Mặt Chủ Quan Của Tội Phạm Trong Luật Hình Sự Việt Nam: Nghiên Cứu Từ Thực Tiễn Đắk Lắk

Tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội được nhà làm luật quy định trong BLHS với những dấu hiệu pháp lý cụ thể. Mỗi hành vi phạm tội khi thể hiện ra ngoài thế giới khách quan rất đa dạng nhưng đều được thực hiện trong những điều kiện nhất định (các yếu tố khách quan), và chịu sự chi phối của những đặc điểm đa dạng của cá nhân (các yếu tố chủ quan), làm cho các hành vi phạm tội đều có những đặc điểm chung nhất định của chúng. Đúc kết từ thực tiễn của nhiều trường hợp phạm tội cụ thể với những biểu hiện đa dạng về nhiều mặt khách quan và chủ quan, nhà làm luật đã khái quát hóa thành những dấu hiệu chung và điển hình của một loại tội phạm để xây dựng mô hình của tội phạm đó và quy định trong luật hình sự. Quá trình xây dựng cấu thành tội phạm là quá trình khái quát hóa thực tiễn đa dạng về biểu hiện của một loại tội phạm để từ đó rút ra những dấu hiệu chung của một loại tội phạm. Mặt khác, tuy có cùng một cấu trúc chung bao gồm bốn yếu tố: khách thể, mặt khách quan, chủ thể và mặt chủ quan, mỗi tội phạm đều có những dấu hiệu phản ánh được bản chất nguy hiểm cho xã hội của tội phạm đó với những nét điểm hình, đặc trưng riêng. Nhà làm luật lựa chọn những dấu hiệu đặc trưng trong bốn yếu tố của tội phạm để xây dựng mô hình pháp lý về tội phạm đó gọi là cấu thành tội phạm. Với tính chất là mô hình pháp lý của một tội phạm cụ thể được quy định trong Luật hình sự, là tổng hợp các dấu hiệu của một tội phạm, cấu thành tội phạm là căn cứ khoa học cho việc định tội danh.

Cấu thành tội phạm (CTTP) là một khái niệm quan trọng trong luật hình sự, mặc dù không được định nghĩa rõ ràng trong Bộ luật Hình sự (BLHS) hiện hành. Tuy nhiên, thuật ngữ này được sử dụng trong một số quy định của BLHS, ví dụ như khi xây dựng các quy định về trường hợp tự ý nửa chừng chấm dứt phạm tội, nhà làm luật đã đặt ra điều kiện để không miễn TNHS cho chủ thể và chủ thể vẫn phải chịu TNHS nếu “hành vi thực tế đã đủ yếu tố cấu thành một tội phạm khác” (Điều 19 BLHS). Điều này có nghĩa là hành vi trước đó của chủ thể đã thỏa mãn các dấu hiệu pháp lý của một tội phạm được quy định trong BLHS và được gọi là “cấu thành tội phạm”. Bên cạnh đó, các quy định khác có liên quan đến cấu thành tội phạm cũng được ghi nhận trong Bộ Luật tố tụng hình sự 2003. Khi quy định về căn cứ không khởi tố vụ án hình sự, trong đó có trường hợp “hành vi không cấu thành tội phạm” [29, Điều 107, khoản 2]. Như vậy, có thể thấy rằng dù chưa được ghi nhận một cách cụ thể, song CTTP là một căn cứ pháp lý quan trọng để truy cứu TNHS đối với người phạm tội, là căn cứ để định tội danh.

Lỗi là trạng thái tâm lý của người phạm tội đối với hành vi nguy hiểm cho xã hội của mình và đối với hậu quả do hành vi đó gây ra. Lỗi là dấu hiệu bắt buộc của mặt chủ quan của tội phạm, trừ trường hợp phạm tội không có lỗi (sự kiện bất ngờ hoặc phòng vệ chính đáng vượt quá giới hạn). Có hai hình thức lỗi chính: cố ý và vô ý. Cố ý phạm tội là khi người phạm tội nhận thức rõ hành vi của mình là nguy hiểm cho xã hội, thấy trước hậu quả của hành vi đó và mong muốn hoặc để mặc cho hậu quả xảy ra. Vô ý phạm tội là khi người phạm tội không thấy trước hành vi của mình có thể gây ra hậu quả nguy hiểm cho xã hội, mặc dù phải thấy trước và có thể thấy trước, hoặc thấy trước hành vi của mình có thể gây ra hậu quả nguy hiểm cho xã hội, nhưng tin rằng hậu quả đó sẽ không xảy ra hoặc có thể ngăn ngừa được.

