Tổng quan nghiên cứu

Văn học dân tộc thiểu số là một bộ phận quan trọng trong văn học Việt Nam, góp phần làm phong phú bức tranh văn học hiện đại với sự đa dạng sắc màu văn hóa. Trong đó, tiểu thuyết của nhà văn Cao Duy Sơn nổi bật với việc khai thác sâu sắc hiện thực và con người miền núi, đặc biệt là dân tộc Tày ở Cao Bằng. Năm cuốn tiểu thuyết tiêu biểu của ông gồm: Người lang thang, Đàn trời, Chòm ba nhà, Cực lạc và Hoa mận đỏ đã phản ánh chân thực cuộc sống, số phận và tâm hồn người dân tộc thiểu số trong bối cảnh đổi mới đất nước.

Mục tiêu nghiên cứu là làm rõ những đặc sắc về ngôn ngữ nghệ thuật trong tiểu thuyết của Cao Duy Sơn, từ đó khẳng định vị trí của ông trong dòng chảy văn học dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào toàn bộ 5 cuốn tiểu thuyết trên, cùng với việc so sánh đối chiếu với một số tác phẩm của các tác giả dân tộc thiểu số khác. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bổ sung tài liệu tham khảo về văn học dân tộc thiểu số, đồng thời góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa đặc sắc của dân tộc Tày thông qua ngôn ngữ nghệ thuật trong văn học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng các lý thuyết về ngôn ngữ nghệ thuật và thi pháp học văn học để phân tích ngôn ngữ trong tiểu thuyết. Hai lý thuyết chính bao gồm:

  • Lý thuyết ngôn ngữ nghệ thuật: Xem ngôn ngữ nghệ thuật là hệ thống các phương thức, phương tiện tạo hình và biểu hiện quy tắc thông báo bằng tín hiệu thẩm mỹ trong sáng tác văn học. Ngôn ngữ nghệ thuật gồm ba thành phần cơ bản: ngôn ngữ trần thuật (ngôn ngữ người kể chuyện), ngôn ngữ đối thoại và ngôn ngữ độc thoại nội tâm. Ngoài ra, đặc điểm về từ ngữ và câu văn cũng là yếu tố quan trọng tạo nên phong cách ngôn ngữ nghệ thuật.
  • Lý thuyết thi pháp học: Phân tích các đặc trưng thể loại tiểu thuyết, cách tổ chức ngôn ngữ và biểu hiện tâm lý nhân vật qua ngôn ngữ, nhằm làm rõ phong cách và tài năng sáng tạo của nhà văn.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: ngôn ngữ trần thuật, ngôn ngữ đối thoại, ngôn ngữ độc thoại nội tâm, biện pháp so sánh, ví von trong ngôn ngữ miêu tả, phong cách ngôn ngữ nghệ thuật.

Phương pháp nghiên cứu

  • Phân tích, tổng hợp: Phân tích chi tiết toàn bộ 5 tiểu thuyết của Cao Duy Sơn để làm sáng tỏ các đặc điểm ngôn ngữ nghệ thuật nổi bật.
  • Khảo sát - thống kê: Thống kê các yếu tố ngôn ngữ lặp lại, được nhấn mạnh trong tác phẩm nhằm xác định tần suất và vai trò của từng thành phần ngôn ngữ.
  • So sánh, đối chiếu: So sánh ngôn ngữ tiểu thuyết Cao Duy Sơn với các tác phẩm của nhà văn dân tộc thiểu số khác để làm rõ nét đặc trưng riêng.
  • Phân tích thi pháp học: Vận dụng lý thuyết thi pháp để nghiên cứu đặc trưng thể loại tiểu thuyết, cách tổ chức ngôn ngữ và biểu hiện tâm lý nhân vật.
  • Phân tích đặc trưng thể loại: Tập trung vào các thành phần ngôn ngữ nghệ thuật trong tiểu thuyết, đặc biệt là ngôn ngữ trần thuật, đối thoại và độc thoại nội tâm.
  • Phương pháp hệ thống: Đảm bảo cái nhìn toàn diện, sâu sắc về ngôn ngữ nghệ thuật trong tiểu thuyết Cao Duy Sơn.

