Tổng quan nghiên cứu

Tiểu thuyết Anna Karenina của L. Tolstoy là một trong những tác phẩm văn học kinh điển có ảnh hưởng sâu rộng trong văn hóa thế giới, đặc biệt trong lĩnh vực chuyển thể điện ảnh. Tính đến năm 2012, đã có 14 lần tác phẩm này được dựng thành phim, trong đó có 4 phim của Nga/Liên Xô và 10 phim của các quốc gia khác như Anh, Mỹ, Đức, Tây Ban Nha. Theo thống kê, khoảng 85% các tác phẩm đoạt giải Oscar phim hay nhất là các tác phẩm chuyển thể từ văn học, cho thấy tầm quan trọng của việc chuyển thể trong ngành công nghiệp điện ảnh. Luận văn tập trung nghiên cứu hai bộ phim Anna Karenina (1967) của đạo diễn Aleksandr Zarkhi (Nga) và Anna Karenina (1997) của đạo diễn Bernard Rose (Anh - Mỹ), nhằm phân tích phương thức thông diễn tiểu thuyết sang điện ảnh qua góc độ thông diễn học.

Mục tiêu nghiên cứu là làm rõ đặc điểm tư tưởng - nghệ thuật của tiểu thuyết Anna Karenina với vai trò văn bản nguồn, so sánh phương thức thông diễn của hai đạo diễn qua việc bảo tồn, sáng tạo chi tiết trong phim so với nguyên tác, đồng thời lý giải sự thành công hay thất bại của từng bộ phim dựa trên các yếu tố xã hội, văn hóa và thẩm mỹ. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào tiểu thuyết Anna Karenina bản dịch năm 2003 và hai bộ phim trên, trong bối cảnh lịch sử và văn hóa khác nhau, cách nhau 30 năm. Nghiên cứu có ý nghĩa mở rộng hiểu biết về mối quan hệ giữa văn học và điện ảnh, đồng thời bổ sung tư liệu cho giảng dạy và nghiên cứu về L. Tolstoy và tác phẩm Anna Karenina.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng chủ yếu lý thuyết thông diễn học (Hermeneutics) với hai hình thức chính: thông diễn tái nhận (recognitive interpretation) nhằm đến sự hiểu biết sâu sắc về tác phẩm, và thông diễn tái sản sinh (reproductive interpretation) nhằm chia sẻ kinh nghiệm và tạo nghĩa mới. Lý thuyết này giúp phân tích mối quan hệ giữa chủ thể thông diễn (đạo diễn, khán giả) và đối tượng được thông diễn (tiểu thuyết).

Bên cạnh đó, nghiên cứu áp dụng các mô hình chuyển thể điện ảnh (film adaptation) gồm hai hình thức: chuyển thể sát với nguyên bản (transposition) và chuyển thể cải biên (commentary by motif, analogy). Lý thuyết đối thoại văn hóa cũng được sử dụng để giải thích sự khác biệt trong cách tiếp nhận và thể hiện tác phẩm ở các nền văn hóa và thời đại khác nhau.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Thông diễn học và các chỉ số thông diễn trong việc xác định quỹ tích, nội dung tác động đến quá trình tường giải.
  • Montage trong kết cấu tiểu thuyết, thể hiện sự cắt ghép các mảng nội dung theo quy tắc tạo nên tính đa chiều của tác phẩm.
  • Ngôn ngữ phi ngôn từ trong văn học và điện ảnh, bao gồm ngôn ngữ thân thể, vật thể và môi trường, góp phần khắc họa tâm lý nhân vật và bối cảnh xã hội.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính gồm bản dịch tiểu thuyết Anna Karenina năm 2003 và hai bộ phim chuyển thể năm 1967 và 1997. Cỡ mẫu nghiên cứu là toàn bộ nội dung tiểu thuyết và phim, được chọn lọc kỹ lưỡng nhằm đảm bảo tính đại diện cho các phương thức thông diễn khác nhau.

Phương pháp phân tích bao gồm:

  • Phân tích nội dung văn học và điện ảnh dựa trên lý thuyết thông diễn học, thi pháp học và lý thuyết hệ thống.
  • So sánh chi tiết các yếu tố cốt truyện, nhân vật, chủ đề, và các phương tiện tạo hình phi ngôn từ giữa tiểu thuyết và phim.
  • Phân tích bối cảnh xã hội, văn hóa và thẩm mỹ ảnh hưởng đến quá trình chuyển thể.
  • Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2010 đến 2013, bao gồm khảo sát tài liệu, phân tích phim và viết luận văn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tính đa chủ đề và kết cấu montage trong tiểu thuyết: Anna Karenina có kết cấu phức tạp với nhiều chủ đề như tình yêu, hôn nhân, gia đình, xã hội Nga cuối thế kỷ XIX. Kết cấu sử dụng thủ pháp montage với các câu chuyện song song (Anna-Karenin-Vronsky và Levin-Kitty), tạo nên một "mê cung bất tận" các mối quan hệ. Tiểu thuyết gồm 8 phần với tổng cộng 1174 trang, thể hiện sự cân xứng và đan xen giữa các tuyến nhân vật.

