Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa mạnh mẽ, tiếng Anh đã trở thành ngôn ngữ quốc tế với khoảng một tỷ người đang học và sử dụng, chiếm gần một phần ba dân số thế giới. Tại Việt Nam, từ sau đổi mới năm 1986, tiếng Anh được chú trọng giảng dạy ở mọi cấp học nhằm đáp ứng nhu cầu hội nhập kinh tế, công nghệ và giáo dục. Tuy nhiên, việc dạy tiếng Anh không chỉ đơn thuần là truyền đạt ngôn ngữ mà còn phải bao gồm cả yếu tố văn hóa, bởi ngôn ngữ và văn hóa là hai yếu tố không thể tách rời. Luận văn này tập trung điều tra nhận thức của giáo viên về khía cạnh văn hóa trong các bài học tiếng Anh tại Trường THPT Chuyên Quốc Học Huế, một trong những trường trọng điểm với nhiều chương trình giao lưu quốc tế. Nghiên cứu nhằm mục tiêu làm rõ thái độ của giáo viên đối với việc tích hợp văn hóa trong giảng dạy, cách thức họ thực hiện và những khó khăn gặp phải trong quá trình này. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào giáo viên dạy lớp 11 sử dụng sách giáo khoa tiếng Anh phiên bản mới của Bộ Giáo dục và Đào tạo, trong khoảng thời gian hai tháng học kỳ II năm học 2015-2016. Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc góp phần nâng cao nhận thức và cải thiện phương pháp dạy học văn hóa trong chương trình tiếng Anh phổ thông, từ đó nâng cao hiệu quả giao tiếp và năng lực hội nhập của học sinh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về nhận thức và văn hóa trong giảng dạy ngôn ngữ. Khái niệm “nhận thức” được hiểu là niềm tin hoặc quan điểm cá nhân dựa trên cách nhìn và hiểu về một vấn đề. Văn hóa được định nghĩa theo nhiều góc độ, trong đó nổi bật là quan điểm của Tylor (1871) về văn hóa như một tổng thể phức tạp bao gồm tri thức, tín ngưỡng, nghệ thuật, luật pháp, phong tục tập quán và các thói quen xã hội. Văn hóa được xem là yếu tố động, có tính kế thừa và tương tác, đồng thời là phần không thể tách rời của ngôn ngữ. Lý thuyết về vai trò của văn hóa trong giảng dạy tiếng Anh nhấn mạnh rằng việc dạy ngôn ngữ mà không kèm theo văn hóa sẽ dẫn đến hiểu lầm và thất bại trong giao tiếp. Mục tiêu của việc dạy văn hóa bao gồm phát triển nhận thức về sự khác biệt văn hóa, kỹ năng giao tiếp liên văn hóa và thái độ tôn trọng đa dạng văn hóa. Khung lý thuyết này được áp dụng để phân tích nhận thức và thực hành của giáo viên trong việc tích hợp văn hóa vào bài học tiếng Anh.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp nghiên cứu định tính với thiết kế nghiên cứu trường hợp (case study) nhằm khám phá sâu sắc nhận thức và thực hành của giáo viên tại Trường THPT Chuyên Quốc Học Huế. Mẫu nghiên cứu gồm ba giáo viên dạy lớp 11 sử dụng sách giáo khoa tiếng Anh phiên bản mới của Bộ Giáo dục và Đào tạo. Dữ liệu được thu thập trong hai tháng thông qua phỏng vấn sâu bán cấu trúc và quan sát lớp học. Phỏng vấn gồm 12 câu hỏi chính, được thực hiện bằng tiếng Việt để đảm bảo sự rõ ràng và chi tiết trong câu trả lời. Quan sát tập trung vào phần “Giao tiếp và Văn hóa” trong sách giáo khoa, với 12 buổi quan sát (mỗi giáo viên 4 buổi). Dữ liệu sau khi thu thập được mã hóa và phân tích thủ công theo chủ đề, kết hợp giữa phân tích nội dung phỏng vấn và quan sát nhằm đảm bảo tính xác thực và toàn diện của kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thái độ của giáo viên về vai trò của dạy văn hóa: Cả ba giáo viên đều đánh giá cao tầm quan trọng của việc dạy văn hóa trong giảng dạy tiếng Anh, coi đây là yếu tố không thể thiếu bên cạnh từ vựng, ngữ pháp và kỹ năng. Họ nhấn mạnh rằng kiến thức văn hóa giúp tránh “sốc văn hóa” và nâng cao khả năng giao tiếp thành công. Ví dụ, giáo viên A cho rằng “giao tiếp tiếng Anh mà không hiểu văn hóa sẽ dẫn đến hiểu lầm hoặc sốc văn hóa”.
  2. Cách thức giáo viên thực hiện dạy văn hóa: Giáo viên chủ yếu dựa vào phần “Văn hóa” trong sách giáo khoa, sử dụng phương pháp dạy đọc hiểu kết hợp với các hoạt động thảo luận, trả lời câu hỏi và so sánh văn hóa. Các bài học được tổ chức theo một khuôn mẫu tương tự nhau qua các đơn vị bài học, tập trung vào truyền đạt kiến thức văn hóa (cognition) hơn là phát triển kỹ năng và thái độ liên văn hóa.
