Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển mạnh mẽ của thương mại điện tử và sự gia tăng thu nhập của người dân Việt Nam, đặc biệt tại TP. Hồ Chí Minh, nhu cầu sử dụng các phương thức thanh toán bán lẻ không dùng tiền mặt ngày càng trở nên cấp thiết. Theo khảo sát năm 2015 của Cục Thương mại điện tử và Công nghệ thông tin, giá trị mua hàng trực tuyến bình quân một người đạt khoảng 160 USD, với doanh số thương mại điện tử B2C đạt khoảng 4,07 tỷ USD, tăng 37% so với năm trước, chiếm 2,8% tổng mức bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ tiêu dùng cả nước. Mặc dù vậy, 91% người tiêu dùng vẫn ưu tiên thanh toán bằng tiền mặt, trong khi chỉ có 48% sử dụng chuyển khoản ngân hàng và 20% sử dụng thẻ thanh toán.

Luận văn tập trung nghiên cứu các nhân tố tác động đến ý định sử dụng các phương thức thanh toán bán lẻ không dùng tiền mặt của người tiêu dùng tại TP. Hồ Chí Minh trong giai đoạn từ tháng 6/2016 đến tháng 5/2017. Mục tiêu chính là xác định mô hình các yếu tố ảnh hưởng, đo lường tác động của từng nhân tố và đề xuất giải pháp thúc đẩy việc sử dụng thanh toán không dùng tiền mặt. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hỗ trợ các ngân hàng thương mại, tổ chức tài chính và các đại lý bán lẻ phát triển các dịch vụ thanh toán hiện đại, góp phần thúc đẩy sự chuyển đổi số trong lĩnh vực tài chính và thương mại bán lẻ.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết hành vi và mô hình chấp nhận công nghệ để xây dựng mô hình nghiên cứu:

  • Lý thuyết hành động hợp lý (TRA) và Lý thuyết hành vi dự định (TPB): Giải thích ý định hành vi dựa trên thái độ cá nhân, chuẩn chủ quan và kiểm soát hành vi nhận thức.
  • Thuyết nhận thức rủi ro (TPR): Đánh giá nhận thức về các rủi ro liên quan đến sản phẩm/dịch vụ và giao dịch trực tuyến, ảnh hưởng đến quyết định sử dụng.
  • Mô hình chấp nhận công nghệ (TAM): Tập trung vào nhận thức sự hữu ích và tính dễ sử dụng của công nghệ.
  • Mô hình chấp nhận công nghệ hợp nhất (UTAUT): Bao gồm các yếu tố Hiệu quả mong đợi, Nỗ lực mong đợi, Ảnh hưởng xã hội, Các điều kiện thuận lợi và Ý định sử dụng.
  • Mở rộng thêm các yếu tố đặc thù như Nhận thức chi phí và Chương trình khuyến mãi nhằm phù hợp với bối cảnh thị trường Việt Nam.

Các khái niệm chính trong mô hình nghiên cứu gồm: Hiệu quả mong đợi, Nỗ lực mong đợi, Ảnh hưởng xã hội, Các điều kiện thuận lợi, Nhận thức rủi ro, Nhận thức chi phí và Khuyến mãi.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu được thực hiện theo hai giai đoạn chính:

  • Nghiên cứu định tính: Phỏng vấn chuyên gia và thảo luận nhóm với 10 người có kinh nghiệm trong lĩnh vực thanh toán không dùng tiền mặt tại các ngân hàng và tổ chức tài chính nhằm xác định các yếu tố tác động và hoàn thiện bảng câu hỏi khảo sát.
  • Nghiên cứu định lượng: Thu thập dữ liệu từ 337 người tiêu dùng tại TP. Hồ Chí Minh qua khảo sát trực tiếp và trực tuyến, trong đó 319 mẫu hợp lệ được phân tích.

Phương pháp lấy mẫu kết hợp phát bảng câu hỏi trực tiếp tại các ngân hàng, trường đại học và khảo sát trực tuyến qua mạng xã hội, email. Kích thước mẫu đảm bảo tối thiểu 5 lần số biến quan sát (tối thiểu 120 mẫu), thực tế thu thập vượt mức này với 319 mẫu hợp lệ.

Dữ liệu được xử lý bằng phần mềm SPSS, sử dụng phân tích độ tin cậy Cronbach’s Alpha để kiểm định thang đo, phân tích nhân tố khám phá (EFA) để xác định cấu trúc nhân tố, và hồi quy tuyến tính bội để kiểm định các giả thuyết nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiệu quả mong đợi (Performance Expectancy) có tác động tích cực mạnh mẽ đến ý định sử dụng thanh toán không dùng tiền mặt, với mức độ đồng thuận cao từ người tiêu dùng. Người dùng đánh giá cao sự tiện lợi, tiết kiệm thời gian và khả năng quản lý tài chính cá nhân khi sử dụng phương thức này.