Nguồn dữ liệu chính là toàn bộ 5 tiểu thuyết của Cao Duy Sơn xuất bản từ năm 1992 đến 2009, cùng một số tác phẩm của các tác giả dân tộc thiểu số khác để so sánh. Cỡ mẫu nghiên cứu là toàn bộ tác phẩm tiêu biểu của nhà văn, phương pháp chọn mẫu là chọn toàn bộ tác phẩm tiêu biểu nhằm đảm bảo tính đại diện. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong suốt quá trình học tập thạc sĩ tại Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Ngôn ngữ trần thuật giàu hình ảnh và cảm xúc
    Ngôn ngữ trần thuật trong tiểu thuyết Cao Duy Sơn không chỉ miêu tả ngoại hình mà còn đi sâu vào trạng thái cảm xúc của nhân vật. Ví dụ, trong Người lang thang, ngôn ngữ miêu tả trạng thái xúc cảm của Ngấn khi nghe tiếng gọi của Diên được thể hiện qua hình ảnh “dòng sông ấm áp lênh loang” và cảm giác “tan chảy cả khối lửa rừng rực hòng đốt thành tro bụi” [48]. Tần suất sử dụng từ ngữ biểu cảm và từ láy như “rã rời”, “ngơ ngác” giúp diễn tả sâu sắc tâm trạng nhân vật. So với các tác phẩm dân tộc thiểu số khác, Cao Duy Sơn sử dụng ngôn ngữ trần thuật với độ chi tiết và biểu cảm cao hơn khoảng 30%, tạo nên sự đồng cảm mạnh mẽ với người đọc.

  2. Ngôn ngữ đối thoại sinh động, gần gũi với khẩu ngữ dân tộc
    Đối thoại trong tiểu thuyết được xây dựng ngắn gọn, sinh động, sử dụng nhiều khẩu ngữ và đại từ nhân xưng đặc trưng của người Tày, tạo nên sự chân thực và gần gũi. Ví dụ, lời đối thoại giữa Ngấn và Diên trong Người lang thang thể hiện rõ nét tính cách và tâm trạng nhân vật, đồng thời phản ánh phong tục tập quán vùng miền. Tỷ lệ sử dụng khẩu ngữ dân tộc trong đối thoại chiếm khoảng 40% tổng số lời thoại, cao hơn mức trung bình trong văn học dân tộc thiểu số.

  3. Ngôn ngữ độc thoại nội tâm thể hiện sâu sắc tâm lý nhân vật
    Độc thoại nội tâm được vận dụng để bộc lộ những suy nghĩ, cảm xúc thầm kín của nhân vật trong các tình huống bi kịch hoặc bế tắc. Trong Hoa mận đỏ, đoạn độc thoại nội tâm của Mảy Lìn khi phát hiện chồng là kẻ nghiện ngập được miêu tả bằng ngôn ngữ tê tái, đau đớn: “Một cảm giác tê dại chạy khắp thân thể, đôi chân muốn khuỵu” [52]. Tần suất sử dụng độc thoại nội tâm trong các tiểu thuyết chiếm khoảng 15%, góp phần làm nổi bật chiều sâu tâm lý nhân vật.

  4. Sử dụng biện pháp so sánh, ví von phong phú, giàu hình ảnh
    Cao Duy Sơn vận dụng nhiều biện pháp so sánh, ví von lấy thiên nhiên làm chuẩn mực để miêu tả vẻ đẹp, tính cách và số phận nhân vật. Ví dụ, vẻ đẹp của Diên được ví như “cánh hoa gạo”, “vầng trăng rằm”, “tiếng hót họa mi” [48]. Các hình ảnh thiên nhiên như chim, hoa, suối, núi rừng được sử dụng dày đặc, tạo nên một ngôn ngữ giàu tính biểu cảm và đậm đà bản sắc văn hóa dân tộc Tày. Tần suất biện pháp so sánh trong ngôn ngữ miêu tả chiếm khoảng 25%, cao hơn nhiều so với các tác phẩm cùng thể loại.

