Tổng quan nghiên cứu

Trong giai đoạn 1946-1954, thơ ca thời kỳ kháng chiến chống Pháp đã trở thành một hiện tượng văn học đặc sắc, phản ánh sâu sắc tâm trạng và tinh thần của nhân dân Việt Nam trong cuộc đấu tranh giành độc lập. Theo ước tính, trong suốt chín năm kháng chiến, thơ ca đã phát triển thành cao trào mạnh mẽ với nhiều tác phẩm có giá trị tư tưởng và nghệ thuật vượt trội. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích ngôn từ thơ thời kỳ này từ hai bình diện ngữ nghĩa và ngữ dụng nhằm làm rõ chất thơ, cảm xúc, tình thái và chức năng tác động của ngôn từ trong thơ kháng chiến. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các tác phẩm thơ được tuyển chọn từ các tập thơ tiêu biểu của giai đoạn 1946-1954, chủ yếu tại Việt Nam, với trọng tâm là ngôn ngữ thơ trong bối cảnh lịch sử và văn hóa đặc thù của thời kỳ kháng chiến. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc cung cấp một cái nhìn toàn diện, sâu sắc về ngôn từ thơ kháng chiến, góp phần nâng cao hiệu quả giảng dạy và nghiên cứu văn học trong nhà trường phổ thông và đại học, đồng thời làm rõ vai trò của ngôn ngữ học trong phân tích thơ ca cách mạng.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai lý thuyết chính: ngữ nghĩa học và ngữ dụng học. Ngữ nghĩa học tập trung nghiên cứu nghĩa của từ ngữ và câu trong thơ, đặc biệt là các khía cạnh như chất thơ, cảm xúc và tình thái. Lý thuyết của Roman Jakobson về chức năng ngôn ngữ thơ được vận dụng để phân tích các chức năng biểu hiện, biểu cảm, kêu gọi, siêu ngữ, duy trì tiếp xúc và tính thơ trong ngôn từ thơ kháng chiến. Ngữ dụng học được sử dụng để phân tích ngữ cảnh, chiếu vật, chỉ xuất và hành động ngôn từ trong thơ, giúp làm rõ cách thức ngôn từ thơ tác động đến người đọc và thể hiện các hành động giao tiếp như kêu gọi, cổ động, trấn an. Các khái niệm chuyên ngành như diễn ngôn, tình thái, biện pháp tu từ, và hành động ngôn từ được khai thác để làm rõ cấu trúc và chức năng của ngôn từ thơ trong bối cảnh lịch sử cụ thể.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính là các tác phẩm thơ tiêu biểu của thời kỳ kháng chiến chống Pháp (1946-1954), được tuyển chọn từ các tuyển tập thơ Việt Nam thế kỷ XX và các ấn phẩm văn học uy tín. Phương pháp phân tích diễn ngôn được áp dụng để khảo sát cấu trúc và chức năng của các văn bản thơ, kết hợp với phương pháp phân tích ngữ nghĩa và ngữ dụng nhằm làm rõ ý nghĩa và tác động của ngôn từ. Phương pháp thống kê ngôn ngữ học được sử dụng để thu thập và xử lý ngữ liệu, xác định tần suất và đặc điểm sử dụng các biện pháp ngôn ngữ trong thơ. Phương pháp miêu tả, phân loại và hệ thống hóa giúp xác định các đặc trưng khu biệt của ngôn từ thơ trên hai bình diện nghiên cứu. Quá trình nghiên cứu diễn ra trong khoảng thời gian từ năm 2015 đến 2016, với cỡ mẫu gồm hàng chục tác phẩm thơ tiêu biểu, được chọn lọc theo tiêu chí đại diện cho phong cách và nội dung thơ kháng chiến.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Chất thơ trong ngôn từ thơ kháng chiến: Ngôn từ thơ thời kỳ này mang đậm tính trữ tình, biểu hiện qua sự hòa quyện giữa cảm xúc chân thực và cách biểu hiện nghệ thuật tinh tế. Ví dụ, bài thơ "Bầm ơi" của Tố Hữu sử dụng thể thơ lục bát truyền thống với vần điệu mềm mại, tạo nên nhạc điệu ấm áp, thể hiện tình mẹ thương con trong kháng chiến. Tần suất sử dụng các biện pháp tu từ như điệp từ, đảo ngữ chiếm khoảng 30% trong các tác phẩm khảo sát, góp phần tăng cường chất thơ và sức gợi cảm.

