Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh lịch sử Việt Nam nửa sau thế kỷ XIX, đất nước trải qua nhiều biến động chính trị, xã hội và văn hóa sâu sắc. Triều đại nhà Nguyễn, tồn tại từ năm 1802 đến 1945, là triều đại phong kiến cuối cùng của Việt Nam, với nhiều chính sách nhằm củng cố quyền lực và phát triển đất nước. Tuy nhiên, nền kinh tế vẫn còn nghèo nàn, các cuộc khởi nghĩa nông dân diễn ra liên tục, và sự xâm lược của thực dân Pháp ngày càng gia tăng. Trong hoàn cảnh đó, tư tưởng của các nhà nho như Nguyễn Đức Đạt trở thành hiện tượng tiêu biểu, phản ánh sự giao thoa giữa truyền thống Nho giáo và những yêu cầu đổi mới của thời đại.

Luận văn tập trung nghiên cứu tư tưởng Nguyễn Đức Đạt qua tác phẩm “Nam Sơn tùng thoại” – một bộ sách gồm 4 quyển, 32 thiên, được biên soạn theo lối vấn đáp, phản ánh quan điểm triết học, chính trị, xã hội, đạo đức, giáo dục và quân sự của ông. Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích hệ thống tư tưởng cơ bản của Nguyễn Đức Đạt, làm rõ giá trị và hạn chế của tư tưởng ông trong dòng chảy lịch sử triết học Việt Nam thế kỷ XIX. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào nội dung tác phẩm “Nam Sơn tùng thoại” và bối cảnh lịch sử xã hội Việt Nam nửa sau thế kỷ XIX, đặc biệt tại các tỉnh Nghệ An, Thanh Hóa, Hưng Yên và Huế – những nơi Nguyễn Đức Đạt từng công tác và hoạt động.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc kế thừa và phát huy giá trị tư tưởng truyền thống, đồng thời góp phần làm sáng tỏ vai trò của các nhà trí thức phong kiến trong công cuộc đổi mới đất nước. Qua đó, luận văn cũng hỗ trợ việc giảng dạy và nghiên cứu lịch sử triết học Việt Nam, đồng thời khơi dậy niềm tự hào dân tộc và phát huy sức mạnh nội lực từ truyền thống văn hóa.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên thế giới quan và phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, kết hợp với các lý thuyết triết học phương Đông truyền thống, đặc biệt là Nho giáo và Đạo giáo. Hai lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết triết học Nho giáo: Tập trung vào các khái niệm như mệnh trời, đạo, nhân nghĩa, tam cương ngũ thường, đạo đức và giáo dục. Đây là nền tảng tư tưởng chính trong tác phẩm “Nam Sơn tùng thoại” và trong tư tưởng Nguyễn Đức Đạt.

  2. Lý thuyết lịch sử và xã hội học: Phân tích bối cảnh lịch sử, chính trị, kinh tế xã hội Việt Nam thế kỷ XIX, đặc biệt là sự suy yếu của chế độ phong kiến và tác động của chủ nghĩa thực dân phương Tây. Lý thuyết này giúp đánh giá giá trị và hạn chế của tư tưởng Nguyễn Đức Đạt trong thực tiễn lịch sử.

Các khái niệm chuyên ngành được làm rõ gồm: mệnh trời, đạo, vận số, nhân nghĩa, đức trị, pháp trị, giáo dục Nho giáo, quân sự phong kiến, và tư tưởng cải cách.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp:

  • Phương pháp lịch sử và logic: Phân tích diễn biến lịch sử, bối cảnh xã hội, đồng thời luận giải tư tưởng một cách hệ thống và logic.

  • Phương pháp phân tích - tổng hợp: Trích xuất, phân tích các nội dung chính trong “Nam Sơn tùng thoại”, tổng hợp các quan điểm để làm rõ hệ thống tư tưởng.

  • Phương pháp so sánh: So sánh tư tưởng Nguyễn Đức Đạt với các nhà nho cùng thời và các học thuyết triết học phương Đông khác để đánh giá tính đặc sắc và hạn chế.

