Tổng quan nghiên cứu

Thành phố Hồ Chí Minh (TPHCM) là trung tâm kinh tế lớn nhất Việt Nam, đóng góp hơn 22% GDP và khoảng 30% tổng thu ngân sách nhà nước cả nước. Giai đoạn 2011-2016, tổng thu ngân sách nhà nước trên địa bàn đạt khoảng 1.213 nghìn tỷ đồng, trong đó ngân sách Trung ương chiếm hơn 80%, ngân sách địa phương chỉ chiếm khoảng 19%. Mặc dù đóng góp lớn, tỷ lệ ngân sách được giữ lại cho Thành phố lại giảm từ 33% năm 2003 xuống còn 18% giai đoạn 2017-2020. Điều này dẫn đến nguồn lực tài chính hạn chế, chỉ đáp ứng khoảng 20% nhu cầu đầu tư phát triển cơ sở hạ tầng.

Nghiên cứu tập trung phân tích thực trạng phân cấp ngân sách và cân đối thu chi tại TPHCM trong giai đoạn 2011-2016, nhằm làm rõ những bất cập trong cơ chế phân cấp nguồn thu và nhiệm vụ chi giữa ngân sách Trung ương và địa phương. Mục tiêu cụ thể là đề xuất các giải pháp tài chính - ngân sách phù hợp, giúp Thành phố tăng cường nguồn lực đầu tư phát triển, đặc biệt cho các công trình hạ tầng trọng điểm. Phạm vi nghiên cứu bao gồm số liệu quyết toán thu, chi ngân sách TPHCM giai đoạn 2011-2016, với ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội của đô thị lớn nhất cả nước.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Phân cấp ngân sách là quá trình chuyển giao quyền hạn và trách nhiệm quản lý ngân sách từ cấp Trung ương xuống các cấp chính quyền địa phương, đảm bảo sự tự chủ tài chính phù hợp với phân cấp quản lý kinh tế - xã hội. Luật Ngân sách Nhà nước năm 2015 quy định nguyên tắc phân cấp ngân sách, trong đó nhấn mạnh giai đoạn ổn định ngân sách 5 năm, tỷ lệ phân chia nguồn thu và nhiệm vụ chi giữa các cấp ngân sách được duy trì ổn định trong giai đoạn này.

Hai mô hình phân cấp ngân sách được tham khảo là mô hình ngân sách lồng ghép, phổ biến tại Việt Nam, và mô hình phân cấp tài chính theo nguyên tắc tự chủ tài chính của địa phương. Các khái niệm chính bao gồm: phân cấp nguồn thu (thu ngân sách Trung ương hưởng 100%, thu ngân sách địa phương hưởng 100%, thu phân chia theo tỷ lệ), phân cấp nhiệm vụ chi (chi thường xuyên, chi đầu tư phát triển, chi trả nợ), và nguyên tắc phân bổ ngân sách theo dân số và đặc thù địa phương.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích định tính kết hợp thống kê mô tả dựa trên số liệu thứ cấp thu thập từ các báo cáo quyết toán ngân sách TPHCM giai đoạn 2011-2016. Cỡ mẫu là toàn bộ số liệu thu chi ngân sách của Thành phố trong giai đoạn này, được lựa chọn nhằm phản ánh đầy đủ thực trạng phân cấp ngân sách. Phân tích tập trung vào đánh giá tỷ trọng nguồn thu, chi ngân sách, so sánh với các thành phố trực thuộc Trung ương khác, và nhận diện các điểm bất cập trong cơ chế phân cấp hiện hành. Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2011 đến 2016, phù hợp với giai đoạn ổn định ngân sách theo quy định pháp luật.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ trọng thu ngân sách Trung ương chiếm trên 80% tổng thu ngân sách trên địa bàn TPHCM giai đoạn 2011-2016, trong khi ngân sách địa phương chỉ chiếm khoảng 19%. Tổng thu ngân sách địa phương đạt 360.561 tỷ đồng, đạt 128,52% so với dự toán, nhưng tỷ lệ giữ lại ngân sách địa phương thấp nhất trong các thành phố trực thuộc Trung ương, chỉ khoảng 23% giai đoạn 2011-2016, giảm xuống 18% giai đoạn 2017-2020.

  2. Chi ngân sách thường xuyên tăng bình quân 15,94%/năm, với tổng chi thường xuyên đạt 161.044 tỷ đồng, vượt 19,74% so với dự toán Trung ương giao. Tuy nhiên, chi thường xuyên bình quân đầu người của TPHCM thấp hơn đáng kể so với Hà Nội và Đà Nẵng, chỉ đạt 3,26 triệu đồng/người/năm, thấp hơn 24-25% so với các thành phố này.

