Tổng quan nghiên cứu

Ninh Bình, với dân số khoảng 900.000 người, là vùng đất giàu truyền thống văn hóa và lịch sử, nổi bật với nghệ thuật hát Xẩm – một loại hình dân ca truyền thống gắn liền với đời sống người khiếm thị và tầng lớp lao động nghèo. Hát Xẩm ở Ninh Bình có lịch sử hơn 700 năm, được xem là “quê hương” của loại hình nghệ thuật này, với những nghệ nhân tiêu biểu như Hà Thị Cầu – người được coi là nghệ nhân hát Xẩm cuối cùng của thế kỷ XX. Tuy nhiên, hiện nay, hát Xẩm đang đứng trước nguy cơ mai một do sự vắng bóng của các nghệ nhân và thiếu hụt công trình nghiên cứu chuyên sâu.

Luận văn nhằm mục tiêu nghiên cứu toàn diện về hát Xẩm và nghệ nhân Hà Thị Cầu tại Ninh Bình, tập trung vào giá trị nội dung và nghệ thuật trong lời hát Xẩm, đồng thời đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát triển loại hình nghệ thuật này. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các bài hát Xẩm sưu tầm được tại Ninh Bình, các tư liệu về nghệ nhân Hà Thị Cầu, cùng khảo sát thực tế tại các xã thuộc huyện Yên Mô. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể, góp phần phát huy bản sắc văn hóa dân tộc và phục vụ giảng dạy văn học địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về văn hóa dân gian và nghệ thuật diễn xướng truyền thống, trong đó:

  • Lý thuyết về nghệ thuật diễn xướng dân gian: Nhấn mạnh vai trò của môi trường diễn xướng, tính chuyên nghiệp và sự tương tác giữa nghệ nhân và cộng đồng trong việc duy trì và phát triển nghệ thuật truyền thống.
  • Mô hình bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể: Tập trung vào các yếu tố như sưu tầm, truyền dạy, biểu diễn và quảng bá nhằm bảo vệ và phát huy giá trị di sản.
  • Khái niệm về nội dung và nghệ thuật trong ca từ dân gian: Phân tích các biện pháp tu từ, thể thơ, làn điệu và nhạc cụ đi kèm để làm rõ giá trị văn học và âm nhạc của hát Xẩm.

Các khái niệm chính bao gồm: hát Xẩm, nghệ nhân dân gian, làn điệu Xẩm, môi trường diễn xướng, và nghệ thuật truyền khẩu.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp:

  • Điền dã: Quan sát trực tiếp, tham gia vào đời sống sinh hoạt của người dân Ninh Bình, đặc biệt tại xã Yên Phong, huyện Yên Mô, để thu thập thông tin về hát Xẩm và nghệ nhân Hà Thị Cầu.
  • Khảo sát, thống kê: Thu thập và phân loại hơn 100 bài hát Xẩm, bao gồm các bài cổ truyền và sáng tác mới, cùng các tư liệu về nghệ nhân Hà Thị Cầu do Sở Văn hóa và Phòng Văn hóa huyện cung cấp.
  • Phân tích tổng hợp: Đánh giá nội dung, nghệ thuật lời ca, các biện pháp tu từ, thể thơ và hệ thống làn điệu Xẩm, đồng thời phân tích vai trò của nghệ nhân trong việc bảo tồn nghệ thuật.
  • So sánh đối chiếu: Đối chiếu sự khác biệt giữa hát Xẩm Ninh Bình xưa và nay, cũng như so sánh với hát Xẩm Hà thành để làm rõ đặc trưng vùng miền.
  • Nghiên cứu liên ngành: Kết hợp các phương pháp từ văn học, âm nhạc và văn hóa dân gian để có cái nhìn toàn diện về hiện trạng và giá trị của hát Xẩm.

Cỡ mẫu nghiên cứu gồm hơn 30 nghệ nhân, trong đó có nghệ nhân Hà Thị Cầu, cùng hơn 100 bài hát Xẩm được sưu tầm và phân tích. Phương pháp chọn mẫu dựa trên tiêu chí nghệ nhân tiêu biểu và các bài hát phổ biến trong cộng đồng. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2016 đến 2018.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Giá trị nội dung đa dạng và sâu sắc của lời hát Xẩm
    Hát Xẩm Ninh Bình phản ánh nhiều khía cạnh đời sống xã hội, từ tình mẫu tử, tình vợ chồng đến những lời kêu than thân phận và châm biếm thói hư tật xấu. Ví dụ, điệu Xẩm Thập ân kể về công lao sinh thành dưỡng dục của cha mẹ với các câu thơ lục bát mộc mạc nhưng đầy cảm xúc. Tỷ lệ bài hát có nội dung tự sự chiếm khoảng 60%, trong khi các bài trào phúng và giáo dục chiếm 30%.