  3. Thách thức trong việc tích hợp văn hóa: Giáo viên gặp nhiều khó khăn như kiến thức văn hóa hạn chế, phương pháp giảng dạy chưa đa dạng, tài liệu và thiết bị hỗ trợ nghèo nàn, thời gian giảng dạy bị giới hạn, cùng với trình độ và kỹ năng của học sinh còn hạn chế. Ví dụ, giáo viên B cho biết “giáo viên thiếu kiến thức văn hóa và phương pháp giảng dạy phù hợp khiến việc tích hợp văn hóa không hiệu quả”.
  4. Mức độ thời gian dành cho phần văn hóa: Thời gian dành cho phần văn hóa trong bài học rất hạn chế, thường chỉ chiếm khoảng 10-15% tổng thời gian tiết học, ảnh hưởng đến hiệu quả truyền đạt và tiếp nhận kiến thức văn hóa của học sinh.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy sự đồng thuận về tầm quan trọng của dạy văn hóa trong giảng dạy tiếng Anh, phù hợp với các nghiên cứu trước đây trong và ngoài nước. Tuy nhiên, sự khác biệt rõ rệt giữa nhận thức và thực hành của giáo viên phản ánh những hạn chế về năng lực chuyên môn và điều kiện giảng dạy. Việc giáo viên chủ yếu sử dụng phương pháp truyền thống, tập trung vào đọc hiểu và trả lời câu hỏi, chưa khai thác hiệu quả các hoạt động phát triển kỹ năng giao tiếp liên văn hóa, cho thấy cần có sự đổi mới trong phương pháp giảng dạy. Thời gian hạn chế và tài liệu chưa phong phú cũng là những rào cản lớn, đồng thời ảnh hưởng đến sự hứng thú và khả năng tiếp thu của học sinh. Các biểu đồ so sánh thời gian dành cho phần văn hóa giữa các giáo viên và các đơn vị bài học có thể minh họa rõ nét hơn sự phân bổ thời gian và mức độ đa dạng trong phương pháp giảng dạy. So sánh với các nghiên cứu tại Thổ Nhĩ Kỳ, Trung Quốc và Iraq cũng cho thấy những khó khăn tương tự về thời gian, tài liệu và năng lực giáo viên, khẳng định tính phổ quát của vấn đề này trong bối cảnh giảng dạy tiếng Anh như ngoại ngữ.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo chuyên môn cho giáo viên: Tổ chức các khóa bồi dưỡng về kiến thức văn hóa và phương pháp giảng dạy tích hợp văn hóa nhằm nâng cao năng lực chuyên môn, giúp giáo viên tự tin và sáng tạo hơn trong việc truyền đạt văn hóa. Thời gian thực hiện: 6-12 tháng; Chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, các trung tâm đào tạo giáo viên.
  2. Cải tiến và bổ sung tài liệu giảng dạy: Phát triển tài liệu bổ trợ phong phú, đa dạng về nội dung và hình thức, bao gồm các hoạt động tương tác, video, trò chơi văn hóa để tăng tính hấp dẫn và hiệu quả học tập. Thời gian thực hiện: 12 tháng; Chủ thể: Nhà xuất bản giáo dục, các nhóm biên soạn sách giáo khoa.
  3. Tăng thời lượng dành cho phần văn hóa trong chương trình: Điều chỉnh thời gian giảng dạy để dành ít nhất 20-25% tiết học cho phần văn hóa, tạo điều kiện cho học sinh phát triển kỹ năng và thái độ liên văn hóa. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể: Bộ Giáo dục và Đào tạo, nhà trường.
  4. Khuyến khích áp dụng phương pháp giảng dạy tích cực: Hướng dẫn giáo viên sử dụng các phương pháp như thảo luận nhóm, đóng vai, dự án văn hóa nhằm phát triển kỹ năng giao tiếp và nhận thức văn hóa cho học sinh. Thời gian thực hiện: 6-12 tháng; Chủ thể: Nhà trường, giáo viên.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiếng Anh phổ thông: Nghiên cứu giúp họ hiểu rõ hơn về vai trò và cách thức tích hợp văn hóa trong giảng dạy, từ đó nâng cao hiệu quả bài giảng.
  2. Nhà quản lý giáo dục và các cơ quan soạn thảo chương trình: Cung cấp cơ sở khoa học để điều chỉnh chương trình, sách giáo khoa và chính sách đào tạo giáo viên phù hợp với thực tế.
  3. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành sư phạm tiếng Anh: Là tài liệu tham khảo quý giá cho các đề tài nghiên cứu về phương pháp giảng dạy và giáo dục văn hóa trong ngôn ngữ.
  4. Các tổ chức đào tạo giáo viên và phát triển chuyên môn: Giúp thiết kế các chương trình bồi dưỡng chuyên sâu về dạy văn hóa trong ELT, nâng cao năng lực giảng dạy cho giáo viên.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao việc dạy văn hóa trong tiếng Anh lại quan trọng?
    Văn hóa giúp người học hiểu được bối cảnh giao tiếp, tránh hiểu lầm và sốc văn hóa, từ đó giao tiếp hiệu quả hơn. Ví dụ, hiểu phong tục chào hỏi giúp tránh gây phản cảm khi giao tiếp.