  2. Nỗ lực mong đợi (Effort Expectancy) cũng ảnh hưởng tích cực, cho thấy người tiêu dùng có xu hướng sử dụng các phương thức thanh toán dễ dàng, thao tác đơn giản và nhanh chóng. Điều này phù hợp với xu hướng tăng trưởng của các dịch vụ thanh toán qua điện thoại thông minh và internet banking.

  3. Ảnh hưởng xã hội (Social Influence) đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành ý định sử dụng, khi người tiêu dùng chịu tác động từ gia đình, bạn bè và đồng nghiệp. Các kênh truyền thông xã hội và lời khuyên từ người thân được xem là yếu tố thúc đẩy mạnh mẽ.

  4. Các điều kiện thuận lợi (Facilitating Conditions) như cơ sở hạ tầng kỹ thuật, hỗ trợ khách hàng và môi trường sống phù hợp giúp tăng khả năng sử dụng thanh toán không dùng tiền mặt. Người tiêu dùng đánh giá cao việc có thể thanh toán 24/7 và không bị giới hạn về không gian.

  5. Nhận thức rủi ro (Perceived Risk) có ảnh hưởng nghịch biến đến ý định sử dụng. Người tiêu dùng lo ngại về an toàn thông tin cá nhân, rủi ro mất tiền do hacker hoặc lộ thông tin tài khoản, làm giảm ý định sử dụng.

  6. Nhận thức chi phí (Perceived Financial Cost) cũng là rào cản khi người dùng cảm thấy các khoản phí như phí thường niên, phí duy trì tài khoản hoặc phí dịch vụ ngân hàng điện tử là gánh nặng tài chính.

  7. Chương trình khuyến mãi (Promotion Programs) có tác động tích cực, các ưu đãi giảm giá, trả góp và quà tặng thu hút người tiêu dùng sử dụng phương thức thanh toán không dùng tiền mặt.

Các kết quả phân tích hồi quy tuyến tính bội cho thấy mô hình giải thích được khoảng 65% biến thiên ý định sử dụng, với các hệ số tương quan Pearson thể hiện mối quan hệ có ý nghĩa thống kê giữa các biến độc lập và biến phụ thuộc.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu trước đây trong khu vực và quốc tế, khẳng định vai trò quan trọng của hiệu quả mong đợi và nỗ lực mong đợi trong việc chấp nhận công nghệ thanh toán mới. Sự ảnh hưởng của xã hội và điều kiện thuận lợi cũng được minh chứng là các yếu tố thúc đẩy hành vi sử dụng.

Nhận thức rủi ro và chi phí là những rào cản cần được các tổ chức tài chính và nhà quản lý chú trọng giảm thiểu thông qua nâng cao bảo mật, minh bạch phí dịch vụ và truyền thông hiệu quả. Các chương trình khuyến mãi được xem là công cụ kích thích hiệu quả, nhất là trong bối cảnh cạnh tranh giữa các ngân hàng và nhà cung cấp dịch vụ thanh toán.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện mức độ ảnh hưởng của từng nhân tố, bảng tóm tắt kết quả hồi quy và biểu đồ phân phối ý định sử dụng theo nhóm nhân khẩu học để minh họa sự khác biệt về giới tính, độ tuổi và trình độ học vấn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường truyền thông và nâng cao nhận thức về lợi ích của thanh toán không dùng tiền mặt: Các ngân hàng và tổ chức tài chính cần đẩy mạnh các chiến dịch quảng bá, nhấn mạnh sự tiện lợi, an toàn và tiết kiệm thời gian nhằm nâng cao hiệu quả mong đợi của khách hàng trong vòng 12 tháng tới.

  2. Đơn giản hóa quy trình sử dụng và cải thiện trải nghiệm người dùng: Phát triển giao diện thân thiện, giảm thiểu các bước phức tạp trong thanh toán, đồng thời cung cấp hướng dẫn sử dụng chi tiết để giảm nỗ lực mong đợi, áp dụng công nghệ mới như thanh toán không tiếp xúc, QR code trong 6-12 tháng.

  3. Tăng cường bảo mật và kiểm soát rủi ro: Đầu tư vào hệ thống bảo mật, xác thực đa yếu tố, cảnh báo giao dịch bất thường nhằm giảm nhận thức rủi ro của người dùng, xây dựng niềm tin trong vòng 12 tháng.

  4. Xây dựng các chương trình khuyến mãi hấp dẫn và đa dạng: Tổ chức các chương trình ưu đãi, giảm giá, trả góp linh hoạt nhằm thu hút khách hàng mới và giữ chân khách hàng hiện tại, triển khai liên tục và đánh giá hiệu quả hàng quý.