  • Phương pháp nghiên cứu tài liệu: Thu thập dữ liệu từ các tác phẩm gốc, các công trình nghiên cứu trước đây, tài liệu lịch sử, văn bản pháp luật thời Nguyễn.

  • Phương pháp hệ thống hóa: Sắp xếp, phân loại các tư tưởng theo chủ đề triết học, chính trị, xã hội, đạo đức, giáo dục và quân sự.

Cỡ mẫu nghiên cứu là toàn bộ tác phẩm “Nam Sơn tùng thoại” gồm 4 quyển, 32 thiên với khoảng 93.000 chữ, cùng các tác phẩm liên quan và tài liệu lịch sử. Phương pháp chọn mẫu là chọn toàn bộ tác phẩm làm đối tượng nghiên cứu chính, kết hợp với các tài liệu phụ trợ để đảm bảo tính toàn diện và sâu sắc. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm 2016-2017, tại Đại học Đà Nẵng và các thư viện chuyên ngành.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tư tưởng triết học về mệnh trời và đạo: Nguyễn Đức Đạt khẳng định sự tồn tại của mệnh trời nhưng nhấn mạnh “tâm là trời”, tức là quan điểm duy tâm chủ quan. Ông bác bỏ thuyết tiền định cứng nhắc, cho rằng vận số không quyết định thành bại mà con người có thể tự tạo vận mệnh qua đạo đức và nỗ lực. Ví dụ, ông viết: “Người quân tử tôn trọng trời để tôn trọng tính mình, bảo tồn tâm mình để bảo tồn thiên lý” [40, tr.]. Đây là quan điểm tiến bộ so với tư tưởng Nho giáo truyền thống.

  2. Tư tưởng về chính trị - xã hội: Nguyễn Đức Đạt đề cao sự kết hợp giữa đức trị và pháp trị trong quản lý nhà nước, nhấn mạnh vai trò của người cầm quyền phải lấy đức làm gốc, đồng thời sử dụng pháp luật để duy trì trật tự. Ông cũng có quan niệm thân dân đặc sắc, coi trọng việc dùng người tài đức, phản đối tham nhũng và lạm quyền. Số liệu lịch sử cho thấy triều Nguyễn có hơn 400 cuộc khởi nghĩa nông dân trong thế kỷ XIX, phản ánh sự bất mãn xã hội mà ông cũng thấu hiểu và phê phán.

  3. Tư tưởng giáo dục: Ông coi giáo dục là phương tiện quan trọng để tu dưỡng đạo đức và phát triển nhân cách, nhấn mạnh phương pháp giáo dục phải kết hợp giữa học thuật và thực hành, lấy “thu cái tâm phóng túng” làm biện pháp trọng yếu. Trường học của ông tại Nam Sơn thu hút hàng nghìn học trò, nhiều người trở thành danh nhân như Đinh Văn Chất, Ngô Đức Kế. Đây là minh chứng cho hiệu quả giáo dục của ông.

  4. Tư tưởng quân sự: Trong bối cảnh đất nước bị đe dọa bởi thực dân Pháp, Nguyễn Đức Đạt nhấn mạnh xây dựng lực lượng quân sự vững mạnh, bảo vệ chủ quyền biển đảo, đặc biệt là quần đảo Hoàng Sa. Ông cũng đề cập đến vai trò của quân sự trong lịch sử phong kiến Việt Nam và tư tưởng quân sự của bản thân, phản ánh sự nhạy bén với tình hình thực tiễn.

Thảo luận kết quả

Các phát hiện trên cho thấy Nguyễn Đức Đạt là nhà tư tưởng có tư duy tiến bộ trong bối cảnh xã hội phong kiến suy thoái. Quan điểm về mệnh trời của ông khác biệt với thuyết định mệnh truyền thống, nhấn mạnh vai trò chủ thể của con người trong việc tạo dựng vận mệnh, phù hợp với xu hướng duy tâm chủ quan và nhân văn. So sánh với các nhà nho cùng thời, tư tưởng của ông có tính hệ thống và thực tiễn hơn, đặc biệt trong lĩnh vực giáo dục và chính trị.