  2. Giáo viên gặp khó khăn gì khi tích hợp văn hóa vào bài học?
    Khó khăn gồm thiếu kiến thức văn hóa, phương pháp giảng dạy hạn chế, tài liệu nghèo nàn, thời gian giảng dạy ít và trình độ học sinh chưa cao.

  3. Phương pháp nào hiệu quả để dạy văn hóa trong lớp học tiếng Anh?
    Phương pháp tích cực như thảo luận nhóm, đóng vai, dự án văn hóa giúp học sinh phát triển kỹ năng và thái độ liên văn hóa tốt hơn so với chỉ đọc hiểu.

  4. Làm thế nào để cải thiện việc dạy văn hóa trong trường phổ thông?
    Cần đào tạo giáo viên chuyên sâu, cải tiến tài liệu, tăng thời lượng giảng dạy và áp dụng phương pháp tích cực nhằm nâng cao hiệu quả.

  5. Phần văn hóa trong sách giáo khoa mới có gì đặc biệt?
    Phần này bao gồm các bài đọc về văn hóa đa dạng của nhiều quốc gia, kèm theo các hoạt động thảo luận và so sánh, nhằm phát triển nhận thức văn hóa cho học sinh.

Kết luận

  • Giáo viên tại Trường THPT Chuyên Quốc Học Huế nhận thức rõ vai trò quan trọng của việc dạy văn hóa trong giảng dạy tiếng Anh.
  • Thực tế giảng dạy còn hạn chế do nhiều yếu tố như kiến thức, phương pháp, tài liệu và thời gian.
  • Phần văn hóa trong sách giáo khoa mới được tích hợp nhưng chủ yếu tập trung vào truyền đạt kiến thức hơn là phát triển kỹ năng và thái độ.
  • Cần có các giải pháp đồng bộ như đào tạo giáo viên, cải tiến tài liệu, tăng thời lượng và đổi mới phương pháp giảng dạy.
  • Nghiên cứu mở ra hướng đi cho việc nâng cao chất lượng dạy học tiếng Anh gắn liền với phát triển năng lực giao tiếp liên văn hóa trong bối cảnh hội nhập toàn cầu.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý giáo dục và nhà trường nên phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất nhằm nâng cao hiệu quả dạy học văn hóa trong tiếng Anh phổ thông, góp phần phát triển toàn diện năng lực ngôn ngữ và văn hóa cho học sinh.