Động cơ phạm tội là động lực thúc đẩy người phạm tội thực hiện hành vi phạm tội. Mục đích phạm tội là kết quả mà người phạm tội mong muốn đạt được khi thực hiện hành vi phạm tội. Động cơ và mục đích phạm tội không phải là dấu hiệu bắt buộc của mọi cấu thành tội phạm, nhưng trong một số trường hợp, chúng là dấu hiệu định tội hoặc định khung hình phạt. Ví dụ, tội giết người do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng (Điều 126 BLHS) đòi hỏi phải có động cơ phòng vệ chính đáng, hoặc tội tham ô tài sản (Điều 353 BLHS) đòi hỏi phải có mục đích tư lợi.

Trong thực tiễn xét xử, việc xác định dấu hiệu lỗi là một trong những vấn đề phức tạp nhất. Đặc biệt, việc phân biệt giữa cố ý gián tiếp và vô ý do quá tự tin, hoặc giữa vô ý do cẩu thả và sự kiện bất ngờ, đòi hỏi phải có sự phân tích kỹ lưỡng các tình tiết khách quan và chủ quan của vụ án. Sai sót trong việc xác định dấu hiệu lỗi có thể dẫn đến việc định tội danh không chính xác, ảnh hưởng đến quyền và lợi ích hợp pháp của người phạm tội.

Việc áp dụng các quy định về động cơ, mục đích phạm tội trong thực tiễn xét xử cũng gặp nhiều khó khăn. Trong nhiều trường hợp, động cơ và mục đích phạm tội không được thể hiện rõ ràng, hoặc người phạm tội cố tình che giấu động cơ và mục đích thực sự của mình. Các cơ quan tiến hành tố tụng phải sử dụng các biện pháp nghiệp vụ để thu thập chứng cứ, làm rõ động cơ và mục đích phạm tội, nhằm đảm bảo việc xét xử đúng người, đúng tội.

Cần xây dựng khái niệm lỗi một cách rõ ràng, chính xác, phản ánh đúng bản chất của lỗi là trạng thái tâm lý của người phạm tội đối với hành vi nguy hiểm cho xã hội của mình và đối với hậu quả do hành vi đó gây ra. Cần quy định rõ các dấu hiệu để phân biệt giữa cố ý trực tiếp, cố ý gián tiếp, vô ý do quá tự tin, vô ý do cẩu thả, sự kiện bất ngờ, phòng vệ chính đáng vượt quá giới hạn.

Cần xây dựng khái niệm động cơ, mục đích phạm tội một cách rõ ràng, chính xác, phân biệt rõ giữa động cơ và mục đích phạm tội. Cần quy định rõ các loại động cơ, mục đích phạm tội có ý nghĩa định tội hoặc định khung hình phạt, ví dụ như động cơ đê hèn, động cơ chính trị, mục đích tư lợi, mục đích khủng bố.

Cần tăng cường đào tạo, bồi dưỡng nghiệp vụ cho các cán bộ làm công tác điều tra, truy tố, xét xử, nâng cao khả năng thu thập, đánh giá chứng cứ, phân tích các tình tiết của vụ án, đặc biệt là các tình tiết liên quan đến mặt chủ quan của tội phạm. Cần trang bị cho các cơ quan tiến hành tố tụng các phương tiện kỹ thuật hiện đại để phục vụ công tác điều tra, thu thập chứng cứ.

Kết quả nghiên cứu có thể được sử dụng để xây dựng các văn bản hướng dẫn áp dụng pháp luật, giải thích rõ các quy định về mặt chủ quan của tội phạm, giúp các cơ quan tiến hành tố tụng áp dụng pháp luật một cách thống nhất, chính xác.

Kết quả nghiên cứu có thể được sử dụng trong công tác đào tạo, bồi dưỡng cán bộ làm công tác điều tra, truy tố, xét xử, giúp họ nâng cao kiến thức, kỹ năng về mặt chủ quan của tội phạm, đáp ứng yêu cầu của công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm.

Nghiên cứu về mặt chủ quan của tội phạm có ý nghĩa lý luận và thực tiễn sâu sắc, góp phần làm sáng tỏ các vấn đề cơ bản của luật hình sự, nâng cao hiệu quả đấu tranh phòng, chống tội phạm.

Cần tiếp tục nghiên cứu về mặt chủ quan của tội phạm, đặc biệt là trong bối cảnh tội phạm ngày càng diễn biến phức tạp, xuất hiện nhiều loại tội phạm mới, sử dụng công nghệ cao. Cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các nhà khoa học, các nhà làm luật, các cơ quan tiến hành tố tụng để giải quyết các vấn đề đặt ra trong thực tiễn.