Về chính trị - xã hội, ông đề xuất sự kết hợp hài hòa giữa đức trị và pháp trị, phản ánh sự hiểu biết sâu sắc về quản lý nhà nước trong bối cảnh xã hội biến động. Điều này có thể minh họa qua biểu đồ so sánh tỷ lệ các cuộc khởi nghĩa nông dân dưới triều Nguyễn với các triều đại trước, cho thấy sự bất ổn xã hội và nhu cầu cải cách.

Trong giáo dục, phương pháp giảng dạy vấn đáp, kết hợp lý thuyết và thực hành của ông đã tạo ra môi trường học tập sinh động, hiệu quả, góp phần đào tạo nhiều nhân tài cho đất nước. Đây là đóng góp quan trọng trong bối cảnh giáo dục phong kiến còn nhiều hạn chế.

Tư tưởng quân sự của ông thể hiện sự nhạy bén với tình hình thực tiễn, đặc biệt trong việc bảo vệ chủ quyền biển đảo, góp phần vào việc xây dựng lực lượng quốc phòng trong thời kỳ khó khăn.

Tuy nhiên, hạn chế của tư tưởng Nguyễn Đức Đạt nằm ở chỗ vẫn chịu ảnh hưởng nặng nề của Nho giáo truyền thống, chưa thoát khỏi tư duy phong kiến, chưa có những đề xuất cải cách triệt để để giải quyết tận gốc các vấn đề xã hội. Điều này phù hợp với nhận định chung về các nhà nho cuối thế kỷ XIX.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường nghiên cứu và giảng dạy tư tưởng Nguyễn Đức Đạt: Các trường đại học, viện nghiên cứu cần đưa tác phẩm “Nam Sơn tùng thoại” vào chương trình giảng dạy lịch sử triết học Việt Nam, nhằm phát huy giá trị truyền thống và khơi dậy niềm tự hào dân tộc. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; chủ thể: Bộ Giáo dục và Đào tạo, các trường đại học.

  2. Ứng dụng tư tưởng đạo đức và giáo dục của Nguyễn Đức Đạt trong đào tạo nhân cách: Các cơ sở giáo dục cần xây dựng chương trình giáo dục đạo đức dựa trên các nguyên tắc như “thu cái tâm phóng túng”, kết hợp lý thuyết và thực hành, nhằm phát triển nhân cách toàn diện cho học sinh, sinh viên. Thời gian: 3 năm; chủ thể: các trường phổ thông và đại học.

  3. Phát huy tư tưởng kết hợp đức trị và pháp trị trong quản lý nhà nước hiện đại: Các cơ quan quản lý cần nghiên cứu, vận dụng nguyên tắc này để xây dựng chính sách công bằng, minh bạch, tăng cường vai trò của pháp luật đồng thời phát huy đạo đức công vụ. Thời gian: 2-3 năm; chủ thể: các cơ quan nhà nước, chính quyền địa phương.

  4. Bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống qua các di tích liên quan đến Nguyễn Đức Đạt: Đầu tư bảo tồn trường học Nam Sơn, các di tích lịch sử tại Nghệ An, Thanh Hóa, Hưng Yên để phát triển du lịch văn hóa, giáo dục lịch sử. Thời gian: 3-5 năm; chủ thể: Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, chính quyền địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giảng viên và sinh viên ngành Triết học, Lịch sử: Luận văn cung cấp hệ thống tư tưởng phong phú, giúp hiểu sâu sắc về triết học Việt Nam thế kỷ XIX, đặc biệt là tư tưởng Nho giáo trong bối cảnh lịch sử cụ thể.

  2. Nhà nghiên cứu văn hóa và lịch sử Việt Nam: Tài liệu phân tích chi tiết bối cảnh xã hội, chính trị, kinh tế thời Nguyễn, giúp nghiên cứu viên có cái nhìn toàn diện về giai đoạn chuyển giao lịch sử.

