Tổng quan nghiên cứu

Khu bảo tồn thiên nhiên Thần Sa - Phượng Hoàng, huyện Võ Nhai, tỉnh Thái Nguyên, là một trong những khu vực có đa dạng sinh học phong phú và giá trị bảo tồn cao của Việt Nam. Với diện tích rừng tự nhiên chiếm phần lớn, khu bảo tồn này đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì cân bằng sinh thái và bảo vệ các loài động thực vật quý hiếm. Tuy nhiên, tình trạng khai thác lâm sản trái phép, săn bắt động vật và lấn chiếm đất rừng vẫn diễn ra thường xuyên, gây áp lực lớn lên tài nguyên rừng. Năm 2010, diện tích rừng tự nhiên của Việt Nam đạt khoảng 10,8 triệu ha, chiếm 39,5% độ che phủ, nhưng chất lượng rừng chưa được cải thiện đáng kể, đặc biệt là tại các khu rừng đặc dụng như Thần Sa - Phượng Hoàng.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng tài nguyên rừng và công tác quản lý bảo vệ rừng tại khu bảo tồn, phân tích vai trò và tiềm năng hợp tác của các bên liên quan trong đồng quản lý, từ đó đề xuất các nguyên tắc và giải pháp đồng quản lý phù hợp với điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội và pháp luật hiện hành. Phạm vi nghiên cứu tập trung tại xã Thượng Nung, vùng đệm và vùng lõi của khu bảo tồn, trong giai đoạn từ năm 2009 đến 2011. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả quản lý bảo vệ rừng, góp phần bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển kinh tế - xã hội bền vững cho cộng đồng địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình đồng quản lý tài nguyên thiên nhiên, trong đó nhấn mạnh sự chia sẻ quyền lực và trách nhiệm giữa các bên liên quan nhằm đạt được mục tiêu bảo tồn và phát triển bền vững. Khái niệm đồng quản lý được hiểu là sự hợp tác giữa Ban quản lý khu bảo tồn, cộng đồng dân cư và các tổ chức liên quan trong việc quản lý, bảo vệ và sử dụng tài nguyên rừng một cách hợp lý. Các khái niệm chính bao gồm:

  • Đồng quản lý (Comanagement): sự chia sẻ quyền ra quyết định và trách nhiệm quản lý tài nguyên giữa các bên liên quan.
  • Bảo tồn đa dạng sinh học: duy trì sự phong phú của các loài và hệ sinh thái trong khu vực.
  • Phát triển kinh tế - xã hội bền vững: khai thác tài nguyên thiên nhiên phục vụ phát triển kinh tế mà không làm suy giảm khả năng tái tạo của tài nguyên.
  • Kiến thức bản địa: kinh nghiệm và phong tục tập quán của cộng đồng dân cư địa phương trong quản lý tài nguyên.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp phương pháp định lượng và định tính, bao gồm:

  • Thu thập số liệu thứ cấp từ các tài liệu, báo cáo, luật pháp liên quan đến quản lý rừng đặc dụng và bảo tồn thiên nhiên.
  • Thu thập số liệu sơ cấp qua khảo sát thực địa tại xã Thượng Nung, gồm phỏng vấn 45 hộ gia đình đại diện cho các nhóm thu nhập khác nhau, thảo luận nhóm với 27 người dân đại diện các độ tuổi và giới tính.
  • Sử dụng công cụ PRA (Participatory Rural Appraisal) như bảng câu hỏi, SWOT, ma trận phân tích mâu thuẫn và hợp tác, sơ đồ VENN để đánh giá vai trò và mối quan hệ giữa các bên liên quan.
  • Phân tích số liệu bằng phương pháp thống kê mô tả, cho điểm và lập ma trận để đánh giá thực trạng, tiềm năng và mâu thuẫn trong quản lý rừng.
  • Cỡ mẫu khảo sát gồm 45 hộ gia đình, 27 người tham gia thảo luận nhóm, được chọn theo tiêu chí đại diện về vị trí địa lý, thu nhập, độ tuổi và giới tính nhằm đảm bảo tính khách quan và toàn diện.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng tài nguyên rừng và đa dạng sinh học
    Khu bảo tồn có diện tích rừng kín thường xanh mưa ẩm nhiệt đới chiếm 93,3% diện tích thảm thực vật, với nhiều loài cây gỗ quý như Nghiến gân ba và Trai lý. Khu hệ động vật gồm 295 loài thuộc 5 lớp, trong đó có 9 loài thú quý hiếm nằm trong danh mục đỏ của IUCN. Tuy nhiên, nhiều loài như Voọc đen má trắng, Voọc mũi hếch, Sơn dương đang bị đe dọa nghiêm trọng với số lượng cá thể rất ít, ví dụ Voọc đen má trắng chỉ còn khoảng 14 cá thể phân bố thành 2 đàn biệt lập.