  2. Cảm xúc trong thơ kháng chiến: Thơ ca giai đoạn này thể hiện cảm xúc đa dạng, từ niềm vui, tự hào đến nỗi đau mất mát và khát vọng chiến thắng. Tính nhạc trong thơ được thể hiện qua việc sử dụng điệp cấu trúc, phép liệt kê và các từ mô phỏng âm thanh như "rì rào", "ầm ầm", tạo nên hiệu ứng âm thanh sống động, kích thích cảm xúc người đọc. Ví dụ, bài "Đất nước" của Nguyễn Đình Thi sử dụng điệp ngữ và liệt kê để khẳng định chủ quyền và tình yêu quê hương.

  3. Biện pháp tình thái trong thơ: Các tác giả sử dụng đa dạng các phương tiện diễn đạt nghĩa tình thái nhằm thể hiện thái độ, cảm xúc và ý chí cách mạng. Tỷ lệ câu mang tính mệnh lệnh, kêu gọi chiếm khoảng 25%, thể hiện rõ chức năng kêu gọi và cổ động trong thơ kháng chiến. Ví dụ, câu thơ "Anh lại tìm em" trong "Bên kia Sông Đuống" của Hoàng Cầm vừa biểu hiện tình cảm vừa mang tính kêu gọi hành động.

  4. Chức năng tác động của thơ: Thơ kháng chiến không chỉ là biểu hiện cảm xúc mà còn thực hiện các hành động ngôn từ như kêu gọi, cổ động, trấn an và cảnh báo. Các hành động này được thể hiện qua việc sử dụng các kiểu câu đa dạng, biện pháp tu từ từ vựng và cú pháp nhằm tăng hiệu lực tại lời. Ví dụ, bài thơ "Lượm" của Tố Hữu sử dụng ngôn ngữ hội thoại giản dị nhưng có sức thuyết phục cao, tạo sự gần gũi và động viên tinh thần chiến sĩ.

Thảo luận kết quả

Ngôn từ thơ thời kỳ kháng chiến chống Pháp phản ánh sự chuyển biến từ ngôn ngữ thơ Mới sang ngôn ngữ của quần chúng, mang tính đại chúng và dân tộc sâu sắc. Sự kết hợp giữa lý tưởng cách mạng và truyền thống thơ ca dân tộc tạo nên chất thơ vừa hào hùng vừa gần gũi, dễ tiếp nhận. So sánh với các nghiên cứu trước đây, luận văn làm rõ hơn vai trò của ngữ nghĩa và ngữ dụng trong việc tạo nên sức mạnh biểu đạt và tác động của thơ kháng chiến. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tần suất sử dụng các biện pháp tình thái và kiểu câu trong thơ, cũng như bảng phân loại các hành động ngôn từ được thực hiện trong các tác phẩm khảo sát. Kết quả nghiên cứu góp phần làm sáng tỏ giá trị nghệ thuật và tư tưởng của thơ ca kháng chiến, đồng thời mở rộng phạm vi nghiên cứu ngôn ngữ học ứng dụng trong văn học.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường giảng dạy ngữ nghĩa và ngữ dụng trong chương trình Ngữ văn: Động từ hành động là "tích hợp" kiến thức ngữ nghĩa và ngữ dụng vào bài giảng thơ kháng chiến nhằm nâng cao khả năng phân tích và cảm thụ của học sinh, thực hiện trong vòng 1-2 năm tới, do Bộ Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường phổ thông thực hiện.

  2. Phát triển tài liệu tham khảo chuyên sâu về ngôn từ thơ kháng chiến: Đề xuất "biên soạn" các giáo trình, sách tham khảo tập trung vào phân tích ngôn từ thơ từ góc độ ngữ nghĩa và ngữ dụng, hoàn thành trong 3 năm, do các trường đại học và viện nghiên cứu ngôn ngữ đảm nhiệm.

  3. Tổ chức hội thảo khoa học và tập huấn chuyên môn: "Tổ chức" các hội thảo chuyên đề về nghiên cứu ngôn từ thơ kháng chiến và ứng dụng ngôn ngữ học trong văn học, nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng cho giảng viên, nhà nghiên cứu, dự kiến hàng năm, do các trường đại học và viện nghiên cứu phối hợp thực hiện.

  4. Khuyến khích nghiên cứu liên ngành giữa ngôn ngữ học và văn học: "Khuyến khích" các đề tài nghiên cứu kết hợp giữa ngữ nghĩa học, ngữ dụng học và văn học nhằm phát triển các phương pháp phân tích mới, nâng cao chất lượng nghiên cứu, thực hiện liên tục trong các chương trình nghiên cứu cấp quốc gia và trường đại học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn phổ thông: Giúp nâng cao kỹ năng giảng dạy phần thơ kháng chiến, áp dụng kiến thức ngữ nghĩa và ngữ dụng để giải thích sâu sắc hơn về ngôn từ thơ, từ đó kích thích sự yêu thích và hiểu biết của học sinh.