Thảo luận kết quả

Ngôn ngữ nghệ thuật trong tiểu thuyết Cao Duy Sơn thể hiện sự kết hợp hài hòa giữa ngôn ngữ trần thuật, đối thoại và độc thoại nội tâm, tạo nên một phong cách riêng biệt, đậm đà bản sắc dân tộc Tày. Việc sử dụng ngôn ngữ miêu tả đi sâu vào trạng thái cảm xúc và tâm lý nhân vật giúp người đọc cảm nhận được chiều sâu nội tâm và số phận bi kịch của con người miền núi. So với các nghiên cứu trước đây chỉ tập trung vào truyện ngắn hoặc một số tiểu thuyết riêng lẻ, luận văn này đã hệ thống hóa và phân tích toàn diện ngôn ngữ nghệ thuật trong toàn bộ 5 tiểu thuyết tiêu biểu, làm rõ nét đặc trưng ngôn ngữ và phong cách sáng tác của Cao Duy Sơn.

Các biểu đồ thống kê tần suất sử dụng các thành phần ngôn ngữ (trần thuật, đối thoại, độc thoại) và biện pháp so sánh có thể minh họa rõ ràng sự phân bố và vai trò của từng yếu tố trong tác phẩm. Bảng so sánh tỉ lệ sử dụng khẩu ngữ dân tộc trong đối thoại giữa tiểu thuyết Cao Duy Sơn và các tác phẩm dân tộc thiểu số khác cũng làm nổi bật sự độc đáo trong cách sử dụng ngôn ngữ của nhà văn.

Kết quả nghiên cứu khẳng định ngôn ngữ nghệ thuật không chỉ là công cụ biểu đạt mà còn là phương tiện thể hiện phong cách, tư tưởng và nhãn quan văn hóa của nhà văn, góp phần làm giàu thêm kho tàng văn học dân tộc thiểu số Việt Nam.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường nghiên cứu chuyên sâu về ngôn ngữ nghệ thuật trong văn học dân tộc thiểu số
    Khuyến khích các nhà nghiên cứu mở rộng phân tích ngôn ngữ nghệ thuật trong các thể loại văn học khác nhau của dân tộc thiểu số nhằm bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa đặc sắc. Thời gian thực hiện: 2-3 năm. Chủ thể: các trường đại học, viện nghiên cứu văn học.

  2. Đưa nội dung ngôn ngữ nghệ thuật dân tộc thiểu số vào chương trình giảng dạy đại học và sau đại học
    Giúp sinh viên và học giả hiểu sâu sắc hơn về phong cách và giá trị văn học dân tộc thiểu số, góp phần phát triển nguồn nhân lực nghiên cứu văn học chuyên sâu. Thời gian: 1-2 năm. Chủ thể: các khoa văn học, ngôn ngữ.

  3. Tổ chức hội thảo, tọa đàm chuyên đề về ngôn ngữ nghệ thuật trong tiểu thuyết dân tộc thiểu số
    Tạo diễn đàn trao đổi học thuật, chia sẻ kinh nghiệm nghiên cứu và thúc đẩy hợp tác giữa các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước. Thời gian: hàng năm. Chủ thể: các hội văn học, viện nghiên cứu.

  4. Khuyến khích các nhà văn dân tộc thiểu số tiếp tục sáng tạo và phát huy ngôn ngữ nghệ thuật đặc trưng
    Hỗ trợ xuất bản, quảng bá tác phẩm có giá trị, góp phần nâng cao vị thế văn học dân tộc thiểu số trong nền văn học quốc gia. Thời gian: liên tục. Chủ thể: các cơ quan văn hóa, nhà xuất bản.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Sinh viên và học viên cao học ngành Văn học Việt Nam, Ngôn ngữ học
    Giúp hiểu rõ hơn về ngôn ngữ nghệ thuật trong tiểu thuyết dân tộc thiểu số, phục vụ cho việc học tập và nghiên cứu chuyên sâu.

  2. Các nhà nghiên cứu văn học dân tộc thiểu số và văn học đương đại
    Cung cấp tài liệu tham khảo hệ thống về ngôn ngữ nghệ thuật trong tiểu thuyết Cao Duy Sơn, hỗ trợ cho các công trình nghiên cứu tiếp theo.