  3. Chi đầu tư phát triển bình quân tăng 15,38%/năm, tổng chi đầu tư phát triển đạt 139.284 tỷ đồng, vượt 40,54% so với dự toán Trung ương giao. Tuy nhiên, chi đầu tư phát triển bình quân đầu người của TPHCM chỉ đạt 2,663 triệu đồng/người/năm, thấp hơn Hà Nội (3,778 triệu đồng/người/năm) và Đà Nẵng (6,429 triệu đồng/người/năm).

  4. Nguồn bổ sung có mục tiêu từ ngân sách Trung ương cho TPHCM giảm gần 50% từ 2.061 tỷ đồng năm 2011 xuống còn 1.103 tỷ đồng năm 2016, trong khi các thành phố khác như Hà Nội và Đà Nẵng có xu hướng tăng nguồn bổ sung này.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các bất cập là do cơ chế phân cấp ngân sách hiện hành chưa phù hợp với đặc thù phát triển của TPHCM – một đô thị lớn, trung tâm kinh tế đầu tàu của cả nước. Mô hình ngân sách lồng ghép làm hạn chế quyền tự chủ tài chính của Thành phố, gây khó khăn trong việc quyết định các khoản thu và chi phù hợp với nhu cầu thực tế. Việc phân bổ ngân sách chủ yếu dựa trên tiêu chí bình quân đầu người, không tính đến dân số thực tế bao gồm cả người tạm trú và lao động nhập cư, dẫn đến nguồn lực chi tiêu không đáp ứng đủ nhu cầu phát triển hạ tầng và dịch vụ xã hội.

So sánh với các thành phố trực thuộc Trung ương khác cho thấy TPHCM có tỷ lệ giữ lại ngân sách thấp nhất, trong khi đóng góp ngân sách lớn nhất cả nước. Điều này làm giảm động lực và khả năng đầu tư phát triển, ảnh hưởng đến năng lực cạnh tranh và vai trò đầu tàu kinh tế. Các số liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cơ cấu thu ngân sách, tốc độ tăng chi thường xuyên và chi đầu tư phát triển, cũng như bảng so sánh chi ngân sách bình quân đầu người giữa các thành phố để minh họa rõ nét sự chênh lệch nguồn lực.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng quyền tự chủ trong phân cấp nguồn thu cho TPHCM: Trung ương cần cấp lại một phần thuế từ hoạt động xuất nhập khẩu và cho phép Thành phố nghiên cứu cơ chế phụ thu đối với một số ngành kinh doanh phù hợp thực tế. Thời gian thực hiện: giai đoạn 2021-2025. Chủ thể thực hiện: Bộ Tài chính phối hợp UBND TPHCM.

  2. Điều chỉnh phân cấp nhiệm vụ chi theo đặc thù phát triển đô thị: Giao Hội đồng nhân dân Thành phố quyền quyết định phân bổ chi cho từng lĩnh vực, đồng thời ghi nhận các nội dung chi đặc thù trong dự toán chi ngân sách Trung ương phân bổ cho địa phương. Thời gian: 2021-2023. Chủ thể: Quốc hội, Chính phủ, HĐND TPHCM.

  3. Khuyến khích thu hút xã hội hóa đầu tư hạ tầng: Đẩy mạnh hợp tác công tư (PPP), thu hút đầu tư tư nhân và sự tham gia của người dân để bổ sung nguồn vốn đầu tư phát triển. Thời gian: liên tục từ 2021. Chủ thể: UBND TPHCM, các sở ngành liên quan.

  4. Mở rộng hạn mức vay nợ cho Thành phố: Cho phép TPHCM vay ngoài giới hạn hiện hành đối với các khoản vay đầu tư dự án có khả năng hoàn vốn và vay lại từ nguồn vốn vay nước ngoài của Chính phủ. Thời gian: 2021-2024. Chủ thể: Bộ Tài chính, UBND TPHCM.

  5. Quản lý và sử dụng Quỹ dự trữ tài chính linh hoạt: Cho phép Thành phố quyết định mức trích lập quỹ dự trữ từ nguồn kết dư ngân sách phù hợp với nhu cầu và khả năng cân đối, đồng thời được tạm ứng quỹ để đầu tư các dự án hạ tầng quan trọng chưa bố trí vốn. Thời gian: 2021-2023. Chủ thể: UBND TPHCM, Bộ Tài chính.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về tài chính - ngân sách: Giúp hiểu rõ thực trạng phân cấp ngân sách, từ đó xây dựng chính sách phù hợp, nâng cao hiệu quả quản lý tài chính công.

