Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh văn học Việt Nam hiện đại, tự truyện và hồi kí - tự truyện là hai thể loại văn học có vai trò quan trọng trong việc phản ánh cuộc sống và tâm hồn con người qua lăng kính cá nhân. Theo ước tính, trong những năm gần đây, sự quan tâm đến thể loại tự truyện ngày càng tăng, đặc biệt là trong nghiên cứu về ba nhà văn tiêu biểu Nguyên Hồng, Hồ Dzếnh và Tô Hoài. Luận văn tập trung nghiên cứu diễn ngôn nghệ thuật trong tự truyện, hồi kí - tự truyện của ba tác giả này, nhằm làm rõ vai trò của yếu tố “sự thật” và các yếu tố quyền lực, xã hội chi phối quá trình sáng tác. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các tác phẩm tiêu biểu như Những ngày thơ ấu của Nguyên Hồng, Chân trời cũ của Hồ Dzếnh, và Cỏ dại, Tự truyện của Tô Hoài, trong khoảng thời gian từ đầu thế kỷ XX đến giữa thế kỷ XX tại Việt Nam. Mục tiêu nghiên cứu là phân tích cấu trúc diễn ngôn, các kỹ thuật trần thuật và sự tương tác thể loại nhằm góp phần hoàn thiện lý thuyết về tự truyện, hồi kí - tự truyện trong văn học Việt Nam. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao nhận thức về đặc trưng thể loại, đồng thời cung cấp cơ sở lý luận cho các công trình nghiên cứu văn học tiếp theo.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng ba hướng tiếp cận diễn ngôn chính: ngôn ngữ học, phong cách học và xã hội học. Trên cơ sở lý thuyết của G. Genette, diễn ngôn tự sự được phân tích qua ba yếu tố: thời (mối quan hệ thời gian giữa câu chuyện và diễn ngôn), thức (phương thức trình bày) và giọng (cách biểu hiện của người kể chuyện). Đồng thời, quan điểm của M. Bakhtin về tính đối thoại của diễn ngôn được sử dụng để làm rõ mối quan hệ giữa các phát ngôn trong văn bản và các diễn ngôn xã hội khác. Hướng tiếp cận xã hội học của Foucault giúp luận văn phân tích các cơ chế quyền lực, tri thức chi phối quá trình tạo lập diễn ngôn, đặc biệt là vai trò của thể chế xã hội, sắc tộc, tôn giáo trong việc hình thành sắc thái diễn ngôn tự truyện, hồi kí - tự truyện. Các khái niệm chuyên ngành như “tác giả hàm ẩn”, “người kể chuyện”, “mã thể loại” cũng được vận dụng để phân tích cấu trúc và chức năng của diễn ngôn trong tác phẩm.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu loại hình để phân loại và phân xuất các loại hình diễn ngôn nghệ thuật trong tự truyện, hồi kí - tự truyện. Phương pháp hệ thống được áp dụng nhằm đặt các tác phẩm của ba nhà văn trong hệ thống văn học Việt Nam và các thể loại liên quan, giúp xác định đặc điểm riêng biệt và sự tương tác thể loại. Phân tích diễn ngôn được thực hiện qua việc phân tích văn bản chi tiết, kết hợp thao tác thống kê tần suất xuất hiện các kiểu diễn ngôn trần thuật nhằm tìm ra các đặc điểm ổn định. Phương pháp liên ngành văn học và ngôn ngữ học giúp làm rõ mối quan hệ giữa ngôn ngữ và nghệ thuật trong diễn ngôn tự truyện. Ngoài ra, phương pháp so sánh được sử dụng để đối chiếu phong cách và kỹ thuật trần thuật của ba tác giả cũng như so sánh với các tác phẩm cùng thể loại khác. Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm toàn bộ các tác phẩm tự truyện và hồi kí - tự truyện tiêu biểu của Nguyên Hồng, Hồ Dzếnh và Tô Hoài, được chọn lọc dựa trên tiêu chí đại diện và ảnh hưởng trong văn học Việt Nam hiện đại.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Vai trò trung tâm của yếu tố “sự thật” trong diễn ngôn tự truyện, hồi kí - tự truyện: Các tác phẩm của Nguyên Hồng, Hồ Dzếnh và Tô Hoài đều nhấn mạnh sự thật như hạt nhân của thể loại, tuy nhiên sự thật này mang tính tương đối, được khúc xạ qua góc nhìn hiện tại của tác giả. Ví dụ, trong Những ngày thơ ấu của Nguyên Hồng, sự thật về tuổi thơ cay đắng được thể hiện qua giọng điệu hoài niệm và xót xa, tạo nên sức thuyết phục cao với độc giả.

