Luận văn thạc sĩ về thành phần loài và đặc điểm phân bố cá ở hạ lưu sông Vàm Cỏ

• Tác giả: Hà Thị Thu Hằng
• Người hướng dẫn: TS. Tống Xuân Tám
• Trường học: Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh
• Chuyên ngành: Sinh thái học
• Đề tài: Nghiên Cứu Thành Phần Loài Và Đặc Điểm Phân Bố Cá Ở Hạ Lưu Sông Vàm Cỏ
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2019
• Địa điểm: Thành phố Hồ Chí Minh

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• MỤC LỤC
• DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
• DANH MỤC CÁC BẢNG
• DANH MỤC CÁC HÌNH
• MỞ ĐẦU
• 0.1. Lược sử nghiên cứu khu hệ cá ở Nam Bộ và lưu vực sông Vàm Cỏ
• 0.2. Lược sử nghiên cứu khu hệ cá ở Nam Bộ
• 0.3. Lược sử nghiên cứu cá ở lưu vực sông Vàm Cỏ
• 0.4. Đặc điểm tự nhiên khu vực sông Vàm Cỏ
• 0.4.1. Đặc điểm tự nhiên tỉnh Long An
• 0.4.2. Đặc điểm tự nhiên tỉnh Tiền Giang
• 0.4.3. Đặc điểm tự nhiên sông Vàm Cỏ
• 0.5. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 0.5.1. Thời gian, địa điểm và tư liệu nghiên cứu
• 0.5.1.1. Thời gian nghiên cứu
• 0.5.1.2. Địa điểm nghiên cứu
• 0.5.1.3. Tư liệu nghiên cứu
• 0.5.2. Phương pháp nghiên cứu
• 0.5.2.1. Ngoài thực địa
• 0.5.2.2. Trong phòng thí nghiệm
• 0.5.2.3. Phương pháp phân tích và đánh giá chất lượng môi trường nước
• 0.5.2.4. Phương pháp điều tra
• 1. CHƯƠNG 1: LƯỢC SỬ NGHIÊN CỨU KHU HỆ CÁ Ở NAM BỘ VÀ LƯU VỰC SÔNG VÀM CỎ
• 1.1. Lược sử nghiên cứu khu hệ cá ở Nam Bộ
• 1.2. Lược sử nghiên cứu cá ở lưu vực sông Vàm Cỏ
• 1.3. Đặc điểm tự nhiên khu vực sông Vàm Cỏ
• 1.3.1. Đặc điểm tự nhiên tỉnh Long An
• 1.3.2. Đặc điểm tự nhiên tỉnh Tiền Giang
• 1.3.3. Đặc điểm tự nhiên sông Vàm Cỏ
• 2. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
• 2.1. Một số chỉ tiêu môi trường nước ở hạ lưu sông Vàm Cỏ
• 2.2. Thành phần các loài cá ở hạ lưu sông Vàm Cỏ
• 2.3. Danh sách các loài cá ở hạ lưu sông Vàm Cỏ
• 2.4. Đặc điểm khu hệ cá ở hạ lưu sông Vàm Cỏ
• 2.5. Độ thường gặp của các loài cá ở hạ lưu sông Vàm Cỏ
• 2.6. Tình hình các loài cá trong Sách Đỏ Việt Nam ở hạ lưu sông Vàm Cỏ
• 2.7. So sánh thành phần loài cá ở hạ lưu sông Vàm Cỏ với hạ lưu sông Tiền thuộc tỉnh Tiền Giang
• 2.8. Đặc điểm phân bố cá ở hạ lưu sông Vàm Cỏ
• 2.8.1. Phân bố cá theo mùa
• 2.8.2. Phân bố cá theo độ mặn của nước
• 2.9. Vai trò của các loài cá ở hạ lưu sông Vàm Cỏ
• 2.9.1. Các loài cá kinh tế có giá trị làm thực phẩm
• 2.9.2. Các loài cá kinh tế có giá trị làm cảnh
• 2.9.3. Các loài cá kinh tế có giá trị làm thuốc
• 2.9.4. Các loài cá có giá trị khác
• 2.10. Hiện trạng nguồn lợi cá ở hạ lưu sông Vàm Cỏ
• 3. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC
• appendix.1. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
• appendix.2. DANH MỤC CÁC BẢNG
• appendix.3. DANH MỤC CÁC HÌNH

