Nhà Nước Kiến Tạo Phát Triển: Lý Luận và Thực Tiễn tại Việt Nam

Khái niệm "nhà nước kiến tạo phát triển" không có từ gốc hoàn toàn khớp trong tiếng Anh. Tuy nhiên, xét về nội hàm, khái niệm tương đương chính là “developmental state”. Thuật ngữ này được Chalmers Johnson nêu ra trong cuốn “MITI và sự Thần kỳ của Nhật bản”. Johnson phân tích những yếu tố dẫn đến “sự thần kỳ của Nhật Bản”. Ông sử dụng thuật ngữ “developmental state” để chỉ mô hình phát triển mà chính quyền Nhật Bản đã áp dụng. Thuật ngữ này sau đó được Amsden, Wade và Evans phát triển thêm và áp dụng để phân tích các trường hợp phát triển kinh tế thần kỳ của Đài Loan và Hàn Quốc.

Trong giai đoạn đầu, vai trò can thiệp của Nhà nước được các lý thuyết gia kinh tế đề cao. Vai trò can thiệp của Nhà nước được các lý thuyết gia kinh tế giảm nhẹ đi sau khi Nhật Bản rơi vào thập kỷ mất mát. Nhà nước cần “hòa mình” vào xã hội để có thể hiểu được xã hội và nâng cao năng lực của mình để phục vụ xã hội và nền kinh tế. Với sự xuất hiện của xu hướng toàn cầu hóa mạnh mẽ, vai trò can thiệp tích cực của nhà nước trong mô hình nhà nước kiến tạo phát triển tiếp tục được giảm nhẹ hơn nữa.

Trong một báo cáo của UNDP năm 2012 có ghi nhận rằng: “nhà nước kiến tạo phát triển, theo nghĩa giản dị, đó là một nhà nước đóng vai trò mạnh mẽ trong nền kinh tế quốc gia với mục tiêu thúc đẩy phát triển kinh tế”. Còn trong một báo cáo của Hội đồng kinh tế cho Châu Phi của Liên hợp quốc (UN Economic Commission for Africa – UN ECA) và Liên minh Châu Phi (African Union - AU) khẳng định rằng, nhà nước kiến tạo phát triển là một nhà nước mà “đặt sự phát triển kinh tế là mục tiêu cao nhất trong chính sách của mình và có khả năng thiết kế các công cụ để thúc đẩy mục tiêu đó”.

Chalmers Johnson chỉ ra 4 yếu tố cơ bản của nhà nước kiến tạo phát triển. Thứ nhất, có các quy tắc quản trị ổn định và vững chắc do giới tinh hoa chính trị - quan liêu thiết lập nên. Thứ hai, có sự hợp tác chặt chẽ giữa khu vực công và khu vực tư. Thứ ba, nhà nước đầu tư mạnh vào giáo dục, y tế và thực hiện các chính sách nhằm đảm bảo công bằng xã hội. Thứ tư, có một Chính phủ mạnh, thậm chí là chuyên chế, song nắm rõ và vận dụng tốt các quy luật của kinh tế thị trường.

Theo Adrian Leftwith, nhà nước kiến tạo phát triển có đặc điểm cơ bản sau. Có một tầng lớp quan liêu tinh hoa gần gũi với nhà nước, tạo thành hạt nhân vững chắc và đoàn kết, hỗ trợ cho nhà nước. Nhà nước có tính tự chủ tương đối trước áp lực của các giai cấp, tầng lớp, nhóm xã hội, và đặt lợi ích quốc gia lên trên lợi ích của các nhóm này. Nhà nước điều phối kinh tế thông qua một số thiết chế tổ chức chuyên biệt. Các thiết chế này có thực quyền và năng lực cao trong việc xây dựng và áp dụng các chính sách phát triển.

Nhà nước đóng vai trò quan trọng trong việc định hướng phát triển kinh tế. Nhà nước cần tạo ra môi trường thuận lợi cho các doanh nghiệp phát triển. Nhà nước cần đầu tư vào các lĩnh vực quan trọng như giáo dục, y tế, cơ sở hạ tầng. Nhà nước cần đảm bảo công bằng xã hội và bảo vệ môi trường. Nhà nước cần có năng lực quản lý và điều hành hiệu quả.

