Tổng quan nghiên cứu

Văn học thiếu nhi là một bộ phận quan trọng của văn học nói chung, với mục tiêu giáo dục và bồi dưỡng tâm hồn, nhân cách cho trẻ em. Tại Việt Nam, dòng văn học này phát triển mạnh mẽ từ đầu thế kỷ XX với nhiều tác giả tiêu biểu, trong đó Nguyễn Nhật Ánh là một hiện tượng văn học nổi bật với hơn 100 tác phẩm dành cho thiếu nhi và thanh thiếu niên. Các tác phẩm của ông không chỉ thu hút độc giả nhỏ tuổi mà còn được người lớn yêu thích nhờ giọng văn dí dỏm, hài hước và sâu sắc về tâm lý trẻ thơ.

Luận văn tập trung nghiên cứu lời văn nghệ thuật trong sáng tác viết cho thiếu nhi của Nguyễn Nhật Ánh, đặc biệt qua ba tác phẩm tiêu biểu: Tôi thấy hoa vàng trên cỏ xanh (2015), Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ (2014), và Cảm ơn người lớn (2018). Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ các nguyên tắc tổ chức lời văn nghệ thuật, phương tiện và biện pháp sử dụng trong sáng tác của nhà văn, từ đó khẳng định phong cách nghệ thuật và tài năng của ông trong văn học thiếu nhi đương đại. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các tác phẩm viết cho thiếu nhi của Nguyễn Nhật Ánh trong giai đoạn từ 2014 đến 2018, với ý nghĩa góp phần làm sáng tỏ giá trị nghệ thuật và giáo dục của văn học thiếu nhi Việt Nam hiện đại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng các lý thuyết liên ngành về ngôn ngữ học, thi pháp học và văn học để phân tích lời văn nghệ thuật trong tác phẩm văn học thiếu nhi. Khái niệm lời văn nghệ thuật được hiểu là dạng phát ngôn được tổ chức theo quy luật nghệ thuật, có tính hình tượng, tính gợi cảm, tính chính xác và tính hàm súc. Lời văn nghệ thuật là thành quả sáng tạo của nhà văn dựa trên chất liệu ngôn từ nghệ thuật, được tổ chức theo các nguyên tắc cụ thể hóa đối tượng miêu tả và nguyên tắc tỉnh lược nhằm tạo nên sự sinh động, hấp dẫn và sâu sắc trong tác phẩm.

Ba khái niệm chính được sử dụng gồm: lời văn nghệ thuật, nguyên tắc cụ thể hóa đối tượng miêu tả, và nguyên tắc tỉnh lược. Ngoài ra, luận văn còn phân tích các phương tiện ngữ âm, từ vựng, cú pháp và các phương thức chuyển nghĩa của từ như ẩn dụ, hoán dụ, nhân hóa để làm rõ cách tổ chức lời văn nghệ thuật trong sáng tác của Nguyễn Nhật Ánh.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu liên ngành kết hợp với các phương pháp phân tích - tổng hợp, so sánh - đối chiếu, hệ thống và nghiên cứu lý thuyết. Nguồn dữ liệu chính là ba tác phẩm tiêu biểu của Nguyễn Nhật Ánh dành cho thiếu nhi, cùng một số tác phẩm khác để tham khảo, so sánh và tổng hợp. Cỡ mẫu nghiên cứu gồm các đoạn trích tiêu biểu trong các tác phẩm, được chọn lọc theo tiêu chí đại diện cho phong cách và nguyên tắc tổ chức lời văn nghệ thuật của nhà văn.

Phương pháp phân tích được áp dụng nhằm khai thác sâu sắc các đặc điểm ngôn ngữ, giọng điệu, cách tổ chức lời văn và biện pháp nghệ thuật trong từng đoạn văn. Phương pháp so sánh - đối chiếu giúp làm nổi bật nét độc đáo của lời văn Nguyễn Nhật Ánh so với các tác phẩm văn học thiếu nhi khác và so với các sáng tác của chính ông viết cho đối tượng khác. Timeline nghiên cứu kéo dài trong khoảng thời gian từ 2019 đến 2021, đảm bảo thu thập và xử lý dữ liệu một cách khoa học, khách quan.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nguyên tắc cụ thể hóa đối tượng miêu tả trong lời văn nghệ thuật: Nguyễn Nhật Ánh sử dụng chi tiết, cụ thể hóa các sự vật, hiện tượng trong thế giới trẻ thơ để tạo nên hình ảnh sinh động, gần gũi. Ví dụ, trong Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ, nhân vật Cu Mùi được miêu tả chi tiết về các hoạt động hàng ngày như đánh răng, rửa mặt, học bài với những động từ cụ thể như “uể oải nhai chóp chép”, “cố hết sức để thức dậy”, giúp người đọc cảm nhận rõ tâm trạng và tính cách của nhân vật. Tỉ lệ đoạn văn cụ thể hóa chiếm khoảng 65% trong các phân tích trích dẫn.

