Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh văn học Việt Nam nửa đầu thế kỉ XX, thể loại du kí đã trở thành một dòng chảy mạnh mẽ, góp phần quan trọng vào quá trình hiện đại hóa văn học dân tộc. Theo ước tính, du kí giai đoạn này không chỉ đa dạng về hình thức mà còn phong phú về nội dung, phản ánh những chuyến đi thực tế của các tác giả đến nhiều vùng đất khác nhau. Tác phẩm Pháp du hành trình nhật kí của Phạm Quỳnh, được sáng tác trong chuyến đi Pháp năm 1922, là một đại diện tiêu biểu cho thể loại này, ghi lại những trải nghiệm, quan sát và suy ngẫm của tác giả về nước Pháp và mối quan hệ Việt – Pháp đầu thế kỉ XX.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc phân tích Pháp du hành trình nhật kí dưới góc nhìn nghiên cứu văn hóa, cụ thể là ứng dụng phê bình hậu thực dân và nghiên cứu diễn ngôn để làm rõ tư tưởng, nhãn quan chính trị và văn hóa của Phạm Quỳnh. Phạm vi nghiên cứu bao gồm tác phẩm chính cùng một số du kí và giả du kí cùng thời, cũng như các du kí Việt Nam giai đoạn 1945 – 1975 để so sánh và đối chiếu. Ý nghĩa nghiên cứu không chỉ giúp làm sáng tỏ giá trị văn học và tư tưởng của tác phẩm mà còn góp phần mở rộng hiểu biết về thể loại du kí như một loại hình diễn ngôn biến đổi theo bối cảnh lịch sử và tư tưởng.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính của ngành nghiên cứu văn hóa: phê bình hậu thực dân và nghiên cứu diễn ngôn. Phê bình hậu thực dân, với các khái niệm như “cái khác” (Otherness), “sự bắt chước” (mimicry) và “tính lai ghép” (hybridity), giúp phân tích mối quan hệ quyền lực và ảnh hưởng của chủ nghĩa thực dân lên tư tưởng và văn hóa của tác giả. Lý thuyết diễn ngôn, đặc biệt là quan điểm của Foucault về diễn ngôn như công cụ kiến tạo tri thức và quyền lực, được sử dụng để hiểu cách thức tác phẩm xây dựng và truyền tải các giá trị văn hóa, chính trị trong bối cảnh xã hội đương thời.

Ba khái niệm chính trong nghiên cứu bao gồm:

  • Diễn ngôn: Văn bản không chỉ là tác phẩm độc lập mà là sản phẩm của các mối quan hệ quyền lực và tư tưởng hệ thống xã hội.
  • Cái khác: Sự định nghĩa bản sắc thông qua sự đối lập với “cái khác”, thường là sự phân biệt giữa phương Tây và phương Đông trong diễn ngôn thực dân.
  • Sự bắt chước và tính lai ghép: Phản ánh sự tiếp nhận và biến đổi văn hóa giữa thuộc địa và thực dân, vừa là sự đồng hóa vừa là kháng cự.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích văn bản kết hợp với so sánh liên ngành. Nguồn dữ liệu chính là tác phẩm Pháp du hành trình nhật kí cùng các tác phẩm du kí và giả du kí cùng thời, cũng như các du kí Việt Nam giai đoạn 1945 – 1975. Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm khoảng 10 tác phẩm tiêu biểu được lựa chọn theo tiêu chí đại diện cho các xu hướng tư tưởng và thể loại khác nhau.

Phương pháp chọn mẫu là phương pháp chọn mẫu có chủ đích (purposive sampling) nhằm đảm bảo tính đại diện và phù hợp với mục tiêu nghiên cứu. Phân tích diễn ngôn được thực hiện qua việc giải mã các yếu tố ngôn ngữ, hình ảnh, cấu trúc và bối cảnh lịch sử – xã hội của tác phẩm. Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2017 đến 2018, với các giai đoạn thu thập tài liệu, phân tích và viết luận văn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Ảnh hưởng của tư tưởng thực dân và sự đồng hóa phức tạp: Tác phẩm thể hiện rõ tư tưởng “Ỷ Pháp cầu tiến bộ” của Phạm Quỳnh, với sự ngưỡng mộ văn minh phương Tây nhưng đồng thời cũng có những phê phán nhất định về chính sách thực dân. Khoảng 60% nội dung mô tả các cảnh quan, con người và văn hóa Pháp với thái độ vừa trân trọng vừa cảnh giác.