  3. Cán bộ quản lý giáo dục và chính sách công: Tham khảo để vận dụng các nguyên tắc giáo dục đạo đức, quản lý nhà nước dựa trên sự kết hợp giữa đức trị và pháp trị, góp phần xây dựng chính sách phù hợp.

  4. Người làm công tác bảo tồn di sản văn hóa: Luận văn cung cấp thông tin về các di tích, tác phẩm văn hóa liên quan đến Nguyễn Đức Đạt, hỗ trợ công tác bảo tồn và phát huy giá trị truyền thống.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tư tưởng Nguyễn Đức Đạt có điểm gì nổi bật so với các nhà nho cùng thời?
    Nguyễn Đức Đạt nhấn mạnh vai trò chủ thể của con người trong việc tạo dựng vận mệnh, khác với thuyết định mệnh truyền thống. Ông kết hợp đức trị và pháp trị trong quản lý, đồng thời phát triển phương pháp giáo dục thực tiễn, sinh động.

  2. Tác phẩm “Nam Sơn tùng thoại” có cấu trúc và nội dung như thế nào?
    Tác phẩm gồm 4 quyển, 32 thiên, viết theo lối vấn đáp giữa thầy và trò, bàn luận về triết học, chính trị, xã hội, đạo đức, giáo dục và quân sự, phản ánh toàn diện tư tưởng Nguyễn Đức Đạt.

  3. Phương pháp nghiên cứu luận văn sử dụng là gì?
    Luận văn kết hợp phương pháp lịch sử, logic, phân tích - tổng hợp, so sánh và nghiên cứu tài liệu, với cỡ mẫu toàn bộ tác phẩm “Nam Sơn tùng thoại” và các tài liệu liên quan.

  4. Giá trị thực tiễn của tư tưởng Nguyễn Đức Đạt trong thời đại hiện nay?
    Tư tưởng của ông về đạo đức, giáo dục và quản lý nhà nước vẫn có giá trị trong việc xây dựng nhân cách, phát triển giáo dục và chính sách công minh, góp phần phát huy truyền thống văn hóa dân tộc.

  5. Làm thế nào để tiếp cận và nghiên cứu sâu hơn về tư tưởng Nguyễn Đức Đạt?
    Nên bắt đầu từ việc đọc kỹ “Nam Sơn tùng thoại”, kết hợp với các công trình nghiên cứu lịch sử, triết học Việt Nam thế kỷ XIX, đồng thời tham khảo các tài liệu về bối cảnh xã hội và chính trị thời Nguyễn.

Kết luận

  • Nguyễn Đức Đạt là nhà tư tưởng Nho giáo tiêu biểu cuối thế kỷ XIX, có tư duy tiến bộ và thực tiễn trong triết học, chính trị, giáo dục và quân sự.
  • Tác phẩm “Nam Sơn tùng thoại” là bộ sách hệ thống, phản ánh toàn diện tư tưởng của ông, có giá trị nghiên cứu sâu sắc về lịch sử triết học Việt Nam.
  • Tư tưởng của ông nhấn mạnh vai trò chủ thể của con người, sự kết hợp giữa đức trị và pháp trị, và phương pháp giáo dục thực tiễn, sinh động.
  • Luận văn góp phần làm sáng tỏ giá trị và hạn chế của tư tưởng Nguyễn Đức Đạt, đồng thời đề xuất ứng dụng trong giáo dục và quản lý hiện đại.
  • Đề nghị các cơ quan giáo dục, nghiên cứu và quản lý nhà nước tiếp tục khai thác, phát huy giá trị tư tưởng này trong công cuộc đổi mới và phát triển đất nước.

Hành động tiếp theo: Khuyến khích các trường đại học đưa “Nam Sơn tùng thoại” vào chương trình giảng dạy, đồng thời tổ chức hội thảo chuyên đề để trao đổi, phát triển nghiên cứu về tư tưởng Nguyễn Đức Đạt.