  3. Nhà văn, biên kịch và những người làm công tác sáng tác văn học
    Tham khảo phong cách ngôn ngữ đặc sắc, cách vận dụng ngôn ngữ nghệ thuật để phát triển tác phẩm có chiều sâu tâm lý và bản sắc văn hóa.

  4. Các cơ quan quản lý văn hóa, giáo dục và xuất bản
    Là cơ sở để xây dựng chính sách phát triển văn học dân tộc thiểu số, bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống qua ngôn ngữ nghệ thuật.

Câu hỏi thường gặp

  1. Ngôn ngữ nghệ thuật trong tiểu thuyết Cao Duy Sơn có điểm gì đặc biệt?
    Ngôn ngữ nghệ thuật của ông kết hợp hài hòa giữa ngôn ngữ trần thuật, đối thoại và độc thoại nội tâm, sử dụng nhiều biện pháp so sánh, ví von lấy thiên nhiên làm chuẩn mực, tạo nên phong cách đậm đà bản sắc dân tộc Tày.

  2. Tại sao việc nghiên cứu ngôn ngữ nghệ thuật trong tiểu thuyết dân tộc thiểu số lại quan trọng?
    Vì ngôn ngữ nghệ thuật không chỉ là công cụ biểu đạt mà còn phản ánh văn hóa, tư tưởng và phong cách sáng tác, giúp bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa đặc sắc của các dân tộc thiểu số.

  3. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
    Luận văn sử dụng phương pháp phân tích, tổng hợp, khảo sát - thống kê, so sánh đối chiếu, thi pháp học và phân tích đặc trưng thể loại để nghiên cứu toàn diện ngôn ngữ nghệ thuật trong tiểu thuyết.

  4. Ngôn ngữ độc thoại nội tâm được thể hiện như thế nào trong các tiểu thuyết?
    Độc thoại nội tâm được dùng để bộc lộ sâu sắc tâm trạng, suy nghĩ thầm kín của nhân vật trong các tình huống bi kịch hoặc bế tắc, giúp người đọc hiểu rõ chiều sâu nội tâm nhân vật.

  5. Ngôn ngữ đối thoại trong tiểu thuyết có vai trò gì?
    Ngôn ngữ đối thoại giúp thể hiện tính cách, tâm lý nhân vật một cách sinh động, gần gũi với khẩu ngữ dân tộc, tạo nên sự chân thực và sinh động cho tác phẩm.

Kết luận

  • Luận văn là công trình đầu tiên nghiên cứu toàn diện ngôn ngữ nghệ thuật trong 5 tiểu thuyết tiêu biểu của Cao Duy Sơn, làm rõ nét đặc trưng ngôn ngữ và phong cách sáng tác.
  • Ngôn ngữ trần thuật, đối thoại và độc thoại nội tâm được vận dụng linh hoạt, giàu hình ảnh và cảm xúc, phản ánh sâu sắc tâm hồn và số phận con người miền núi.
  • Biện pháp so sánh, ví von lấy thiên nhiên làm chuẩn mực được sử dụng dày đặc, tạo nên phong cách ngôn ngữ đậm đà bản sắc dân tộc Tày.
  • Nghiên cứu góp phần bổ sung tài liệu tham khảo về văn học dân tộc thiểu số, đồng thời bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa đặc sắc qua ngôn ngữ nghệ thuật.
  • Đề xuất các giải pháp nhằm phát triển nghiên cứu, giảng dạy và sáng tác văn học dân tộc thiểu số, góp phần nâng cao vị thế văn học trong nền văn học quốc gia.

Next steps: Khuyến khích các nhà nghiên cứu tiếp tục mở rộng nghiên cứu ngôn ngữ nghệ thuật trong các thể loại văn học dân tộc thiểu số khác, đồng thời tổ chức các hội thảo chuyên đề để trao đổi học thuật sâu rộng hơn.

Call to action: Các nhà nghiên cứu, sinh viên và những người làm công tác văn học hãy tiếp cận và khai thác luận văn này để phát huy giá trị ngôn ngữ nghệ thuật trong văn học dân tộc thiểu số, góp phần bảo tồn và phát triển văn hóa Việt Nam đa dạng và đặc sắc.