I. Thành phần loài cá ở hạ lưu sông Vàm Cỏ

Nghiên cứu thành phần loài cá ở hạ lưu sông Vàm Cỏ đã chỉ ra sự đa dạng sinh học phong phú của khu vực này. Các loài cá được xác định và phân loại theo bảng hệ thống, với tổng số loài cá thu thập được lên đến 168 loài thuộc 70 giống và 38 họ. Đặc biệt, một số loài cá có giá trị kinh tế cao như cá tra, cá basa, và cá lóc đã được ghi nhận. Việc xác định độ thường gặp của các loài cá cũng cho thấy sự phân bố không đồng đều, với một số loài chiếm ưu thế trong khu vực. Theo nghiên cứu, các yếu tố môi trường như độ mặn và độ trong của nước có ảnh hưởng lớn đến sự phân bố của các loài cá. Điều này cho thấy tầm quan trọng của việc bảo tồn đặc điểm sinh thái của sông Vàm Cỏ nhằm duy trì sự đa dạng sinh học.

1.1. Danh sách các loài cá ở hạ lưu sông Vàm Cỏ

Danh sách các loài cá ở hạ lưu sông Vàm Cỏ được xây dựng dựa trên các mẫu thu thập từ tháng 10/2018 đến tháng 9/2019. Các loài cá được phân loại theo các tiêu chí sinh học và sinh thái, từ đó tạo thành một bộ sưu tập phong phú. Nghiên cứu đã ghi nhận sự hiện diện của nhiều loài cá quý hiếm, trong đó có một số loài nằm trong Sách Đỏ Việt Nam. Việc lập danh sách này không chỉ giúp hiểu rõ hơn về biodiversity in rivers mà còn là cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo về quản lý nguồn lợi thủy sản và bảo tồn các loài cá có nguy cơ tuyệt chủng.

II. Đặc điểm phân bố cá ở hạ lưu sông Vàm Cỏ

Đặc điểm phân bố của các loài cá ở hạ lưu sông Vàm Cỏ cho thấy sự thay đổi theo mùa và theo độ mặn của nước. Nghiên cứu chỉ ra rằng vào mùa mưa, lượng nước ngọt tăng lên, tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của nhiều loài cá nước ngọt. Ngược lại, vào mùa khô, độ mặn của nước tăng cao, ảnh hưởng đến sự phân bố và sinh trưởng của các loài cá. Các loài cá như cá chẽm và cá lóc thường xuất hiện nhiều hơn trong mùa mưa, trong khi các loài cá nước lợ như cá bống lại chiếm ưu thế trong mùa khô. Điều này cho thấy sự thích nghi của các loài cá với điều kiện môi trường thay đổi, đồng thời nhấn mạnh tầm quan trọng của việc theo dõi môi trường sống của cá để có biện pháp bảo tồn hiệu quả.

2.1. Phân bố cá theo mùa

Phân bố cá theo mùa ở hạ lưu sông Vàm Cỏ cho thấy sự thay đổi rõ rệt giữa hai mùa khô và mùa mưa. Trong mùa mưa, lượng nước ngọt dồi dào giúp các loài cá nước ngọt phát triển mạnh mẽ. Nghiên cứu đã ghi nhận sự gia tăng số lượng cá trong mùa này, với nhiều loài như cá tra và cá lóc xuất hiện nhiều hơn. Ngược lại, vào mùa khô, độ mặn tăng cao, dẫn đến sự giảm sút của các loài cá nước ngọt và sự gia tăng của các loài cá nước lợ. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến sự sinh trưởng của cá mà còn tác động đến quản lý nguồn lợi thủy sản trong khu vực.

