I. Giới Thiệu Tổng Quan Nghiên Cứu Thi Pháp Học Bakhtin
Thuật ngữ thi pháp học đã xuất hiện từ thời Aristotle. Ban đầu, nó là hệ thống quy phạm ràng buộc sáng tác. Thế kỷ XVIII, thi pháp học chuyển hướng sang nhận thức luận, quan tâm đến chức năng nhận thức của văn học. Tuy nhiên, các quan điểm thi pháp học thời kỳ này vẫn mang tính ngoại quan. Đầu thế kỷ XX, thi pháp học tái xuất với tư cách khoa học hiện đại, dựa trên ngữ học của F. de Saussure. Các trường phái hình thức Nga, cấu trúc Pháp, phê bình mới Anh - Mỹ đề cao giá trị nội tại của tác phẩm. Cùng thời điểm, M. Bakhtin công kích nền tảng lý luận của hình thức luận, cho rằng họ tách khoa học nghiên cứu nghệ thuật khỏi triết học và mỹ học. Bakhtin sáng lập nguyên lý đối thoại, làm lung lay các lý thuyết độc tôn cấu trúc tự trị của văn bản nghệ thuật. Ông xem tác phẩm văn học là phát ngôn giữa môi trường đối thoại liên chủ thể. Ở Việt Nam, từ Đổi mới 1986, các lý thuyết văn học trở lại mạnh mẽ, trong đó có thi pháp học. Bakhtin là một trong những lý thuyết gia quen thuộc nhất. Học thuyết của Bakhtin giúp các luận điểm thi pháp học được tiếp biến uyển chuyển hơn ở Việt Nam. Qua gần bốn thập niên, thi pháp học của Bakhtin đã thể hiện sức ảnh hưởng rộng lớn. Một công trình tổng thuật tình hình tiếp nhận Bakhtin ở Việt Nam là cấp thiết.
1.1. Nguồn Gốc và Phát Triển của Thi Pháp Học
Thi pháp học, từ Aristotle đến các trường phái hiện đại, đã trải qua nhiều biến đổi. Từ hệ thống quy phạm đến khoa học hiện đại, thi pháp học luôn tìm cách giải mã giá trị của tác phẩm văn học. Sự xuất hiện của M. Bakhtin đã tạo ra một bước ngoặt quan trọng trong lịch sử thi pháp học.
1.2. Vai Trò của Bakhtin trong Bối Cảnh Văn Học Việt Nam
Sau Đổi mới, các lý thuyết văn học, trong đó có thi pháp học Bakhtin, trở lại mạnh mẽ ở Việt Nam. Bakhtin đã góp phần quan trọng trong việc chuyển đổi hệ hình tư duy triết mỹ và lý luận văn học Việt Nam.
II. Vấn Đề Nghiên Cứu và Phạm Vi Của Thi Pháp Học Bakhtin
Luận án tập trung vào các công trình của Bakhtin đã được công bố, đặc biệt là các công trình tạo ra ảnh hưởng ở Việt Nam. Ngoài ra, luận án cũng mở rộng đối tượng nghiên cứu đến một số văn bản lý thuyết và thực hành của Voloshinov và Medvedev, của các nhà hình thức luận, cấu trúc luận và các lý thuyết gia liên quan đến tư trào hậu hiện đại. Về phương diện tiếp nhận, luận án chỉ tập trung vào các công trình thể hiện những vấn đề đáng lưu tâm của hoạt động tiếp nhận. Luận án chỉ giới hạn phạm vi nghiên cứu trong những vấn đề thi pháp học: từ những nội dung chủ yếu trong thi pháp học của Bakhtin đến những vấn đề được tiếp nhận để tham gia vào sự vận động, đổi mới bức tranh thi pháp học Việt Nam.
2.1. Đối Tượng Nghiên Cứu Cụ Thể của Luận Án
Luận án tập trung vào các công trình của Bakhtin đã được công bố, đặc biệt là các công trình tạo ra ảnh hưởng ở Việt Nam. Ngoài ra, luận án cũng mở rộng đối tượng nghiên cứu đến một số văn bản lý thuyết và thực hành của Voloshinov và Medvedev.