Dựa trên mức độ can thiệp của nhà nước, có thể chia thành mô hình mạnh và mô hình mềm. Mô hình mạnh là mô hình mà nhà nước can thiệp sâu vào nền kinh tế, định hướng mục tiêu phát triển và kết nối các cơ quan nhà nước lẫn các doanh nghiệp tư nhân. Mô hình mềm là mô hình mà nhà nước can thiệp ít hơn, tập trung vào nâng cao năng lực của nhà nước để thúc đẩy các hoạt động thị trường.

Dựa trên yếu tố địa lý, có thể chia thành mô hình Đông Á và mô hình Đông Nam Á. Mô hình Đông Á (Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan) có đặc điểm là nhà nước can thiệp mạnh mẽ và có hiệu quả vào nền kinh tế. Mô hình Đông Nam Á (Thái Lan, Malaysia, Indonesia) có đặc điểm là nhà nước can thiệp ít hơn và hiệu quả không cao bằng.

Dựa trên mức độ áp dụng thành công, có thể chia thành mô hình thành công và mô hình kém thành công. Mô hình thành công là mô hình mà nhà nước đã đạt được những thành tựu đáng kể trong phát triển kinh tế. Mô hình kém thành công là mô hình mà nhà nước chưa đạt được những thành tựu đáng kể hoặc gặp phải những khó khăn, thách thức lớn.

MITI (Bộ Công nghiệp và Thương mại Quốc tế Nhật Bản) đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế Nhật Bản. MITI đã định hướng phát triển kinh tế, hỗ trợ các doanh nghiệp và điều phối các nguồn lực. MITI đã giúp Nhật Bản trở thành một cường quốc kinh tế.

Nhật Bản đã thực hiện chính sách công nghiệp hóa theo hướng tập trung vào các ngành công nghiệp có giá trị gia tăng cao. Nhật Bản đã đầu tư mạnh vào giáo dục, khoa học và công nghệ. Nhật Bản đã tạo ra một môi trường cạnh tranh lành mạnh cho các doanh nghiệp.

Sự hợp tác chặt chẽ giữa nhà nước và doanh nghiệp là một yếu tố quan trọng trong thành công của Nhật Bản. Nhà nước cung cấp các chính sách hỗ trợ và tạo điều kiện thuận lợi cho các doanh nghiệp phát triển. Doanh nghiệp đóng góp vào phát triển kinh tế và thực hiện các chính sách của nhà nước.

Việt Nam đang trong quá trình đổi mới mô hình tăng trưởng và hội nhập kinh tế quốc tế. Việt Nam có nhiều tiềm năng phát triển, nhưng cũng đối mặt với nhiều thách thức. Việt Nam cần phải cải cách thể chế, nâng cao năng lực cạnh tranh và giải quyết các vấn đề xã hội.

Để xây dựng nhà nước kiến tạo phát triển ở Việt Nam, cần có sự đồng thuận cao trong xã hội. Cần có một đội ngũ cán bộ, công chức có năng lực và phẩm chất đạo đức tốt. Cần có một hệ thống pháp luật minh bạch và hiệu quả. Cần có sự tham gia tích cực của người dân và doanh nghiệp.

Việc xây dựng nhà nước kiến tạo phát triển ở Việt Nam đối mặt với nhiều thách thức, như tham nhũng, quan liêu, năng lực cạnh tranh yếu. Tuy nhiên, cũng có nhiều cơ hội, như hội nhập kinh tế quốc tế, cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, sự quan tâm của cộng đồng quốc tế.

Nhà nước đóng vai trò quan trọng trong việc định hướng và thúc đẩy phát triển bền vững. Nhà nước cần xây dựng các chính sách và quy định để bảo vệ môi trường và sử dụng tài nguyên một cách hiệu quả. Nhà nước cần khuyến khích các doanh nghiệp áp dụng các công nghệ xanh và thân thiện với môi trường.

Nhà nước cần khuyến khích đổi mới sáng tạo và ứng dụng khoa học công nghệ vào sản xuất và kinh doanh. Nhà nước cần đầu tư vào nghiên cứu và phát triển (R&D) và tạo ra một môi trường thuận lợi cho các doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo.

Nhà nước cần bảo vệ môi trường và đảm bảo công bằng xã hội. Nhà nước cần xây dựng các chính sách để giảm thiểu ô nhiễm môi trường và bảo vệ các nguồn tài nguyên thiên nhiên. Nhà nước cần đảm bảo rằng mọi người đều có cơ hội tiếp cận các dịch vụ cơ bản như giáo dục, y tế và nhà ở.