  2. Các địa phương, đặc biệt là thành phố trực thuộc Trung ương: Tham khảo kinh nghiệm và bài học về phân cấp ngân sách, cân đối thu chi, áp dụng các giải pháp phù hợp với đặc thù địa phương.

  3. Nhà nghiên cứu và học viên ngành quản lý công, kinh tế tài chính: Cung cấp cơ sở lý thuyết và thực tiễn về phân cấp ngân sách, phương pháp phân tích số liệu ngân sách địa phương.

  4. Doanh nghiệp và nhà đầu tư: Hiểu rõ cơ chế tài chính địa phương, từ đó đánh giá môi trường đầu tư, khả năng huy động vốn và chính sách hỗ trợ phát triển hạ tầng.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phân cấp ngân sách là gì và tại sao quan trọng với TPHCM?
    Phân cấp ngân sách là việc chuyển giao quyền hạn và trách nhiệm quản lý ngân sách từ Trung ương xuống địa phương, giúp địa phương có tự chủ tài chính để thực hiện nhiệm vụ. Với TPHCM, phân cấp phù hợp giúp tăng nguồn lực đầu tư phát triển hạ tầng và dịch vụ xã hội, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế.

  2. Tại sao tỷ lệ ngân sách được giữ lại cho TPHCM lại thấp so với đóng góp?
    Do cơ chế phân chia ngân sách theo nguyên tắc đồng đều giữa các địa phương và mô hình ngân sách lồng ghép, TPHCM phải nộp phần lớn thu ngân sách về Trung ương, dẫn đến tỷ lệ giữ lại thấp, hạn chế nguồn lực tái đầu tư.

  3. Nguồn thu ngân sách của TPHCM chủ yếu đến từ đâu?
    Phần lớn nguồn thu là các khoản thu ngân sách Trung ương hưởng 100%, như thuế thu nhập doanh nghiệp, thuế xuất nhập khẩu, thuế tiêu thụ đặc biệt. Thu ngân sách địa phương hưởng 100% chiếm tỷ lệ nhỏ hơn.

  4. Các giải pháp nào giúp TPHCM cân đối thu chi hiệu quả hơn?
    Tăng quyền tự chủ trong phân cấp nguồn thu, điều chỉnh phân cấp nhiệm vụ chi phù hợp đặc thù đô thị, thu hút xã hội hóa đầu tư hạ tầng, mở rộng hạn mức vay nợ và quản lý quỹ dự trữ tài chính linh hoạt là những giải pháp thiết thực.

  5. Làm thế nào để các nhà quản lý áp dụng kết quả nghiên cứu này?
    Các nhà quản lý có thể sử dụng số liệu và phân tích trong luận văn để điều chỉnh chính sách phân cấp ngân sách, xây dựng kế hoạch tài chính phù hợp, đồng thời tăng cường giám sát và minh bạch trong quản lý ngân sách địa phương.

Kết luận

  • TPHCM đóng góp khoảng 30% tổng thu ngân sách nhà nước nhưng tỷ lệ ngân sách được giữ lại chỉ khoảng 18-23%, thấp nhất trong các thành phố trực thuộc Trung ương.
  • Chi ngân sách thường xuyên và đầu tư phát triển tăng trưởng ổn định nhưng chưa đáp ứng đủ nhu cầu phát triển hạ tầng và dịch vụ xã hội.
  • Cơ chế phân cấp ngân sách hiện hành chưa phù hợp với đặc thù phát triển của TPHCM, hạn chế quyền tự chủ tài chính và nguồn lực đầu tư.
  • Đề xuất các giải pháp tăng quyền tự chủ nguồn thu, điều chỉnh phân cấp nhiệm vụ chi, thu hút xã hội hóa đầu tư, mở rộng hạn mức vay nợ và quản lý quỹ dự trữ tài chính.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà hoạch định chính sách và quản lý tài chính công nhằm nâng cao hiệu quả phân cấp ngân sách, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội TPHCM trong giai đoạn tiếp theo.

Hành động tiếp theo là triển khai các giải pháp đề xuất trong giai đoạn 2021-2025, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, cập nhật số liệu để điều chỉnh chính sách phù hợp với thực tiễn phát triển của Thành phố.