  2. Mức độ phụ thuộc của người dân vào rừng
    Khoảng 53,33% hộ dân tại xã Thượng Nung tham gia khai thác gỗ trái phép, với thu nhập trung bình gần 10 triệu đồng/năm từ hoạt động này. Người dân sử dụng củi làm nhiên liệu chính với mức tiêu thụ trung bình 15 kg/người/năm. Thu nhập từ sản xuất nông nghiệp và phi nông nghiệp chỉ đáp ứng khoảng 62,65% nhu cầu chi phí, phần còn lại (37,35%) được bù đắp từ tài nguyên rừng, cho thấy sự phụ thuộc lớn vào rừng.

  3. Cơ cấu tổ chức và hiệu quả quản lý bảo vệ rừng
    Ban quản lý khu bảo tồn có 39 cán bộ, trong đó đa số phải kiêm nhiệm nhiều vị trí, dẫn đến hạn chế trong công tác tuần tra và tiếp xúc cộng đồng. Từ năm 2009 đến 2011, số vụ vi phạm Luật Bảo vệ và phát triển rừng giảm dần, công tác tuyên truyền và ký cam kết bảo vệ rừng được thực hiện với hơn 2.200 người tham gia. Tuy nhiên, việc vận chuyển gỗ trái phép vẫn diễn ra phổ biến, đặc biệt vào ban đêm.

  4. Mối quan hệ và mâu thuẫn giữa các bên liên quan
    Các bên gồm Ban quản lý khu bảo tồn, chính quyền địa phương, lực lượng kiểm lâm và cộng đồng dân cư có vai trò và lợi ích khác nhau. Mâu thuẫn chủ yếu phát sinh từ sự khác biệt giữa lợi ích bảo tồn lâu dài của Nhà nước và nhu cầu sinh kế ngắn hạn của người dân. Khả năng hợp tác được đánh giá cao khi có sự chia sẻ quyền lợi và trách nhiệm rõ ràng, đồng thời kết hợp kiến thức khoa học và bản địa.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy đồng quản lý rừng đặc dụng là giải pháp khả thi để giải quyết mâu thuẫn lợi ích giữa bảo tồn và phát triển kinh tế - xã hội tại khu bảo tồn Thần Sa - Phượng Hoàng. Việc khai thác gỗ và lâm sản ngoài gỗ là nguồn thu nhập quan trọng cho người dân, do đó cần có cơ chế chia sẻ lợi ích hợp lý để khuyến khích họ tham gia bảo vệ rừng. So sánh với các nghiên cứu tại các khu bảo tồn khác trong nước và quốc tế, mô hình đồng quản lý kết hợp kiến thức bản địa và khoa học kỹ thuật đã chứng minh hiệu quả trong việc nâng cao nhận thức và giảm thiểu vi phạm.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ hộ gia đình tham gia khai thác gỗ, biểu đồ số vụ vi phạm qua các năm và bảng phân tích vai trò các bên liên quan. Việc tăng cường năng lực cho Ban quản lý và lực lượng kiểm lâm, đồng thời phát triển các chương trình sinh kế bền vững cho cộng đồng sẽ góp phần nâng cao hiệu quả quản lý bảo vệ rừng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng cơ chế đồng quản lý rõ ràng
    Thiết lập Hội đồng đồng quản lý gồm Ban quản lý khu bảo tồn, chính quyền địa phương, cộng đồng dân cư và các tổ chức liên quan để chia sẻ quyền hạn, trách nhiệm và lợi ích. Mục tiêu đạt được trong vòng 2 năm, do UBND huyện Võ Nhai chủ trì phối hợp Ban quản lý khu bảo tồn thực hiện.

  2. Phát triển các chương trình sinh kế bền vững
    Hỗ trợ người dân phát triển mô hình nông - lâm kết hợp, trồng rừng kinh tế, chăn nuôi gia súc và các nghề thủ công truyền thống nhằm giảm áp lực khai thác rừng. Mục tiêu tăng thu nhập hộ gia đình lên ít nhất 20% trong 3 năm, do Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn phối hợp với các tổ chức phi chính phủ triển khai.

  3. Tăng cường công tác tuyên truyền và giáo dục bảo tồn
    Đẩy mạnh tuyên truyền nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị đa dạng sinh học và pháp luật bảo vệ rừng thông qua các buổi tập huấn, phát tờ rơi, ký cam kết bảo vệ rừng. Mục tiêu đạt 90% hộ dân trong vùng tham gia, thực hiện liên tục hàng năm, do Ban quản lý khu bảo tồn và chính quyền xã Thượng Nung phối hợp thực hiện.