  5. Phát triển cơ sở hạ tầng và hỗ trợ kỹ thuật: Mở rộng mạng lưới điểm chấp nhận thanh toán không dùng tiền mặt, nâng cao chất lượng dịch vụ khách hàng, hỗ trợ kỹ thuật nhanh chóng để tạo điều kiện thuận lợi cho người dùng, thực hiện trong 1-2 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Ngân hàng thương mại và tổ chức tài chính: Nghiên cứu giúp hiểu rõ các yếu tố ảnh hưởng đến hành vi khách hàng, từ đó thiết kế sản phẩm, dịch vụ và chiến lược marketing phù hợp nhằm tăng tỷ lệ sử dụng thanh toán không dùng tiền mặt.

  2. Các nhà quản lý chính sách và cơ quan nhà nước: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách thúc đẩy thanh toán điện tử, giảm tỷ trọng tiền mặt trong lưu thông, góp phần phát triển tài chính toàn diện và nền kinh tế số.

  3. Doanh nghiệp bán lẻ và nhà cung cấp dịch vụ thanh toán: Hiểu được nhu cầu và rào cản của người tiêu dùng trong việc sử dụng các phương thức thanh toán hiện đại, từ đó cải thiện trải nghiệm khách hàng và mở rộng thị trường.

  4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành kinh tế, tài chính, công nghệ thông tin: Tài liệu tham khảo quý giá về mô hình nghiên cứu hành vi người tiêu dùng trong lĩnh vực thanh toán không dùng tiền mặt, phương pháp nghiên cứu định tính và định lượng.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao người tiêu dùng vẫn ưu tiên thanh toán tiền mặt dù có nhiều phương thức không dùng tiền mặt?
    Người tiêu dùng lo ngại về rủi ro bảo mật, chi phí sử dụng dịch vụ và thói quen sử dụng tiền mặt lâu đời. Ngoài ra, sự tiện lợi và phổ biến của tiền mặt tại các điểm bán lẻ truyền thống cũng là nguyên nhân chính.

  2. Các yếu tố nào ảnh hưởng mạnh nhất đến ý định sử dụng thanh toán không dùng tiền mặt?
    Hiệu quả mong đợi và nỗ lực mong đợi là hai yếu tố có tác động tích cực mạnh nhất, tiếp theo là ảnh hưởng xã hội và điều kiện thuận lợi. Ngược lại, nhận thức rủi ro và chi phí có tác động tiêu cực.

  3. Làm thế nào để giảm nhận thức rủi ro của người tiêu dùng khi sử dụng thanh toán không dùng tiền mặt?
    Tăng cường bảo mật giao dịch, áp dụng công nghệ xác thực đa yếu tố, minh bạch thông tin và truyền thông rõ ràng về các biện pháp bảo vệ khách hàng giúp giảm lo ngại và tăng niềm tin.

  4. Chương trình khuyến mãi có vai trò như thế nào trong việc thúc đẩy sử dụng thanh toán không dùng tiền mặt?
    Khuyến mãi như giảm giá, trả góp, quà tặng là công cụ kích thích hiệu quả, thu hút người tiêu dùng thử nghiệm và duy trì sử dụng các phương thức thanh toán mới.

  5. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng để đánh giá các nhân tố tác động?
    Nghiên cứu kết hợp phương pháp định tính (phỏng vấn chuyên gia, thảo luận nhóm) và định lượng (khảo sát người tiêu dùng, phân tích Cronbach’s Alpha, EFA và hồi quy tuyến tính bội) để đảm bảo tính chính xác và toàn diện.

Kết luận

  • Xác định được mô hình gồm 7 nhân tố chính ảnh hưởng đến ý định sử dụng thanh toán bán lẻ không dùng tiền mặt tại TP. Hồ Chí Minh, trong đó hiệu quả mong đợi và nỗ lực mong đợi là hai yếu tố quan trọng nhất.
  • Nhận thức rủi ro và chi phí là những rào cản cần được giảm thiểu để thúc đẩy sự chấp nhận rộng rãi hơn.
  • Chương trình khuyến mãi và điều kiện thuận lợi đóng vai trò hỗ trợ tích cực trong việc gia tăng ý định sử dụng.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho các ngân hàng, tổ chức tài chính và nhà quản lý chính sách trong việc phát triển và hoàn thiện các dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao trải nghiệm người dùng, tăng cường bảo mật và phát triển hạ tầng kỹ thuật trong vòng 1-2 năm tới.

Hành động tiếp theo: Các tổ chức liên quan nên áp dụng kết quả nghiên cứu để thiết kế chiến lược phát triển dịch vụ, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và đối tượng nhằm cập nhật xu hướng mới trong thanh toán điện tử.