  2. Hệ thống làn điệu phong phú và đặc trưng
    Ninh Bình có ít nhất 8 làn điệu chính như Xẩm chợ, Chênh bong, Riềm Huê, Ba Bậc, Phồn Huê, Hò bốn mùa, Hát ai và Thập ân. Mỗi làn điệu có đặc điểm âm nhạc và nội dung riêng biệt, tạo nên sự đa dạng trong biểu diễn. So với hát Xẩm Hà thành, Xẩm Ninh Bình giữ được nét truyền thống với tiết tấu chậm rãi, trữ tình hơn.

  3. Vai trò quan trọng của nghệ nhân Hà Thị Cầu
    Nghệ nhân Hà Thị Cầu được xem là biểu tượng cuối cùng của hát Xẩm truyền thống tại Ninh Bình. Bà đã truyền dạy hơn 20 bài hát Xẩm cổ và sáng tác mới, góp phần duy trì nghệ thuật này trong cộng đồng. Tỷ lệ bài hát do bà biểu diễn chiếm khoảng 40% trong tổng số bài được sưu tầm tại địa phương.

  4. Hiện trạng bảo tồn và phát triển hát Xẩm còn nhiều khó khăn
    Sau khi nghệ nhân Hà Thị Cầu qua đời năm 2013, số lượng nghệ nhân hát Xẩm giảm mạnh. Các câu lạc bộ hát Xẩm mới thành lập chỉ có khoảng 15-20 thành viên, chủ yếu là người trẻ học nghề từ truyền khẩu. Việc truyền dạy gặp khó khăn do tính chuyên nghiệp cao và thời gian học tập dài.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của sự đa dạng nội dung và nghệ thuật trong hát Xẩm Ninh Bình xuất phát từ lịch sử phát triển lâu đời và môi trường văn hóa đặc thù của vùng đất này. So với các nghiên cứu trước đây tập trung vào hát Xẩm Hà Nội, nghiên cứu này làm rõ nét đặc trưng vùng miền và vai trò của nghệ nhân Hà Thị Cầu trong việc bảo tồn nghệ thuật.

Việc hát Xẩm gắn liền với đời sống người khiếm thị và tầng lớp lao động nghèo đã tạo nên sự chân thực, mộc mạc trong lời ca, đồng thời phản ánh sâu sắc các vấn đề xã hội. Các biểu đồ so sánh tỷ lệ các làn điệu và nội dung bài hát minh họa rõ sự phong phú và tính chuyên nghiệp của nghệ thuật này.

Tuy nhiên, hiện trạng mai một do thiếu nghệ nhân và sự chuyển đổi xã hội hiện đại là thách thức lớn. So với các nghiên cứu về bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể, việc truyền dạy hát Xẩm cần được tổ chức bài bản hơn, kết hợp giữa truyền khẩu và ứng dụng công nghệ hiện đại.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức các lớp đào tạo bài bản và dài hạn về hát Xẩm
    Cần xây dựng chương trình đào tạo chuyên sâu, kết hợp lý thuyết và thực hành, nhằm nâng cao kỹ năng cho học viên. Mục tiêu tăng số lượng nghệ nhân trẻ lên ít nhất 50 người trong vòng 5 năm. Chủ thể thực hiện: Sở Văn hóa Ninh Bình phối hợp với các nhà hát chèo và trường nghệ thuật.

  2. Xây dựng kho tư liệu số hóa về hát Xẩm và nghệ nhân Hà Thị Cầu
    Thu thập, số hóa các bài hát, tư liệu hình ảnh, âm thanh để bảo tồn và phục vụ nghiên cứu, giảng dạy. Timeline hoàn thành trong 2 năm. Chủ thể thực hiện: Trung tâm Văn hóa tỉnh và các viện nghiên cứu văn hóa.

  3. Tổ chức các chương trình biểu diễn và quảng bá hát Xẩm
    Đưa hát Xẩm vào các lễ hội văn hóa, sự kiện du lịch để nâng cao nhận thức cộng đồng và thu hút khán giả. Mục tiêu tăng số lượng sự kiện lên 10 lần trong 3 năm. Chủ thể thực hiện: UBND tỉnh, các đơn vị nghệ thuật và truyền thông.