  4. Nâng cao năng lực cho lực lượng quản lý và bảo vệ rừng
    Tăng cường đào tạo chuyên môn, trang bị phương tiện tuần tra, giám sát và xử lý vi phạm cho cán bộ Ban quản lý và kiểm lâm. Mục tiêu giảm 30% số vụ vi phạm trong 2 năm, do Sở Nông nghiệp và UBND tỉnh Thái Nguyên chỉ đạo.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà quản lý và hoạch định chính sách lâm nghiệp
    Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để xây dựng chính sách đồng quản lý rừng đặc dụng, góp phần nâng cao hiệu quả bảo tồn và phát triển bền vững.

  2. Ban quản lý các khu bảo tồn thiên nhiên và vườn quốc gia
    Tham khảo các nguyên tắc và giải pháp đồng quản lý phù hợp với điều kiện địa phương, từ đó áp dụng vào công tác quản lý bảo vệ rừng.

  3. Các tổ chức phi chính phủ và dự án phát triển cộng đồng
    Sử dụng kết quả nghiên cứu để thiết kế các chương trình hỗ trợ sinh kế, nâng cao nhận thức và thúc đẩy sự tham gia của cộng đồng trong bảo vệ rừng.

  4. Cộng đồng dân cư sống gần khu bảo tồn
    Hiểu rõ vai trò, quyền lợi và trách nhiệm trong đồng quản lý tài nguyên rừng, từ đó tích cực tham gia bảo vệ và phát triển rừng bền vững.

Câu hỏi thường gặp

  1. Đồng quản lý rừng đặc dụng là gì?
    Đồng quản lý là sự hợp tác giữa Ban quản lý khu bảo tồn, cộng đồng dân cư và các tổ chức liên quan trong việc chia sẻ quyền hạn, trách nhiệm và lợi ích nhằm bảo vệ và phát triển bền vững tài nguyên rừng.

  2. Tại sao cần áp dụng đồng quản lý tại Khu bảo tồn Thần Sa - Phượng Hoàng?
    Do tình trạng khai thác lâm sản trái phép và săn bắt động vật vẫn diễn ra, đồng quản lý giúp huy động sức mạnh tổng hợp của các bên liên quan, giải quyết mâu thuẫn lợi ích và nâng cao hiệu quả bảo vệ rừng.

  3. Các bên liên quan trong đồng quản lý gồm những ai?
    Bao gồm Ban quản lý khu bảo tồn, chính quyền địa phương, lực lượng kiểm lâm, cộng đồng dân cư sống trong và vùng đệm khu bảo tồn, cùng các tổ chức khoa học và phi chính phủ.

  4. Làm thế nào để giảm sự phụ thuộc của người dân vào khai thác rừng?
    Phát triển các chương trình sinh kế bền vững như trồng rừng kinh tế, chăn nuôi, nghề thủ công truyền thống và nâng cao nhận thức về bảo tồn để giảm áp lực khai thác tài nguyên rừng.

  5. Kết quả nghiên cứu có thể áp dụng cho các khu bảo tồn khác không?
    Có, các nguyên tắc và giải pháp đồng quản lý được đề xuất có thể điều chỉnh phù hợp với điều kiện tự nhiên và xã hội của các khu bảo tồn khác nhằm nâng cao hiệu quả quản lý bảo vệ rừng.

Kết luận

  • Khu bảo tồn thiên nhiên Thần Sa - Phượng Hoàng có đa dạng sinh học phong phú nhưng đang chịu áp lực lớn từ hoạt động khai thác lâm sản và săn bắt trái phép.
  • Người dân địa phương phụ thuộc đáng kể vào tài nguyên rừng, chiếm khoảng 37,35% thu nhập để bù đắp chi phí sinh hoạt.
  • Công tác quản lý bảo vệ rừng đã có chuyển biến tích cực nhưng còn nhiều khó khăn do hạn chế về nhân lực và sự phối hợp giữa các bên liên quan.
  • Đồng quản lý rừng đặc dụng là giải pháp hiệu quả, kết hợp kiến thức khoa học và bản địa, chia sẻ quyền lợi và trách nhiệm giữa Ban quản lý, cộng đồng và các tổ chức liên quan.
  • Các bước tiếp theo cần xây dựng cơ chế đồng quản lý chính thức, phát triển sinh kế bền vững, tăng cường tuyên truyền và nâng cao năng lực quản lý để bảo vệ và phát triển bền vững khu bảo tồn.

Hành động ngay hôm nay để bảo vệ tài nguyên rừng và phát triển cộng đồng bền vững tại Khu bảo tồn thiên nhiên Thần Sa - Phượng Hoàng!