Thể Chân Dung Văn Học Trong Văn Học Việt Nam Đương Đại Nhìn Từ Lý Thuyết Diễn Ngôn

Từ sau năm 1986, văn học Việt Nam đương đại chứng kiến sự đổi mới trong nhiều thể loại, trong đó có thể chân dung văn học. Sự thay đổi này đến từ bối cảnh xã hội, chính trị, kinh tế, và văn hóa sau Đổi mới. Các tác phẩm chân dung văn học không chỉ đơn thuần là miêu tả về ngoại hình, tính cách mà còn đi sâu vào nội tâm, thế giới quan, và những trăn trở của người nghệ sĩ. Sự xuất hiện của nhiều nhà văn trẻ, với phong cách viết mới lạ, đã góp phần làm phong phú thêm diện mạo của thể chân dung văn học.

Nhà văn Việt Nam đương đại đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển của thể chân dung văn học. Họ là người trực tiếp tạo ra các tác phẩm, đồng thời cũng là đối tượng được khắc họa. Sự sáng tạo, tài năng, và những trải nghiệm cá nhân của nhà văn đã ảnh hưởng đến nội dung, hình thức, và phong cách của các tác phẩm chân dung văn học. Nhiều nhà văn đã sử dụng kỹ thuật viết chân dung mới, độc đáo, để tạo ra những tác phẩm ấn tượng, gây tiếng vang lớn trong dư luận.

Phần lớn các nghiên cứu về thể chân dung văn học tập trung vào phân tích nội dung, hình thức, hoặc phong cách của các tác phẩm. Ít có nghiên cứu nào đi sâu vào phân tích diễn ngôn trong các tác phẩm này. Diễn ngôn, theo nghĩa rộng, bao gồm ngôn ngữ, giọng điệu, cách kể chuyện, và những yếu tố văn hóa, xã hội, chính trị ẩn chứa trong tác phẩm. Việc phân tích diễn ngôn có thể giúp chúng ta hiểu rõ hơn về ý nghĩa, giá trị, và tầm ảnh hưởng của thể chân dung văn học.

Lý thuyết diễn ngôn là một công cụ hữu ích để nghiên cứu thể chân dung văn học. Lý thuyết diễn ngôn giúp chúng ta hiểu cách ngôn ngữ được sử dụng để xây dựng, duy trì, và thay đổi các quan điểm xã hội và ý thức hệ. Bằng cách áp dụng lý thuyết diễn ngôn, chúng ta có thể khám phá những khía cạnh ẩn sâu của thể chân dung văn học, như cách các tác phẩm này phản ánh, phê phán, hoặc tái tạo các diễn ngôn xã hội. Nghiên cứu của Đỗ Thị Cẩm Nhung, dưới sự hướng dẫn của PGS. Phạm Phương Chi, đã chọn đề tài này để đi sâu vào vấn đề.

Diễn ngôn hội thoại, theo Bakhtin, là sự tương tác giữa nhiều giọng nói khác nhau. Trong thể chân dung văn học, diễn ngôn hội thoại thể hiện qua đối thoại giữa tác giả và đối tượng, độc thoại nội tâm của nhân vật, và sự đan xen giữa các giọng điệu khác nhau. Luận án đi sâu vào phân tích cách các tác giả sử dụng diễn ngôn hội thoại để xây dựng chân dung nhân vật, thể hiện quan điểm cá nhân, và tạo ra hiệu ứng thẩm mỹ.

Diễn ngôn thế tục hóa là xu hướng đời thường hóa, hạ bệ thần tượng trong văn học. Trong thể chân dung, diễn ngôn thế tục hóa thể hiện qua việc các tác giả tập trung vào những khía cạnh đời thường, gần gũi của nhân vật, thay vì chỉ ca ngợi những phẩm chất cao đẹp. Diễn ngôn chấn thương là sự thể hiện những tổn thương, mất mát, và đau khổ trong văn học. Luận án phân tích cách các tác giả sử dụng hai loại diễn ngôn này để phản ánh những thay đổi trong xã hội và ý thức của con người.

Luận án chọn lọc và phân tích các tác phẩm chân dung văn học tiêu biểu xuất bản sau năm 1986, như Chân dung nhà văn (Xuân Sách), Chân dung và đối thoại (Trần Đăng Khoa), Cát bụi chân ai (Tô Hoài), Ngoài trời lại có trời (Vương Trí Nhàn), và nhiều tác phẩm khác. Việc lựa chọn các tác phẩm này dựa trên tiêu chí: có sự thay đổi diễn ngôn so với giai đoạn trước, thể hiện rõ các khía cạnh của diễn ngôn hội thoại, thế tục hóa, và chấn thương.

Kết quả nghiên cứu cho thấy thể chân dung văn học đã có những đổi mới đáng kể sau Đổi mới 1986. Các tác phẩm chân dung không chỉ phản ánh những thay đổi trong đời sống xã hội, văn hóa, mà còn thể hiện sự đổi mới trong tư duy nghệ thuật, phong cách viết, và quan điểm thẩm mỹ. Sự hòa nhịp của thể chân dung với những đổi mới của văn học đương đại đã góp phần khẳng định vị trí quan trọng của thể loại này trong nền văn học Việt Nam.

Nghiên cứu không chỉ tập trung vào các yếu tố hình thức, nghệ thuật mà còn đi sâu vào phân tích các khía cạnh tư tưởng, văn hóa, và thẩm mỹ của thể chân dung văn học. Điều này giúp chúng ta hiểu rõ hơn về những giá trị mà thể chân dung mang lại cho văn học và xã hội, cũng như vai trò của thể loại này trong việc phản ánh và định hình ý thức của con người.

Luận án chứng minh rằng những đổi mới trong đời sống tri thức, văn hóa, xã hội sau Đổi mới đã có ảnh hưởng sâu sắc và toàn diện đến nội dung và hình thức diễn ngôn của thể chân dung văn học. Sự thay đổi này thể hiện qua việc các tác phẩm chân dung trở nên đa dạng, cởi mở, và chân thực hơn, phản ánh những quan điểm, giá trị, và trải nghiệm mới của con người trong xã hội hiện đại.

Luận án đã sử dụng lý thuyết diễn ngôn của Bakhtin như một công cụ để phân tích thể chân dung văn học. Lý thuyết diễn ngôn của Bakhtin nhấn mạnh đến tính hội thoại, đa thanh, và tính lịch sử của ngôn ngữ. Việc áp dụng lý thuyết này giúp chúng ta hiểu rõ hơn về cách thể chân dung phản ánh và tham gia vào các cuộc đối thoại văn hóa, xã hội.

Thể chân dung văn học đã trở thành một thể loại “năng động, năng sản” và đạt nhiều thành tựu trong nền văn học Việt Nam hiện đại, đương đại. Thể chân dung đã kiến tạo được một thứ ngôn ngữ tươi mới, sống động, đa dạng. Thể chân dung đã thực sự khẳng định được chỗ đứng vững chắc với tư cách là một thể tài trong nền văn học Việt Nam. Nó đã có một lịch sử của chính nó, có vị trí văn học sử thực sự bên cạnh các thể loại văn học khác.