I. Tổng Quan Nghiên Cứu Văn Học Thiếu Nhi Qua Lê Phương Liên
Văn học thiếu nhi đóng vai trò quan trọng trong đời sống văn học, là bộ phận không thể tách rời của văn học dân tộc. Tuy nhiên, việc viết và nghiên cứu về văn học thiếu nhi Việt Nam chưa thực sự tương xứng với tầm quan trọng của nó. Nhà văn Lê Phương Liên đã cống hiến cả cuộc đời cho văn học thiếu nhi, cả sáng tác và tổ chức xuất bản. Bà đã viết 12 tập truyện cho thiếu nhi và có nhiều đóng góp trong việc xuất bản sách thiếu nhi. Dù vậy, Lê Phương Liên chưa được giới nghiên cứu phê bình chú ý một cách hệ thống, đánh giá xứng đáng với những đóng góp của bà. Vì vậy, cần thiết có một công trình nghiên cứu đầy đủ, toàn diện và hệ thống những sáng tác về thiếu nhi của bà. Đề tài này có ý nghĩa thực tiễn, góp phần tôn vinh một nữ nhà văn đã có nhiều đóng góp cho mảng văn học thiếu nhi.
1.1. Định Nghĩa và Phạm Vi Nghiên Cứu Văn Học Thiếu Nhi
Từ điển thuật ngữ văn học định nghĩa văn học thiếu nhi là những tác phẩm dành riêng cho thiếu nhi hoặc những tác phẩm thông thường đi vào phạm vi đọc của thiếu nhi. Bách khoa toàn thư Văn học thiếu nhi Việt Nam nhìn nhận khái niệm này ở nhiều góc độ: chủ thể sáng tác, nhân vật trung tâm, mục đích sáng tác và đối tượng tiếp nhận. Tác giả Lã Thị Bắc Lý dùng cụm từ 'văn học trẻ em' để nhấn mạnh đối tượng tiếp nhận. Về cơ bản, văn học thiếu nhi bao gồm văn học về thiếu nhi, văn học cho thiếu nhi và văn học của thiếu nhi.
1.2. Vai Trò Của Văn Học Thiếu Nhi Trong Giáo Dục Trẻ Em
Văn học thiếu nhi là một bộ phận quan trọng của nền văn học dân tộc. Để các em tiếp nhận tác phẩm, người sáng tác phải lấy trẻ em làm trung tâm, tính đến mọi nhu cầu của các em: bộc lộ cá tính, vui chơi, giải trí, giãi bày tình cảm, khám phá thế giới. Văn học thiếu nhi đúng nghĩa phải thỏa mãn ít nhất những nhu cầu cơ bản ấy. Muốn thế, người làm văn học phải thực sự hiểu trẻ em, yêu trẻ em, sống với thế giới trẻ thơ. Sáng tác văn chương nói chung và sáng tác cho trẻ em nói riêng đều phải tính đến đối tượng tiếp nhận.
II. Thách Thức Nghiên Cứu Tác Phẩm Lê Phương Liên Hiện Nay
Lê Phương Liên là một nhà văn có duyên nợ với văn học thiếu nhi, cả vai trò nhà văn và nhà xuất bản. Từ năm 1970 đến nay, bà đã có 12 tập viết về đề tài thiếu nhi. Những tác phẩm của bà đã được tái bản nhiều lần và được ghi nhận bằng một số giải thưởng. Tuy nhiên, việc nghiên cứu về sự nghiệp văn chương của bà chưa được chú ý đúng mức, chưa tương xứng với những đóng góp có nhiều giá trị của tác giả. Việc nghiên cứu về tác phẩm của các nhà văn mới chỉ dừng lại ở những bài báo nhỏ, lẻ; những ý kiến nhận xét, đánh giá của một số nhà phê bình, nhà văn quan tâm tới mảng đề tài viết về thiếu nhi.