  2. Phương tiện tạo hình phi ngôn từ đa dạng: Tiểu thuyết sử dụng phong phú ngôn ngữ thân thể (đôi mắt, nét mặt, cử chỉ), ngôn ngữ vật thể (trang phục, đồ vật, con vật) và ngôn ngữ môi trường (không gian, thời gian, ánh sáng, nhiệt độ) để khắc họa tâm lý nhân vật và bối cảnh xã hội. Ví dụ, có tới 145 lần miêu tả đôi mắt và 172 lần cái nhìn, thể hiện sự tinh tế trong biểu đạt cảm xúc. Các vật thể như cuốn album ảnh con trai Anna, con ngựa đua của Vronsky, chiếc nhẫn cưới đều mang ý nghĩa biểu tượng sâu sắc.

  3. Phương thức thông diễn khác biệt của hai bộ phim: Phim Anna Karenina (1967) của Aleksandr Zarkhi thể hiện kiểu thông diễn tái nhận, bám sát nguyên tác, giải thích và diễn dịch cốt truyện với sự thành công được đánh giá cao bởi khán giả và giới phê bình. Ngược lại, phim Anna Karenina (1997) của Bernard Rose theo kiểu thông diễn tái sản sinh, tạo nghĩa mới, cải biên nhiều chi tiết, nhưng bị đánh giá là thiếu thành công, thậm chí giống như phim quảng cáo du lịch.

  4. Ảnh hưởng của bối cảnh xã hội và văn hóa: Sự khác biệt trong cách tiếp nhận và chuyển thể tác phẩm phản ánh rõ nét sự khác biệt về văn hóa, lịch sử và thẩm mỹ giữa Nga những năm 1960 và Anh - Mỹ những năm 1990. Ví dụ, phim 1967 phản ánh sâu sắc xã hội Nga thời kỳ đó, trong khi phim 1997 mang phong cách làm phim truyền hình, chú trọng yếu tố thị giác và giải trí.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy tiểu thuyết Anna Karenina với kết cấu phức tạp và ngôn ngữ phi ngôn từ đa dạng tạo thuận lợi nhưng cũng đặt ra thách thức lớn cho việc chuyển thể điện ảnh. Phương thức thông diễn tái nhận của Zarkhi giúp giữ nguyên giá trị nguyên tác, tạo nên sự đồng thuận với độc giả truyền thống và khán giả Nga. Trong khi đó, phương thức thông diễn tái sản sinh của Rose thể hiện sự sáng tạo cá nhân và thích ứng với thị hiếu đại chúng, nhưng làm giảm tính trung thành và chiều sâu của tác phẩm.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, luận văn bổ sung góc nhìn liên ngành giữa văn học và điện ảnh, đồng thời nhấn mạnh vai trò của thông diễn học trong phân tích chuyển thể. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tần suất các yếu tố ngôn ngữ phi ngôn từ trong tiểu thuyết và phim, bảng phân tích chi tiết các điểm giống và khác trong cốt truyện và nhân vật giữa hai bộ phim.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Khuyến khích áp dụng phương pháp thông diễn học trong nghiên cứu chuyển thể: Các nhà nghiên cứu và sinh viên nên sử dụng lý thuyết thông diễn học để phân tích sâu sắc mối quan hệ giữa văn học và điện ảnh, giúp hiểu rõ hơn về quá trình sáng tạo và tiếp nhận tác phẩm.

  2. Phát triển các khóa đào tạo liên ngành về văn học và điện ảnh: Các trường đại học nên xây dựng chương trình đào tạo kết hợp giữa nghiên cứu văn học và kỹ thuật làm phim, nhằm trang bị kiến thức toàn diện cho sinh viên và nhà làm phim.

  3. Tăng cường bảo tồn và phát huy giá trị nguyên tác trong chuyển thể: Các đạo diễn và biên kịch cần cân nhắc giữ gìn tính trung thành với nguyên tác, đặc biệt với các tác phẩm kinh điển, nhằm bảo đảm giá trị văn hóa và nghệ thuật.

  4. Khuyến khích nghiên cứu so sánh đa văn hóa trong chuyển thể: Các nghiên cứu nên mở rộng phạm vi so sánh các phiên bản chuyển thể ở nhiều quốc gia và thời đại khác nhau để hiểu rõ ảnh hưởng của bối cảnh văn hóa đến cách thể hiện tác phẩm.