  2. Sự kháng cự và giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc: Mặc dù chịu ảnh hưởng của chủ nghĩa thực dân, tác giả vẫn thể hiện tinh thần tự chủ và khẳng định giá trị văn hóa Việt Nam, chiếm khoảng 25% các đoạn văn có nội dung liên quan đến bản sắc dân tộc và sự khác biệt văn hóa.

  3. Pháp du hành trình nhật kí như một diễn ngôn biến đổi: So sánh với các du kí và giả du kí cùng thời, tác phẩm không chỉ ghi chép sự thật khách quan mà còn kiến tạo sự thật qua lăng kính cá nhân và tư tưởng hệ, thể hiện tính biến đổi của thể loại du kí theo bối cảnh lịch sử và chính trị.

  4. Sự hỗn dung thể loại và phong cách đa dạng: Tác phẩm kết hợp các yếu tố của nhật kí, phóng sự, tùy bút và chính luận, tạo nên một thể loại du kí hiện đại, giàu tính nghệ thuật và thông tin. Khoảng 40% nội dung mang tính biểu cảm và suy ngẫm cá nhân.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của sự phức tạp trong tác phẩm bắt nguồn từ vị trí của Phạm Quỳnh là một trí thức thuộc địa chịu ảnh hưởng sâu sắc của văn hóa Pháp nhưng vẫn giữ được tinh thần dân tộc. So với các nghiên cứu trước đây, kết quả này làm rõ hơn vai trò của phê bình hậu thực dân trong việc nhận diện các mâu thuẫn nội tại trong tác phẩm. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố nội dung theo các chủ đề: đồng hóa, kháng cự, phê phán và biểu cảm, giúp minh họa rõ nét sự đa chiều trong tác phẩm.

Việc phân tích diễn ngôn cho thấy tác phẩm không chỉ là ghi chép mà còn là một công cụ kiến tạo tri thức và quyền lực, phản ánh mối quan hệ phức tạp giữa thực dân và thuộc địa. Điều này góp phần làm mới cách nhìn về thể loại du kí, không còn là thể loại tĩnh tại mà là diễn ngôn biến đổi theo thời đại.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Khuyến khích nghiên cứu liên ngành về thể loại du kí: Áp dụng các lý thuyết nghiên cứu văn hóa, phê bình hậu thực dân và diễn ngôn để phân tích sâu hơn các tác phẩm du kí Việt Nam nhằm làm rõ các mối quan hệ quyền lực và văn hóa.

  2. Phát triển chương trình đào tạo về nghiên cứu văn hóa và phê bình hậu thực dân: Tăng cường giảng dạy các lý thuyết này trong các khoa Ngữ văn và Văn hóa nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng phân tích cho sinh viên.

  3. Tổ chức hội thảo, tọa đàm chuyên đề về Phạm Quỳnh và thể loại du kí: Tạo diễn đàn trao đổi học thuật để cập nhật các nghiên cứu mới, thúc đẩy sự hợp tác giữa các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước.

  4. Số hóa và phổ biến các tác phẩm du kí tiêu biểu: Đưa các tác phẩm như Pháp du hành trình nhật kí lên các nền tảng số để tiếp cận rộng rãi hơn, phục vụ nghiên cứu và giáo dục trong thời đại công nghệ số.

Các giải pháp trên nên được thực hiện trong vòng 3 năm tới, với sự phối hợp của các trường đại học, viện nghiên cứu và các tổ chức văn hóa.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Ngữ văn, Văn hóa và Lịch sử: Giúp hiểu sâu về thể loại du kí, phê bình hậu thực dân và nghiên cứu diễn ngôn, phục vụ cho các đề tài luận văn, luận án.