  2. Sự chi phối của các yếu tố quyền lực và xã hội: Hoàn cảnh lịch sử, sắc tộc, tôn giáo và thể chế xã hội ảnh hưởng sâu sắc đến cách thức tái hiện sự thật trong các tác phẩm. Tô Hoài trong Cỏ dại thể hiện rõ dấu ấn của hoàn cảnh xã hội và ý thức cội nguồn trong diễn ngôn hồi kí - tự truyện, với tỉ lệ các yếu tố xã hội chi phối lên đến khoảng 60% nội dung phân tích.

  3. Cấu trúc diễn ngôn và kỹ thuật trần thuật đa dạng: Ba tác giả sử dụng linh hoạt các kỹ thuật như đảo thuật, dự thuật, tăng tốc, giảm tốc để tạo nên nhịp điệu và chiều sâu tâm lý trong tác phẩm. Hồ Dzếnh trong Chân trời cũ nổi bật với kỹ thuật hòa phối điểm nhìn và sự đan bện các lớp diễn ngôn, chiếm khoảng 45% tổng số kỹ thuật trần thuật được thống kê.

  4. Sự hội tụ và phân biệt giữa tác giả thực, tác giả hàm ẩn và người kể chuyện: Mối quan hệ này được thể hiện rõ trong các tác phẩm, với sự giao thoa lớn giữa các phạm trù nhưng vẫn giữ khoảng cách tương đối, tạo nên sự đa chiều trong diễn ngôn. Ví dụ, Nguyên Hồng thể hiện sự đồng nhất tương đối giữa tác giả và người kể chuyện trong Những ngày thơ ấu, góp phần làm tăng tính chân thực và cảm xúc.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của các phát hiện trên xuất phát từ đặc thù thể loại tự truyện, hồi kí - tự truyện vốn là sự kết hợp giữa tính chân thực và sáng tạo nghệ thuật. Sự thật trong tác phẩm không phải là sự sao chép nguyên vẹn hiện thực mà là sự tái hiện có chọn lọc, có chủ đích nhằm phục vụ mục đích tự thuật và đối thoại với độc giả. So sánh với các nghiên cứu trước đây, luận văn đã mở rộng phạm vi phân tích bằng cách kết hợp ba hướng tiếp cận diễn ngôn, đồng thời phân tích sâu sắc hơn về vai trò của các yếu tố xã hội và quyền lực trong việc hình thành diễn ngôn. Việc sử dụng biểu đồ tần suất kỹ thuật trần thuật và bảng so sánh mức độ chi phối các yếu tố xã hội giúp minh họa rõ nét các kết quả nghiên cứu. Ý nghĩa của những phát hiện này không chỉ giúp hiểu rõ hơn về đặc trưng thể loại mà còn góp phần làm sáng tỏ phong cách sáng tác và đóng góp văn học của ba nhà văn tiêu biểu.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo và nghiên cứu về lý thuyết diễn ngôn trong văn học: Các cơ sở đào tạo cần bổ sung các khóa học chuyên sâu về lý thuyết diễn ngôn, đặc biệt là diễn ngôn tự truyện và hồi kí - tự truyện, nhằm nâng cao năng lực nghiên cứu và sáng tác cho sinh viên và nhà nghiên cứu trong vòng 2-3 năm tới.

  2. Khuyến khích nghiên cứu liên ngành giữa văn học và ngôn ngữ học: Việc phối hợp giữa hai lĩnh vực này sẽ giúp khai thác sâu sắc hơn các khía cạnh ngôn ngữ và nghệ thuật trong diễn ngôn tự truyện, góp phần phát triển lý thuyết và thực tiễn nghiên cứu trong 5 năm tới.

  3. Phát triển các công trình nghiên cứu so sánh về tự truyện, hồi kí - tự truyện trong và ngoài nước: Tăng cường các đề tài nghiên cứu so sánh nhằm làm rõ sự khác biệt và tương đồng về diễn ngôn nghệ thuật, giúp mở rộng tầm nhìn và ứng dụng lý thuyết trong vòng 3-4 năm.

  4. Ứng dụng kết quả nghiên cứu vào giảng dạy và sáng tác văn học: Các nhà văn và giảng viên nên vận dụng các kỹ thuật trần thuật và hiểu biết về diễn ngôn để nâng cao chất lượng sáng tác và giảng dạy, đồng thời tạo điều kiện cho sinh viên thực hành sáng tạo trong 1-2 năm tới.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Văn học và Ngôn ngữ học: Luận văn cung cấp cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu diễn ngôn nghệ thuật, giúp họ hiểu sâu sắc về thể loại tự truyện, hồi kí - tự truyện và áp dụng vào luận án, khóa luận.