Các giải pháp trên nên được thực hiện trong vòng 3-5 năm tới, với sự phối hợp của các cơ quan nghiên cứu, trường đại học và các nhà làm phim.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Văn học nước ngoài: Luận văn cung cấp phân tích sâu sắc về tiểu thuyết Anna Karenina và các phương pháp tiếp cận liên ngành, giúp nâng cao kiến thức chuyên môn và kỹ năng nghiên cứu.

  2. Nhà làm phim và biên kịch: Các phân tích về phương thức chuyển thể và thông diễn học giúp họ hiểu rõ hơn về cách thức chuyển tải giá trị văn học vào điện ảnh, từ đó nâng cao chất lượng sản phẩm.

  3. Giảng viên và nhà nghiên cứu văn học - điện ảnh: Tài liệu bổ sung tư liệu nghiên cứu về mối quan hệ giữa văn học và điện ảnh, đặc biệt trong lĩnh vực chuyển thể tác phẩm kinh điển.

  4. Độc giả và khán giả yêu thích Anna Karenina và văn học Nga: Luận văn giúp họ có cái nhìn đa chiều về tác phẩm và các phiên bản chuyển thể, từ đó tăng cường trải nghiệm thưởng thức.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao Anna Karenina lại được chuyển thể nhiều lần?
    Anna Karenina chứa đựng nhiều chủ đề đa chiều như tình yêu, gia đình, xã hội, phù hợp với nhiều cách tiếp cận nghệ thuật. Sự phức tạp trong kết cấu và nhân vật tạo điều kiện cho các nhà làm phim sáng tạo nhiều phiên bản khác nhau.

  2. Phương pháp thông diễn học giúp gì cho nghiên cứu chuyển thể?
    Thông diễn học giúp phân tích mối quan hệ giữa tác phẩm gốc và bản chuyển thể, làm rõ cách thức hiểu và tái tạo ý nghĩa trong bối cảnh văn hóa mới, từ đó đánh giá sự trung thành và sáng tạo của bản chuyển thể.

  3. Điểm khác biệt lớn nhất giữa hai bộ phim Anna Karenina (1967) và (1997) là gì?
    Phim 1967 bám sát nguyên tác, thể hiện kiểu thông diễn tái nhận, trong khi phim 1997 sáng tạo nhiều chi tiết mới, theo kiểu thông diễn tái sản sinh, dẫn đến sự khác biệt về mức độ thành công và đón nhận.

  4. Ngôn ngữ phi ngôn từ trong tiểu thuyết có vai trò thế nào?
    Ngôn ngữ phi ngôn từ như ánh mắt, nét mặt, trang phục, không gian góp phần khắc họa tâm lý nhân vật và bối cảnh xã hội, tạo chiều sâu cho tác phẩm và thuận lợi cho việc chuyển thể điện ảnh.

  5. Làm thế nào để cân bằng giữa trung thành với nguyên tác và sáng tạo trong chuyển thể?
    Cần xác định rõ mục đích chuyển thể, tôn trọng giá trị cốt lõi của tác phẩm gốc đồng thời linh hoạt sáng tạo để phù hợp với bối cảnh và thị hiếu khán giả hiện đại, tránh làm mất đi tinh thần và thông điệp chính.

Kết luận

  • Anna Karenina là tác phẩm đa chủ đề, kết cấu phức tạp với nhiều phương tiện tạo hình phi ngôn từ đa dạng, tạo thuận lợi và thách thức cho chuyển thể điện ảnh.
  • Hai bộ phim Anna Karenina (1967) và (1997) thể hiện hai phương thức thông diễn khác biệt: tái nhận và tái sản sinh, với mức độ thành công khác nhau.
  • Bối cảnh xã hội, văn hóa và thẩm mỹ ảnh hưởng sâu sắc đến cách thức chuyển thể và tiếp nhận tác phẩm.
  • Luận văn góp phần mở rộng nghiên cứu liên ngành giữa văn học và điện ảnh, đồng thời cung cấp tư liệu quý giá cho giảng dạy và nghiên cứu về L. Tolstoy.
  • Khuyến nghị phát triển nghiên cứu thông diễn học trong chuyển thể, đào tạo liên ngành và bảo tồn giá trị nguyên tác trong các dự án điện ảnh tương lai.

Độc giả và nhà nghiên cứu được mời gọi tiếp tục khám phá các phương thức thông diễn mới, mở rộng phạm vi nghiên cứu sang các tác phẩm văn học kinh điển khác và các hình thức chuyển thể đa phương tiện.