2.2. Phạm Vi Nghiên Cứu Trong Thi Pháp Học Bakhtin
Luận án chỉ giới hạn phạm vi nghiên cứu trong những vấn đề thi pháp học: từ những nội dung chủ yếu trong thi pháp học của Bakhtin đến những vấn đề được tiếp nhận để tham gia vào sự vận động, đổi mới bức tranh thi pháp học Việt Nam.
III. Cách Tiếp Cận và Phương Pháp Nghiên Cứu Lý Thuyết Bakhtin
Luận án được gợi ý cơ sở từ lý thuyết du hành của E. Said và mỹ học tiếp nhận của H. Jauss. Lý thuyết du hành được Said đề cập chủ yếu trong hai tiểu luận: “Lý thuyết du hành” và “Xem xét lại lý thuyết du hành”. Ông nêu ra bốn giai đoạn trên quá trình du hành của một lý thuyết. Vấn đề chính yếu ở đây không phải là sự du hành của bản thân lý thuyết, mà là sự thay đổi diện mạo của nền thi pháp học đã tiếp nhận lý thuyết ấy. Khái niệm chân trời chờ đợi được chúng tôi vận dụng, không chỉ để quy chiếu một số trường hợp tiếp nhận cụ thể, mà chủ yếu nhằm chỉ ra hiện trạng và nhu cầu thực tế của cả một nền nghiên cứu trước khả năng đáp ứng phần nào của một lý thuyết ngoại nhập. Để nhận diện vai trò của thi pháp học Bakhtin trong sự phát triển thi pháp học ở Việt Nam, luận án sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau: Phương pháp cấu trúc - hệ thống, Phương pháp lịch sử - văn hóa, Phương pháp so sánh - đối chiếu, Phương pháp thống kê - phân loại.
3.1. Cơ Sở Lý Thuyết Lý Thuyết Du Hành và Mỹ Học Tiếp Nhận
Luận án được gợi ý cơ sở từ lý thuyết du hành của E. Said và mỹ học tiếp nhận của H. Jauss. Lý thuyết du hành được Said đề cập chủ yếu trong hai tiểu luận: “Lý thuyết du hành” và “Xem xét lại lý thuyết du hành”.
3.2. Các Phương Pháp Nghiên Cứu Được Sử Dụng
Để nhận diện vai trò của thi pháp học Bakhtin trong sự phát triển thi pháp học ở Việt Nam, luận án sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau: Phương pháp cấu trúc - hệ thống, Phương pháp lịch sử - văn hóa, Phương pháp so sánh - đối chiếu, Phương pháp thống kê - phân loại.
IV. Mục Đích và Đóng Góp Của Nghiên Cứu Thi Pháp Bakhtin
Luận án hướng đến hai mục đích cụ thể: một là, khái lược hệ thống thi pháp học của Bakhtin với những khái niệm nền tảng như carnaval, nghịch dị, trào tiếu, đối thoại, đa thanh, diễn ngôn, thể loại lời nói, thời - không gian,…, chỉ ra cơ sở triết học và mỹ học của hệ thống thi pháp học ấy; hai là, tổng thuật tình hình dịch thuật, nghiên cứu, tiếp thu và phát triển thi pháp học của Bakhtin trên cả phương diện lý thuyết lẫn phương diện ứng dụng thực hành; phân tích, đánh giá vai trò của những hoạt động ấy đối với sự phát triển thi pháp học ở Việt Nam trong bốn thập niên vừa qua. Về lý thuyết: Thứ nhất, luận án đóng góp một cái nhìn toàn cảnh về quá trình tiếp nhận thi pháp học của Bakhtin ở Việt Nam, xác định ý nghĩa của hệ thống lý thuyết ấy đối với sự vận động của thi pháp học nước nhà. Thứ hai, từ việc chỉ ra những tiềm năng còn chưa khai phá hết, luận án dự báo viễn cảnh ứng dụng thi pháp học của Bakhtin trong tương lai, rút ra những bài học kinh nghiệm cho việc tiếp thu lý thuyết văn học nước ngoài ở Việt Nam.