2.1. Đánh Giá Sơ Bộ Về Đóng Góp Của Lê Phương Liên
Các ý kiến của Vũ Ngọc Bình, Trần Lê Văn, Lã Thị Bắc Lý, Nguyễn Văn Tùng, Ma Văn Kháng, Trần Đăng Khoa… là các đánh giá, nhận định, nhận xét về các tác phẩm văn học thiếu nhi của nhà văn Lê Phương Liên cùng những lời khẳng định về tài năng, tình cảm và sự tâm huyết của bà đối với việc sáng tác những tác phẩm văn chương cho trẻ em. Ví dụ như nhận xét của nhà văn Vũ Ngọc Bình khi đọc Những tia nắng đầu tiên: “Lê Phương Liên đã bám sát thực tế nhà trường, khá nhạy cảm trong quan sát ngoại cảnh và miêu tả nội tâm những nhân vật thân yêu, gần gũi với mình”.
2.2. Sự Thiếu Vắng Nghiên Cứu Chuyên Sâu Về Tác Giả Lê Phương Liên
Trong một số sách nghiên cứu, các Tuyển tập giới thiệu chân dung các nhà văn viết cho thiếu nhi - thì cái tên Lê Phương Liên luôn được nhắc đến với tư cách là một nhà văn tiêu biểu viết về đề tài thiếu nhi suốt trong hơn 40 năm qua bên cạnh các tác giả quen thuộc. Tuy nhiên cho tới nay vẫn chưa thấy xuất hiện một công trình nào, một luận văn Sau đại học, khóa luận tốt nghiệp Đại học nào nghiên cứu cụ thể về trường hợp nhà văn Lê Phương Liên. Chính vì vậy, cần thiết phải nghiên cứu toàn diện về những sáng tác về thiếu nhi của nữ nhà văn Lê Phương Liên.
III. Phương Pháp Phân Tích Thế Giới Nhân Vật Của Lê Phương Liên
Luận văn tập trung nghiên cứu một cách hệ thống và toàn diện những sáng tác về thiếu nhi của nhà văn Lê Phương Liên trên cả hai phương diện: nội dung và nghệ thuật. Qua đó, khẳng định những đóng góp đáng trân trọng của nhà văn đối với mảng văn học thiếu nhi ở Việt Nam. Đối tượng nghiên cứu bao gồm toàn bộ sáng tác của Lê Phương Liên, đặc biệt chú ý và đi sâu vào các truyện viết về thiếu nhi. Ngoài ra, luận văn cũng tham khảo một số tác phẩm viết cho thiếu nhi của một số nhà văn khác để có cái nhìn tổng thể, khái quát và để so sánh với những sáng tác của tác giả Lê Phương Liên.
3.1. Phạm Vi Nghiên Cứu Các Tác Phẩm Thiếu Nhi Của Tác Giả
Nhà văn Lê Phương Liên đã xuất bản 16 cuốn sách (Truyện ngắn, tiểu thuyết và sưu tầm, biên soạn), tất cả những cuốn sách trên đều viết về thiếu nhi và có liên quan đến thiếu nhi. Tuy nhiên, luận văn đi sâu vào nghiên cứu 12 tập truyện (trong đó có 2 tập in chung với các tác giả khác) viết trực tiếp về thiếu nhi của nhà văn, đó là các tập truyện: Những tia nắng đầu tiên (1971), Bông hoa phấn trắng (1984), Bức tranh còn vẽ (1997), Én nhỏ (1998), Ngày em tới trường (2002), Khúc hát hạnh phúc (2002), Cuộc phiêu lưu của chú rối Tễu (2009), Cây đa ngàn tuổi và ba đứa trẻ (2010), Chim Hải Âu ở đảo Hòn Dấu (2013), Ký ức ánh sáng (2013), Chiếc nhãn vở mong manh (2015), Chùm truyện chú Tễu kể chuyện Tết…(Sưu tầm và biên soạn), (2016).
3.2. Các Phương Pháp Nghiên Cứu Được Sử Dụng Trong Luận Văn
Trong quá trình thực hiện luận văn, một số phương pháp nghiên cứu đã được sử dụng: phương pháp nghiên cứu tác giả, tác phẩm; phương pháp phân tích tác phẩm theo đặc trưng thể loại; phương pháp so sánh, đối chiếu; phương pháp thống kê, phân loại; và vận dụng một số thao tác nghiên cứu của Thi pháp học.
