dục văn học phổ thông tại Việt Nam.

  4. Các nhà nghiên cứu văn học và giáo dục: Tìm hiểu mối quan hệ giữa văn học hiện đại, chương trình giáo dục và thực tiễn tiếp nhận của học sinh, từ đó phát triển các đề tài nghiên cứu sâu hơn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần tập trung nghiên cứu văn học hiện đại và đương đại trong SGK Ngữ văn?
    Văn học hiện đại phản ánh đời sống xã hội và tư tưởng đương đại, giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về thế giới hiện tại và phát triển năng lực tư duy phản biện. Ví dụ, các tác phẩm sau Cách mạng tháng Tám thể hiện rõ các vấn đề xã hội và con người Việt Nam hiện đại.

  2. Phương pháp tiếp nhận văn học được áp dụng trong nghiên cứu là gì?
    Nghiên cứu sử dụng lý thuyết thẩm mỹ học tiếp nhận, nhấn mạnh vai trò chủ động của người đọc trong việc tạo nghĩa với tác phẩm, phù hợp với việc đánh giá hiệu quả dạy học văn học trong nhà trường.

  3. Những khó khăn chính của giáo viên khi dạy văn học hiện đại là gì?
    Giáo viên thiếu tài liệu chuyên sâu và phương pháp giảng dạy phù hợp, đồng thời học sinh thường gặp khó khăn trong việc hiểu và cảm nhận các tác phẩm có ngôn ngữ và nội dung phức tạp.

  4. Làm thế nào để nâng cao sự hứng thú của học sinh với văn học hiện đại?
    Áp dụng phương pháp dạy học tương tác, sử dụng đa phương tiện, kết hợp thảo luận nhóm và dự án sáng tạo giúp học sinh chủ động khám phá và cảm nhận tác phẩm.

  5. Nghiên cứu có đề xuất gì về việc đổi mới chương trình và SGK?
    Nghiên cứu đề xuất tăng tỷ lệ và đa dạng hóa nội dung văn học hiện đại, đồng thời phát triển tài liệu hỗ trợ và đào tạo giáo viên để nâng cao chất lượng dạy học.

Kết luận

  • Luận văn làm rõ thực trạng nội dung và phương pháp dạy học văn học hiện đại trong chương trình và SGK Ngữ văn THPT từ năm 1994 đến 2016.
  • Phát hiện học sinh và giáo viên còn nhiều khó khăn trong tiếp nhận và giảng dạy văn học hiện đại do hạn chế về nội dung và phương pháp.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm cập nhật chương trình, nâng cao năng lực giáo viên và phát triển tài liệu hỗ trợ.
  • Nghiên cứu góp phần nâng cao chất lượng giáo dục văn học, phát triển năng lực toàn diện cho học sinh trong bối cảnh đổi mới giáo dục.
  • Khuyến nghị tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về phương pháp dạy học và tiếp nhận văn học trong các bậc học khác, đồng thời triển khai thí điểm các mô hình đổi mới trong thực tiễn giáo dục.

Hành động tiếp theo là phối hợp với các cơ quan quản lý giáo dục để triển khai các đề xuất đổi mới chương trình và SGK, đồng thời tổ chức các khóa đào tạo nâng cao năng lực cho giáo viên Ngữ văn trên toàn quốc.