  2. Nguyên tắc tỉnh lược tạo sự hàm súc và gợi mở: Nhà văn thường lược bỏ một số chi tiết không cần thiết để tập trung vào những điểm nhấn quan trọng, tạo nhịp điệu cho lời văn và kích thích trí tưởng tượng của độc giả. Ví dụ, trong Cảm ơn người lớn, các chi tiết về cha mẹ nhân vật chỉ được nhắc qua lời kể và vài câu thoại ngắn, tạo khoảng trống cho người đọc tự liên tưởng. Tỉ lệ sử dụng biện pháp tỉnh lược chiếm khoảng 40% trong các đoạn phân tích.

  3. Phương tiện và biện pháp tổ chức lời văn nghệ thuật đa dạng: Nguyễn Nhật Ánh vận dụng linh hoạt các phương tiện ngữ âm như điệp vần, từ láy, tượng thanh, tượng hình; từ vựng phong phú gồm từ đồng nghĩa, từ địa phương, tiếng lóng; cùng các biện pháp chuyển nghĩa như ẩn dụ, hoán dụ, nhân hóa để tạo nên lời văn giàu sức biểu cảm và hấp dẫn. Ví dụ, trong Tôi là BêTô, các đoạn đối thoại của chú chó BêTô sử dụng ngôn ngữ trẻ thơ, hài hước, tạo sự gần gũi với độc giả nhỏ tuổi.

  4. Giọng điệu dí dỏm, hài hước và cách kể chuyện từ góc nhìn trẻ thơ: Nhà văn thường sử dụng ngôi kể thứ nhất với nhân vật “tôi” là trẻ em, giúp người đọc dễ dàng đồng cảm và thâm nhập vào thế giới quan của trẻ. Các đoạn hội thoại tự nhiên, bất ngờ, thể hiện sự “vênh lệch” trong suy nghĩ giữa trẻ em và người lớn, tạo nên hiệu quả hài hước và sâu sắc. Tỉ lệ lời thoại trong các tác phẩm nghiên cứu chiếm khoảng 55%, góp phần làm nổi bật phong cách kể chuyện đặc trưng.

Thảo luận kết quả

Nguyên tắc cụ thể hóa đối tượng miêu tả giúp lời văn của Nguyễn Nhật Ánh trở nên sinh động, chân thực, dễ dàng gợi lên hình ảnh và cảm xúc trong lòng độc giả. Điều này phù hợp với đặc điểm tâm lý trẻ thơ vốn yêu thích sự rõ ràng, cụ thể và gần gũi. So với các nghiên cứu trước đây về văn học thiếu nhi, luận văn đã làm rõ hơn vai trò của nguyên tắc này trong việc xây dựng thế giới nghệ thuật của nhà văn.

Nguyên tắc tỉnh lược được vận dụng khéo léo nhằm tạo khoảng trống nghệ thuật, kích thích trí tưởng tượng của trẻ em và người lớn, đồng thời tránh sự dài dòng, rườm rà trong lời văn. So sánh với các tác phẩm thiếu nhi khác, lời văn của Nguyễn Nhật Ánh có sự cân bằng giữa cụ thể và hàm súc, tạo nên sức hấp dẫn đặc biệt.

Việc sử dụng đa dạng các phương tiện ngôn ngữ và biện pháp nghệ thuật giúp lời văn vừa gần gũi, vừa giàu tính biểu cảm, phù hợp với đối tượng thiếu nhi. Giọng điệu hài hước, dí dỏm không chỉ làm tăng tính giải trí mà còn góp phần truyền tải các bài học nhân văn sâu sắc một cách nhẹ nhàng, tự nhiên.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỉ lệ sử dụng các biện pháp nghệ thuật trong lời văn và bảng so sánh tỉ lệ lời thoại, miêu tả giữa các tác phẩm để minh họa rõ nét phong cách nghệ thuật của Nguyễn Nhật Ánh.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Khuyến khích các nhà văn thiếu nhi vận dụng nguyên tắc cụ thể hóa đối tượng miêu tả nhằm tạo nên hình ảnh sinh động, gần gũi với trẻ em, giúp các em dễ dàng đồng cảm và tiếp nhận thông điệp. Thời gian áp dụng: ngay trong các dự án sáng tác mới; Chủ thể thực hiện: các tác giả, nhà xuất bản.

  2. Tăng cường sử dụng biện pháp tỉnh lược trong lời văn để tạo khoảng trống nghệ thuật, kích thích trí tưởng tượng của độc giả, đồng thời tránh sự dài dòng, rườm rà. Thời gian áp dụng: trong quá trình biên tập và chỉnh sửa tác phẩm; Chủ thể thực hiện: biên tập viên, tác giả.

  3. Đa dạng hóa phương tiện ngôn ngữ và biện pháp nghệ thuật như từ láy, ẩn dụ, nhân hóa để làm phong phú lời văn, tăng sức hấp dẫn và tính biểu cảm. Thời gian áp dụng: trong quá trình sáng tác; Chủ thể thực hiện: tác giả, giảng viên đào tạo văn học.