  4. Hỗ trợ kinh phí và chính sách ưu đãi cho nghệ nhân và câu lạc bộ hát Xẩm
    Cung cấp kinh phí duy trì hoạt động, hỗ trợ đào tạo và phát triển nghề nghiệp cho nghệ nhân. Chủ thể thực hiện: Sở Lao động – Thương binh và Xã hội phối hợp với Sở Văn hóa.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nghiên cứu sinh và học viên ngành Văn hóa – Nghệ thuật
    Luận văn cung cấp tài liệu quý giá về hát Xẩm, giúp hiểu sâu sắc về nghệ thuật diễn xướng dân gian và phương pháp nghiên cứu liên ngành.

  2. Nghệ nhân và người làm công tác bảo tồn văn hóa dân gian
    Tham khảo để phát triển kỹ năng truyền dạy, bảo tồn và sáng tạo trong nghệ thuật hát Xẩm, đồng thời xây dựng các chương trình bảo tồn hiệu quả.

  3. Giáo viên và cán bộ văn hóa địa phương
    Sử dụng luận văn làm tài liệu giảng dạy văn học địa phương, nâng cao nhận thức về giá trị văn hóa truyền thống và phát huy trong cộng đồng.

  4. Nhà quản lý văn hóa và chính sách
    Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách bảo tồn, phát triển di sản văn hóa phi vật thể, đặc biệt là nghệ thuật hát Xẩm tại Ninh Bình và các vùng lân cận.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hát Xẩm là gì và có nguồn gốc từ đâu?
    Hát Xẩm là loại hình ca nhạc dân gian truyền thống của người khiếm thị ở miền Bắc Việt Nam, xuất hiện cách đây khoảng 700 năm, gắn liền với truyền thuyết về thái tử Trần Quốc Đĩnh. Đây là nghệ thuật hát rong với lời ca mộc mạc, sâu sắc và hệ thống làn điệu phong phú.

  2. Nghệ nhân Hà Thị Cầu có vai trò như thế nào trong hát Xẩm?
    Bà là nghệ nhân hát Xẩm cuối cùng của thế kỷ XX tại Ninh Bình, giữ vai trò quan trọng trong việc truyền dạy và bảo tồn nghệ thuật này. Bà đã biểu diễn và sáng tác nhiều bài hát Xẩm cổ truyền, góp phần duy trì sự sống của loại hình nghệ thuật độc đáo này.

  3. Hiện trạng bảo tồn hát Xẩm tại Ninh Bình ra sao?
    Sau khi nghệ nhân Hà Thị Cầu qua đời, hát Xẩm đối mặt với nguy cơ mai một do thiếu nghệ nhân và khó khăn trong truyền dạy. Tuy nhiên, tỉnh Ninh Bình đã triển khai đề án khôi phục, bảo tồn và phát triển hát Xẩm với các hoạt động sưu tầm, đào tạo và biểu diễn.

  4. Các làn điệu chính trong hát Xẩm gồm những gì?
    Có ít nhất 8 làn điệu chính như Xẩm chợ, Chênh bong, Riềm Huê, Ba Bậc, Phồn Huê, Hò bốn mùa, Hát ai và Thập ân, mỗi làn điệu có đặc trưng về giai điệu và nội dung, tạo nên sự đa dạng trong biểu diễn.

  5. Làm thế nào để học hát Xẩm và trở thành nghệ nhân?
    Học hát Xẩm đòi hỏi thời gian dài, sự kiên trì và khả năng cảm thụ âm nhạc, thường được truyền dạy qua con đường truyền khẩu từ nghệ nhân. Hiện nay, các lớp đào tạo bài bản đang được tổ chức nhằm hỗ trợ người học tiếp cận nghệ thuật này.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa giá trị nội dung và nghệ thuật của hát Xẩm Ninh Bình, đồng thời làm rõ vai trò của nghệ nhân Hà Thị Cầu trong việc bảo tồn nghệ thuật truyền thống.
  • Nghiên cứu chỉ ra sự đa dạng về làn điệu và nội dung lời ca, phản ánh sâu sắc đời sống xã hội và tâm hồn người dân địa phương.
  • Hiện trạng bảo tồn hát Xẩm còn nhiều thách thức do thiếu nghệ nhân và khó khăn trong truyền dạy, đòi hỏi các giải pháp đồng bộ và bài bản.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm đào tạo, số hóa tư liệu, tổ chức biểu diễn và hỗ trợ nghệ nhân để phát huy giá trị di sản.
  • Khuyến khích các nhà nghiên cứu, nghệ nhân, giáo viên và nhà quản lý văn hóa tiếp tục khai thác, bảo tồn và phát triển hát Xẩm, góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc.

Tiếp theo, cần triển khai các lớp đào tạo chuyên sâu và xây dựng kho tư liệu số hóa trong vòng 2 năm tới. Mời các tổ chức, cá nhân quan tâm tham gia vào công cuộc bảo tồn và phát huy nghệ thuật hát Xẩm tại Ninh Bình.