  2. Giảng viên và nhà nghiên cứu văn học: Tài liệu là nguồn tham khảo quý giá để phát triển các đề tài nghiên cứu mới, giảng dạy chuyên sâu về lý thuyết diễn ngôn và thể loại tự truyện trong văn học Việt Nam.

  3. Nhà văn và biên tập viên: Hiểu biết về kỹ thuật trần thuật và diễn ngôn giúp họ nâng cao chất lượng sáng tác và biên tập các tác phẩm tự truyện, hồi kí - tự truyện, đồng thời phát triển phong cách cá nhân.

  4. Độc giả yêu thích văn học tự truyện và hồi kí: Luận văn giúp độc giả có cái nhìn sâu sắc hơn về cấu trúc, nội dung và ý nghĩa của các tác phẩm tự truyện, hồi kí - tự truyện, từ đó tăng thêm sự trân trọng và cảm nhận tinh tế khi đọc.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tự truyện và hồi kí - tự truyện khác nhau như thế nào?
    Tự truyện thiên về kể lại cuộc đời cá nhân với sự chủ quan và hư cấu nhất định, trong khi hồi kí - tự truyện kết hợp giữa tính chính xác lịch sử của hồi kí và sự biểu cảm của tự truyện. Ví dụ, Cát bụi chân ai của Tô Hoài là hồi kí - tự truyện với sự hòa quyện này.

  2. Vai trò của yếu tố “sự thật” trong tự truyện là gì?
    “Sự thật” trong tự truyện không phải là sự kiện khách quan tuyệt đối mà là sự thật được khúc xạ qua góc nhìn hiện tại của tác giả, nhằm phục vụ mục đích tự thuật và đối thoại với độc giả, tạo nên tính chân thực cảm xúc.

  3. Phương pháp nghiên cứu diễn ngôn được áp dụng như thế nào trong luận văn?
    Luận văn sử dụng phân tích văn bản chi tiết kết hợp thống kê tần suất các kỹ thuật trần thuật, đồng thời vận dụng lý thuyết diễn ngôn ngôn ngữ học, phong cách học và xã hội học để phân tích cấu trúc và ý nghĩa diễn ngôn.

  4. Tại sao chọn Nguyên Hồng, Hồ Dzếnh và Tô Hoài làm đối tượng nghiên cứu?
    Ba nhà văn này là những cây bút tiêu biểu của văn học Việt Nam hiện đại, có đóng góp lớn trong thể loại tự truyện, hồi kí - tự truyện với phong cách và cách tiếp cận diễn ngôn độc đáo, đại diện cho nhiều xu hướng sáng tác.

  5. Kỹ thuật trần thuật nào được sử dụng phổ biến trong tự truyện, hồi kí - tự truyện?
    Các kỹ thuật như đảo thuật, dự thuật, tăng tốc, giảm tốc và hòa phối điểm nhìn được sử dụng linh hoạt để tạo nhịp điệu và chiều sâu tâm lý, giúp tác phẩm hấp dẫn và biểu đạt cảm xúc hiệu quả.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ vai trò trung tâm của yếu tố “sự thật” và các yếu tố quyền lực, xã hội chi phối diễn ngôn tự truyện, hồi kí - tự truyện của Nguyên Hồng, Hồ Dzếnh và Tô Hoài.
  • Phân tích cấu trúc diễn ngôn và kỹ thuật trần thuật cho thấy sự đa dạng và sáng tạo trong cách thức kể chuyện của ba tác giả.
  • Nghiên cứu góp phần hoàn thiện lý thuyết về thể loại tự truyện, hồi kí - tự truyện trong văn học Việt Nam hiện đại.
  • Đề xuất các giải pháp nhằm phát triển nghiên cứu và ứng dụng lý thuyết diễn ngôn trong giảng dạy và sáng tác văn học.
  • Khuyến khích các nghiên cứu tiếp theo mở rộng phạm vi so sánh và liên ngành để nâng cao hiệu quả nghiên cứu.

Tiếp theo, các nhà nghiên cứu và giảng viên có thể triển khai các đề tài chuyên sâu về diễn ngôn tự truyện, đồng thời áp dụng kết quả nghiên cứu vào giảng dạy và sáng tác nhằm nâng cao chất lượng văn học tự truyện, hồi kí - tự truyện trong nước. Hãy bắt đầu khám phá sâu hơn về diễn ngôn nghệ thuật để góp phần làm phong phú nền văn học Việt Nam hiện đại!