  4. Phát triển giọng điệu kể chuyện từ góc nhìn trẻ thơ để tạo sự gần gũi, chân thực và hấp dẫn cho độc giả thiếu nhi, đồng thời giúp người lớn hiểu hơn về thế giới trẻ em. Thời gian áp dụng: trong các chương trình đào tạo và sáng tác; Chủ thể thực hiện: nhà văn, nhà nghiên cứu, giảng viên.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà văn và tác giả sáng tác văn học thiếu nhi: Nghiên cứu giúp hiểu sâu về cách tổ chức lời văn nghệ thuật, từ đó nâng cao chất lượng sáng tác, tạo ra các tác phẩm hấp dẫn, phù hợp với tâm lý trẻ em.

  2. Giảng viên và sinh viên ngành Ngôn ngữ Văn học, Văn hóa Việt Nam: Tài liệu tham khảo quý giá cho việc nghiên cứu, giảng dạy về lời văn nghệ thuật, thi pháp học và văn học thiếu nhi đương đại.

  3. Biên tập viên và nhà xuất bản chuyên về sách thiếu nhi: Hỗ trợ trong việc đánh giá, chỉnh sửa và phát triển các tác phẩm văn học thiếu nhi có giá trị nghệ thuật và giáo dục cao.

  4. Phụ huynh và giáo viên mầm non, tiểu học: Hiểu rõ hơn về thế giới tâm lý và ngôn ngữ của trẻ qua các tác phẩm của Nguyễn Nhật Ánh, từ đó có phương pháp giáo dục, giao tiếp phù hợp, giúp trẻ phát triển toàn diện.

Câu hỏi thường gặp

  1. Lời văn nghệ thuật là gì và tại sao nó quan trọng trong văn học thiếu nhi?
    Lời văn nghệ thuật là lời nói được tổ chức theo quy luật nghệ thuật, có tính hình tượng, gợi cảm và hàm súc. Nó giúp truyền tải nội dung, cảm xúc và thông điệp một cách sinh động, hấp dẫn, đặc biệt quan trọng trong văn học thiếu nhi để thu hút và giáo dục trẻ.

  2. Nguyên tắc cụ thể hóa đối tượng miêu tả được áp dụng như thế nào trong sáng tác của Nguyễn Nhật Ánh?
    Nguyễn Nhật Ánh sử dụng chi tiết, cụ thể hóa các hành động, suy nghĩ, môi trường sống của nhân vật thiếu nhi để tạo nên hình ảnh sống động, gần gũi, giúp độc giả dễ dàng đồng cảm và thâm nhập vào thế giới trẻ thơ.

  3. Tỉnh lược trong lời văn có tác dụng gì?
    Tỉnh lược giúp loại bỏ những chi tiết không cần thiết, tạo khoảng trống nghệ thuật, kích thích trí tưởng tượng của độc giả, đồng thời làm cho lời văn hàm súc, tránh dài dòng, rườm rà.

  4. Phương tiện ngôn ngữ nào được Nguyễn Nhật Ánh sử dụng nhiều nhất?
    Ông sử dụng đa dạng các phương tiện như từ láy, điệp vần, ẩn dụ, nhân hóa, cùng ngôn ngữ trẻ thơ tự nhiên, hài hước trong lời thoại để tạo sức sống và sự hấp dẫn cho tác phẩm.

  5. Giọng điệu kể chuyện từ góc nhìn trẻ thơ có ý nghĩa gì?
    Giọng điệu này giúp nhà văn hóa thân thành trẻ em, kể chuyện bằng cách nhìn và suy nghĩ của trẻ, tạo sự chân thực, gần gũi, đồng thời giúp người lớn hiểu hơn về thế giới tâm hồn và suy nghĩ của trẻ.

Kết luận

  • Luận văn làm sáng tỏ vai trò và đặc điểm của lời văn nghệ thuật trong sáng tác viết cho thiếu nhi của Nguyễn Nhật Ánh, đặc biệt qua nguyên tắc cụ thể hóa và tỉnh lược.
  • Phân tích cho thấy nhà văn vận dụng linh hoạt các phương tiện ngôn ngữ và biện pháp nghệ thuật để tạo nên phong cách riêng biệt, hấp dẫn độc giả mọi lứa tuổi.
  • Giọng điệu kể chuyện từ góc nhìn trẻ thơ là điểm nhấn quan trọng giúp tác phẩm vừa gần gũi với thiếu nhi, vừa sâu sắc với người lớn.
  • Kết quả nghiên cứu góp phần khẳng định tài năng và phong cách nghệ thuật độc đáo của Nguyễn Nhật Ánh trong văn học thiếu nhi Việt Nam đương đại.
  • Đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao chất lượng sáng tác và giáo dục văn học thiếu nhi, đồng thời mở hướng nghiên cứu tiếp theo về lời văn nghệ thuật trong các thể loại văn học khác.

Độc giả và các nhà nghiên cứu được khuyến khích tiếp tục khai thác sâu hơn các khía cạnh nghệ thuật trong sáng tác của Nguyễn Nhật Ánh cũng như mở rộng nghiên cứu sang các tác giả và thể loại khác để phát triển nền văn học thiếu nhi Việt Nam ngày càng phong phú, đa dạng.