  2. Sinh viên ngành Ngôn ngữ học và Văn học: Cung cấp tài liệu nghiên cứu chuyên sâu về ngôn từ thơ kháng chiến, hỗ trợ trong việc làm luận văn, nghiên cứu khoa học và phát triển tư duy phân tích ngôn ngữ trong văn học.

  3. Nhà nghiên cứu văn học và ngôn ngữ học: Là nguồn tham khảo quý giá để mở rộng nghiên cứu về mối quan hệ giữa ngôn ngữ học và văn học, đặc biệt trong lĩnh vực thơ ca cách mạng và ngôn ngữ nghệ thuật.

  4. Nhà biên soạn giáo trình và sách tham khảo: Giúp xây dựng các tài liệu giảng dạy và nghiên cứu có chiều sâu về thơ kháng chiến, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục và nghiên cứu văn học trong nước.

Câu hỏi thường gặp

  1. Ngôn từ thơ kháng chiến có đặc điểm gì nổi bật so với thơ trước đó?
    Ngôn từ thơ kháng chiến chuyển từ phong cách lãng mạn, hoa mỹ sang ngôn ngữ đời thường, gần gũi với quần chúng, mang tính đại chúng và biểu đạt rõ ràng cảm xúc, ý chí cách mạng. Ví dụ, thơ Tố Hữu sử dụng ngôn ngữ giản dị nhưng giàu nhạc điệu và cảm xúc.

  2. Làm thế nào để phân biệt ngữ nghĩa và ngữ dụng trong nghiên cứu thơ?
    Ngữ nghĩa tập trung vào nghĩa của từ và câu trong thơ, còn ngữ dụng nghiên cứu cách thức sử dụng ngôn từ trong ngữ cảnh cụ thể để tạo hiệu quả giao tiếp và tác động đến người đọc. Ví dụ, câu mệnh lệnh trong thơ vừa có nghĩa vừa thực hiện hành động kêu gọi.

  3. Tại sao tình thái lại quan trọng trong thơ kháng chiến?
    Tình thái thể hiện thái độ, cảm xúc và ý chí của người nói, giúp lời thơ trở nên sinh động, cụ thể và có sức thuyết phục cao. Ví dụ, các câu thơ mang tính mệnh lệnh, kêu gọi thể hiện quyết tâm chiến đấu và cổ vũ tinh thần.

  4. Ngữ cảnh ảnh hưởng thế nào đến việc hiểu thơ?
    Ngữ cảnh cung cấp thông tin về thời gian, không gian, người nói và người nghe, giúp giải mã nghĩa và hàm ý của từ ngữ trong thơ, tránh hiểu sai hoặc hiểu thiếu. Ví dụ, từ chỉ xuất như "bây giờ", "đây" cần ngữ cảnh để xác định chính xác.

  5. Thơ kháng chiến có thể ứng dụng như thế nào trong giảng dạy hiện nay?
    Thơ kháng chiến có thể được sử dụng để phát triển kỹ năng phân tích ngôn ngữ, cảm thụ văn học và giáo dục truyền thống yêu nước cho học sinh, đồng thời giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về lịch sử và văn hóa dân tộc.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ vai trò quan trọng của ngôn từ thơ thời kỳ kháng chiến chống Pháp trên hai bình diện ngữ nghĩa và ngữ dụng, góp phần làm sáng tỏ chất thơ, cảm xúc, tình thái và chức năng tác động của thơ.
  • Nghiên cứu cho thấy ngôn từ thơ kháng chiến mang tính đại chúng, gần gũi với đời sống, đồng thời giàu tính biểu cảm và sức thuyết phục trong giao tiếp.
  • Kết quả nghiên cứu có giá trị thực tiễn trong giảng dạy và nghiên cứu văn học, đặc biệt trong việc nâng cao hiệu quả phân tích và cảm thụ thơ ca cách mạng.
  • Đề xuất các giải pháp tích hợp kiến thức ngữ nghĩa và ngữ dụng vào giáo dục, phát triển tài liệu tham khảo và tổ chức các hoạt động nghiên cứu liên ngành.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai ứng dụng kết quả nghiên cứu trong giảng dạy, mở rộng nghiên cứu sang các thể loại văn học khác và tổ chức hội thảo chuyên đề để trao đổi, phát triển thêm kiến thức.

Mời quý độc giả và các nhà nghiên cứu quan tâm tiếp tục khai thác và phát triển các hướng nghiên cứu mới về ngôn từ thơ và ngôn ngữ nghệ thuật trong văn học Việt Nam.