4.1. Mục Đích Nghiên Cứu Cụ Thể của Luận Án
Luận án hướng đến hai mục đích cụ thể: một là, khái lược hệ thống thi pháp học của Bakhtin với những khái niệm nền tảng. Hai là, tổng thuật tình hình dịch thuật, nghiên cứu, tiếp thu và phát triển thi pháp học của Bakhtin.
4.2. Đóng Góp Về Lý Thuyết và Thực Tiễn của Luận Án
Về lý thuyết, luận án đóng góp một cái nhìn toàn cảnh về quá trình tiếp nhận thi pháp học của Bakhtin ở Việt Nam. Về thực tiễn, kết quả nghiên cứu của luận án có thể trở thành kinh nghiệm tham khảo cho thực tiễn tiếp nhận lý thuyết văn học nước ngoài ở Việt Nam.
V. Tổng Quan Tình Hình Nghiên Cứu Về Thi Pháp Học Bakhtin
Chương này được chúng tôi triển khai trên ba nội dung. Thứ nhất, bối cảnh mà tư tưởng của M. Bakhtin được du nhập vào Việt Nam, trong đó, bối cảnh chính trị, văn hóa nước ta sẽ được đặt trên cái nền của bối cảnh chính trị, văn hóa thế giới. Thứ hai, tình hình dịch thuật hệ thống trước tác của Bakhtin ở Việt Nam. Để xác định một cách thống nhất quan điểm về bản quyền của các tác phẩm thuộc diện tranh chấp cũng như của nguyên lý đối thoại, ngay ở chương này, chúng tôi tiến hành tổng thuật và thể hiện lập trường đối với cuộc tranh luận diễn ra ở Việt Nam trong khoảng thời gian 2014 - 2016 do nhà nghiên cứu Ngô Tự Lập phát động. Thứ ba, tình hình nghiên cứu sự tiếp nhận lý thuyết của Bakhtin. Nếu các kết quả nghiên cứu sự tiếp nhận Bakhtin trên phạm vi thế giới có thể cung cấp những kinh nghiệm để chúng ta tự nhìn lại mình, thì sự bao quát kết quả ng...
5.1. Bối Cảnh Tiếp Nhận Tư Tưởng Bakhtin Tại Việt Nam
Bối cảnh chính trị, văn hóa Việt Nam được đặt trên nền tảng bối cảnh chính trị, văn hóa thế giới khi tư tưởng của M. Bakhtin du nhập.
5.2. Tình Hình Dịch Thuật Các Tác Phẩm Của Bakhtin
Tổng quan về tình hình dịch thuật các tác phẩm của Bakhtin tại Việt Nam, bao gồm cả vấn đề bản quyền và tranh chấp liên quan.
5.3. Nghiên Cứu Về Sự Tiếp Nhận Lý Thuyết Bakhtin
Tổng quan về tình hình nghiên cứu sự tiếp nhận lý thuyết của Bakhtin trên thế giới và tại Việt Nam.
VI. Phân Tích Nội Dung Chủ Yếu Trong Thi Pháp Học Bakhtin
Đề xuất một cái nhìn hệ thống để trình bày khái lược các nội dung chủ yếu trong thi pháp học của Bakhtin: từ cơ sở của văn hóa trào tiếu dân gian đến quan niệm về văn học carnaval hóa; từ cơ sở của triết học siêu ngôn ngữ đến quan niệm về tính đa thanh của tiểu thuyết; từ cơ sở lý thuyết về thể loại lời nói đến quan niệm về đặc trưng của tiểu thuyết, lời hai giọng và thời - không gian.
6.1. Nguyên Lý Carnaval Trong Thi Pháp Học Bakhtin
Phân tích quan niệm về văn hóa trào tiếu dân gian và văn học carnaval hóa trong thi pháp học của Bakhtin.
6.2. Nguyên Lý Đối Thoại và Tiểu Thuyết Đa Thanh
Phân tích quan niệm về bản chất đối thoại của ngôn ngữ và tiểu thuyết đa thanh trong thi pháp học của Bakhtin.
6.3. Quan Niệm Về Thể Loại Văn Học và Lời Hai Giọng
Phân tích quan niệm về thể loại lời nói, đặc trưng của tiểu thuyết, lời hai giọng và thời - không gian trong tiểu thuyết theo Bakhtin.