IV. Giá Trị Giáo Dục Trong Truyện Thiếu Nhi Lê Phương Liên
Luận văn hướng đến việc chỉ ra những đặc điểm nổi bật về nội dung và nghệ thuật của các tác phẩm Lê Phương Liên, ở cả thành công và hạn chế (nếu có). Đồng thời, luận văn cũng chỉ ra những giá trị, những ý nghĩa to lớn và thiết thực của những tác phẩm đó với việc giáo dục, giáo dưỡng tâm hồn và hình thành nhân cách, phẩm chất tốt đẹp đối với trẻ em trong cuộc sống thời kỳ hiện đại. Cuối cùng, luận văn khẳng định những đóng góp đáng trân trọng của nhà văn Lê Phương Liên đối với văn học thiếu nhi Việt Nam thời kỳ hiện đại.
4.1. Đóng Góp Của Luận Văn Về Chân Dung Lê Phương Liên
Luận văn góp phần phác họa một cách khá cụ thể chân dung văn học nhà văn Lê Phương Liên - một nữ nhà văn đã giành trọn đời cho văn học thiếu nhi Việt Nam thời kỳ hiện đại.
4.2. Ý Nghĩa và Giá Trị Từ Các Sáng Tác Thiếu Nhi Của Tác Giả
Luận văn chỉ ra những đặc điểm nổi bật về nội dung và nghệ thuật cùng những ý nghĩa, những giá trị nhiều mặt được toát ra từ trong các sáng tác của nhà văn về đề tài thiếu nhi. Luận văn khẳng định những đóng góp quan trọng của nhà văn đối với mảng văn học thiếu nhi của văn học Việt Nam (thời kỳ cuối thế kỷ XX, đầu thế kỷ XXI).
V. Lê Phương Liên và Cơ Sở Lý Luận Về Văn Học Thiếu Nhi
Từ điển thuật ngữ văn học (NXB Giáo dục, năm 1992) đã định nghĩa Văn học thiếu nhi như sau: “Theo nghĩa hẹp, văn học thiếu nhi gồm những tác phẩm văn học hoặc phổ cập khoa học dành riêng cho thiếu nhi. Tuy vậy khái niệm văn học thiếu nhi cũng thường bao gồm một phạm vi rộng rãi những tác phẩm văn học thông thường(cho người lớn) đã đi vào phạm vi đọc của thiếu nhi, như Đônkihôtê của M. Xécvantê, RôBinSơn CơRuXô của Đ. Điphô, Gulivơ du ký của Gi. Xuýptơ, Túp lều của bác Tôm của H. BisơXtâu ” (11,tr. Quan niệm trên giúp ta hiểu văn học thiếu nhi gắn liền với đối tượng tiếp nhận là độc giả thiếu nhi. Đó là những tác phẩm văn học hoặc phổ cập khoa học đi vào phạm vi đọc của trẻ thơ.
5.1. Quan Niệm Về Văn Học Thiếu Nhi Trong Nghiên Cứu
Bách khoa toàn thư Văn học thiếu nhi Việt Nam (Nxb Từ điển Bách khoa, 2002) quan niệm về văn học thiếu nhi cụ thể, chi tiết hơn. Khái niệm văn học thiếu nhi được nhìn nhận ở những góc độ như chủ thể sáng tác, nhân vật trung tâm, mục đích sáng tác và đối tượng tiếp nhận, cụ thể là: “Mọi tác phẩm được mọi nhà sáng tạo ra với mục đích giáo dục, bồi dưỡng tâm hồn, tính cách cho thiếu nhi. Nhân vật trung tâm của nó là thiếu nhi, và đôi khi cũng là người lớn, hoặc là một cơn gió, một loài vật, một đồ vật, một cái cây… Tác giả của văn học thiếu nhi không chỉ là chính các em mà cũng là các nhà văn thuộc mọi lứa tuổi.