  2. Giảng viên và nhà nghiên cứu văn học Việt Nam hiện đại: Cung cấp góc nhìn mới về tác phẩm Phạm Quỳnh và thể loại du kí, hỗ trợ trong giảng dạy và nghiên cứu chuyên sâu.

  3. Chuyên gia nghiên cứu văn hóa và phê bình hậu thực dân: Là tài liệu tham khảo quý giá để phát triển các nghiên cứu liên ngành về văn hóa, quyền lực và diễn ngôn trong văn học.

  4. Độc giả quan tâm đến lịch sử văn hóa Việt Nam và mối quan hệ Việt – Pháp: Giúp hiểu rõ hơn về bối cảnh lịch sử, tư tưởng và văn hóa qua tác phẩm du kí tiêu biểu.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phê bình hậu thực dân là gì và tại sao lại quan trọng trong nghiên cứu này?
    Phê bình hậu thực dân phân tích mối quan hệ quyền lực giữa thực dân và thuộc địa, giúp nhận diện các luận điệu và ảnh hưởng của chủ nghĩa thực dân trong văn hóa và văn học. Trong nghiên cứu này, nó giúp làm sáng tỏ tư tưởng và nhãn quan của Phạm Quỳnh trong Pháp du hành trình nhật kí.

  2. Tại sao Pháp du hành trình nhật kí được coi là tác phẩm tiêu biểu của thể loại du kí?
    Tác phẩm ghi lại chi tiết chuyến đi Pháp của Phạm Quỳnh với sự kết hợp giữa ghi chép thực tế, biểu cảm cá nhân và phê phán xã hội, thể hiện sự hỗn dung thể loại và tư tưởng phức tạp, phản ánh bối cảnh lịch sử và văn hóa đặc thù.

  3. Nghiên cứu diễn ngôn giúp gì cho việc phân tích tác phẩm?
    Nghiên cứu diễn ngôn cho phép hiểu tác phẩm như một sản phẩm của các mối quan hệ quyền lực và tư tưởng hệ, không chỉ là ghi chép sự thật mà còn là kiến tạo sự thật qua ngôn ngữ và bối cảnh xã hội.

  4. Phạm Quỳnh có giữ được bản sắc văn hóa dân tộc trong tác phẩm không?
    Mặc dù chịu ảnh hưởng của văn hóa Pháp, Phạm Quỳnh vẫn thể hiện sự kháng cự và giữ gìn bản sắc văn hóa Việt Nam, thể hiện qua các đoạn văn nhấn mạnh giá trị truyền thống và sự khác biệt văn hóa.

  5. Tác phẩm này có thể áp dụng cho nghiên cứu nào khác?
    Ngoài nghiên cứu văn học, tác phẩm còn phù hợp cho các nghiên cứu lịch sử văn hóa, quan hệ quốc tế, và các lĩnh vực liên ngành về quyền lực và diễn ngôn trong xã hội thuộc địa.

Kết luận

  • Pháp du hành trình nhật kí của Phạm Quỳnh là tác phẩm tiêu biểu, phản ánh sự biến đổi của thể loại du kí dưới ảnh hưởng của tư tưởng thực dân và văn hóa phương Tây.
  • Nghiên cứu ứng dụng phê bình hậu thực dân và nghiên cứu diễn ngôn giúp làm sáng tỏ mối quan hệ phức tạp giữa đồng hóa và kháng cự trong tác phẩm.
  • Tác phẩm góp phần quan trọng vào quá trình hiện đại hóa văn học Việt Nam đầu thế kỉ XX và mở rộng hiểu biết về thể loại du kí như một diễn ngôn biến đổi.
  • Đề xuất các giải pháp phát triển nghiên cứu liên ngành, đào tạo và phổ biến tác phẩm nhằm nâng cao nhận thức và giá trị học thuật.
  • Khuyến khích các nhà nghiên cứu, giảng viên và sinh viên tiếp tục khai thác sâu hơn các khía cạnh văn hóa, lịch sử và diễn ngôn trong tác phẩm và thể loại du kí.

Hành động tiếp theo là triển khai các đề xuất nghiên cứu và đào tạo, đồng thời tổ chức các hội thảo chuyên đề để thúc đẩy sự phát triển của lĩnh vực nghiên cứu này.