5.2. Văn Học Thiếu Nhi và Đối Tượng Tiếp Nhận
Cùng đồng ý với quan điểm trên, tác giả Lã Thị Bắc Lý đã dùng cụm từ văn học trẻ em thay thế cụm từ văn học thiếu nhi là nhằm nhấn mạnh đối tượng, phạm vi tiếp nhận của thể loại văn học thiếu nhi này (48). Theo quan điểm của người viết, đối tượng thiếu nhi là ở độ dưới 18 tuổi, còn về văn học thiếu nhi, thì văn học thiếu nhi gồm ba bộ phận: văn học về thiếu nhi, văn học cho thiếu nhi và văn học của thiếu nhi; Đó là sự phân chia rõ ràng các bộ phận hợp thành của văn học thiếu nhi (văn học về thiếu nhi, văn học cho thiếu nhi và văn học của thiếu nhi). Nói cách khác, văn học thiếu nhi là những sáng tác viết cho thiếu nhi, viết về thiếu nhi hoặc chính các em viết về thế giới của mình, và đối tượng chính tiếp nhận những tác phẩm văn học này chính là độc giả thiếu nhi.
VI. Văn Học Thiếu Nhi và Giáo Dục Nhân Cách Trẻ Em
Để đi vào được thế giới tuổi thơ, những tác phẩm viết cho thiếu nhi phải đa dạng về thể loại, có nội dung phong phú, hấp dẫn xoay quanh các vấn đề đời sống sinh hoạt của các em - nhưng đồng thời cũng phải phù hợp với nhận thức, với tình cảm và thị hiếu của trẻ thơ, từ đó hướng tới giáo dục và hoàn thiện nhân cách con người. Có như vậy, văn học thiếu nhi mới góp phần nâng cao đời sống tư tưởng, tình cảm của con người - nhất là khi ở thưở ấu thơ. Bởi dấu ấn đầu đời có ý nghĩa không nhỏ đến việc hình thành nhân cách của mỗi người. Và chỉ có như vậy, trẻ em mới được xem như “những chủ nhân của thế giới”, “những người thừa kế toàn bộ sự nghiệp vĩ đại của nhân loại” như đại văn hào A.
6.1. Tầm Quan Trọng Của Văn Học Thiếu Nhi Trong Giáo Dục
Như đã biết, văn học thiếu nhi là một bộ phận quan trọng của nền văn học dân tộc. Bởi bất kỳ một nền văn học nào trên thế giới cũng chứa đựng trong nó một bộ phận không thể thiếu là “văn học thiếu nhi”. Đó là những sáng tác hướng tới đối tượng bạn đọc chính là các em ở lứa tuổi thiếu niên, nhi đồng. Để các em tiếp nhận tác phẩm, người sáng tác văn học cho thiếu nhi phải lấy trẻ em làm trung tâm, tính đến mọi nhu cầu của các em, chẳng hạn như: Nhu cầu bộc lộ cá tính và hình thành nhân cách, nhu cầu được vui chơi, giải trí ngay trong tác phẩm văn chương, nhu cầu được giãi bày tình cảm, ước mơ khát vọng và hơn hết là nhu cầu được khám phá để hiểu biết thế giới xung quanh …
6.2. Văn Học Thiếu Nhi và Sự Phát Triển Của Trẻ Em
Còn biết bao nhu cầu khác, nhưng văn học cho thiếu nhi đúng nghĩa phải thoả mãn ít nhất những nhu cầu cơ bản ấy. Đạt được điều đó tự thân tác phẩm văn học sẽ được các em đón nhận. Muốn thế, người làm văn học phải thực sự hiểu trẻ em, yêu trẻ em, sống với thế giới trẻ thơ, xem trẻ em như “những chủ nhân của thế giới”, “những người thừa kế toàn bộ sự nghiệp vĩ đại của nhân loại”. Hay nói như GS. TS Hồ Ngọc Đại: “ Trong thực tiễn giáo dục, nếu lấy người lớn làm thước đo đánh giá trẻ em, lấy người lớn làm chuẩn mực, lấy giáo lý cuộc sống làm nội dung, lấy thuyết giáo làm phương pháp… chắc chắn không mang lại hiệu quả mong muốn. Cần phải xem trẻ em là trung tâm, là linh hồn của nhà trường hiện đại, lấy sự phát triển tự nhiên và hạnh phúc đi học của trẻ em làm lẽ sống của nhà trường. Giáo dục phải xuất phát từ trẻ em và đi đến trẻ em” (9).