III. Vai trò của các loài cá ở hạ lưu sông Vàm Cỏ

Các loài cá ở hạ lưu sông Vàm Cỏ đóng vai trò quan trọng trong hệ sinh thái và kinh tế địa phương. Nhiều loài cá không chỉ có giá trị thực phẩm mà còn có giá trị kinh tế cao trong nuôi trồng thủy sản. Các loài như cá tra và cá basa được nuôi phổ biến, cung cấp nguồn thực phẩm dồi dào cho người dân. Ngoài ra, một số loài cá còn có giá trị làm cảnh và làm thuốc, góp phần vào sự đa dạng của môi trường sống của cá. Việc bảo tồn và phát triển các loài cá này không chỉ giúp duy trì đặc điểm sinh thái của sông Vàm Cỏ mà còn hỗ trợ phát triển kinh tế bền vững cho cộng đồng địa phương.

3.1. Các loài cá kinh tế có giá trị làm thực phẩm

Các loài cá kinh tế ở hạ lưu sông Vàm Cỏ như cá tra, cá basa, và cá lóc không chỉ là nguồn thực phẩm chính cho người dân mà còn là mặt hàng xuất khẩu quan trọng. Nghiên cứu cho thấy, cá tra và cá basa được nuôi trồng rộng rãi, mang lại nguồn thu nhập ổn định cho nhiều hộ gia đình. Việc phát triển bền vững các loài cá này cần được chú trọng, nhằm đảm bảo nguồn lợi thủy sản cho tương lai. Đồng thời, việc quản lý và bảo tồn các loài cá có giá trị này cũng cần được thực hiện để duy trì đặc điểm sinh thái của khu vực.

Tổng quan nghiên cứu

Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) là vùng có hệ thống sông ngòi chằng chịt, đóng vai trò quan trọng trong phát triển thủy sản và nông nghiệp. Trong đó, sông Vàm Cỏ, với chiều dài khoảng 35,5 km, là dòng sông đặc biệt không thuộc hệ thống sông Cửu Long nhưng có vai trò quan trọng về giao thông thủy và nguồn lợi thủy sản cho hai tỉnh Long An và Tiền Giang. Nguồn lợi cá ở hạ lưu sông Vàm Cỏ rất đa dạng, bao gồm các loài cá nước ngọt, nước lợ và nước mặn, chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của triều cường và xâm nhập mặn. Tuy nhiên, hiện trạng khai thác cá bằng các ngư cụ tận diệt và các hoạt động công nghiệp ven sông đã làm thay đổi chất lượng môi trường và ảnh hưởng đến nguồn lợi cá.

Mục tiêu nghiên cứu là xác định thành phần loài cá và đặc điểm phân bố cá ở hạ lưu sông Vàm Cỏ, từ ngã ba Bần Quỳ đến cửa sông Soài Rạp, nhằm cung cấp dữ liệu khoa học phục vụ bảo tồn và khai thác bền vững nguồn lợi thủy sản. Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ tháng 10/2018 đến tháng 9/2019, tại ba vị trí đại diện trên sông thuộc tỉnh Long An và Tiền Giang. Kết quả nghiên cứu góp phần làm rõ sự đa dạng sinh học khu hệ cá, ảnh hưởng của các yếu tố môi trường như độ mặn và độ trong nước đến phân bố cá, đồng thời hỗ trợ xây dựng các giải pháp bảo vệ nguồn lợi thủy sản trong bối cảnh biến đổi khí hậu và phát triển kinh tế xã hội.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết sinh thái học về đa dạng sinh học và phân bố loài trong hệ sinh thái thủy sinh. Mô hình nghiên cứu tập trung vào mối quan hệ giữa các yếu tố môi trường (độ mặn, độ trong nước, mùa vụ) và sự phân bố thành phần loài cá. Các khái niệm chính bao gồm:

• Đa dạng sinh học: Đánh giá số lượng loài, giống, họ và bộ cá trong khu vực nghiên cứu.
• Độ thường gặp của loài: Mức độ phổ biến của từng loài cá dựa trên tần suất và số lượng cá thể thu được.
• Ảnh hưởng của môi trường thủy sinh: Tác động của độ mặn và độ trong nước đến sự phân bố và sinh trưởng của các loài cá.
• Mức độ gần gũi hệ sinh thái: So sánh thành phần loài cá giữa khu hệ cá sông Vàm Cỏ với các khu hệ cá khác trong vùng ĐBSCL.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính bao gồm mẫu cá và mẫu nước thu thập trực tiếp tại ba vị trí trên hạ lưu sông Vàm Cỏ: ngã ba Bần Quỳ (VT1), khu vực cầu Mỹ Lợi (VT2), và cửa sông Soài Rạp (VT3). Thời gian thu mẫu trải dài từ tháng 10/2018 đến tháng 9/2019, với bốn đợt thực địa chính vào các tháng 4, 5, 7 và 8 năm 2019. Mỗi đợt kéo dài 5 ngày, thu thập mẫu cá bằng phương pháp thả lưới và mua cá từ ngư dân địa phương.

Cỡ mẫu cá thu được là 353 cá thể thuộc 99 loài, được định danh và phân loại dựa trên các tài liệu chuyên ngành và bộ sưu tập mẫu tại phòng thí nghiệm Khoa Sinh học, Trường Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh. Phân tích hình thái cá được thực hiện theo chuẩn đo lường các chỉ số chiều dài, đường kính mắt, số lượng tia vây, số vảy đường bên,... Phân tích môi trường nước tập trung vào đo độ mặn (‰) và độ trong (cm) tại hiện trường, sử dụng thiết bị chuyên dụng như HANDYLAB LF11/SET và đĩa Schechi.

Phương pháp đánh giá độ thường gặp của các loài cá dựa trên công thức tính tỉ lệ cá thể trên ngư cụ và số lần đánh bắt, phân loại thành 5 mức độ từ không gặp đến rất nhiều. Mức độ gần gũi về thành phần loài giữa khu hệ cá sông Vàm Cỏ và các khu hệ khác được tính theo hệ số tương quan Stugren-Radulescu (1961). Dữ liệu được xử lý và phân tích bằng phần mềm Microsoft Excel.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Đa dạng loài cá phong phú: Khu hệ cá hạ lưu sông Vàm Cỏ ghi nhận 99 loài cá thuộc 81 giống, 52 họ và 18 bộ. Bộ cá Vược (Perciformes) chiếm đa số với 43 loài (43,44%), tiếp theo là bộ cá Nheo (Siluriformes) với 11 loài (11,11%) và bộ cá Trích (Clupeiformes) cùng bộ cá Chép (Cypriniformes) mỗi bộ có 8 loài (8,08%). Họ cá Bống trắng (Gobiidae) đa dạng nhất với 11 loài (11,12%).

2. Độ mặn và độ trong nước biến động theo mùa và vị trí: Độ mặn đo tại ba vị trí thu mẫu dao động từ 0‰ đến 12,1‰, cao nhất tại cửa sông VT3 vào mùa khô (tháng 4/2019). Độ mặn mùa khô cao hơn mùa mưa, ảnh hưởng rõ rệt đến phân bố cá. Độ trong nước cao nhất tại cửa sông VT3 (92 cm vào tháng 4), thấp hơn ở các vị trí sâu trong đất liền, phản ánh sự pha trộn nước biển và nước ngọt.

3. Độ thường gặp của các loài cá chủ yếu ở mức thấp: Trong 99 loài, chỉ có 5 loài (5,05%) thuộc nhóm "rất nhiều" cá thể, trong khi 73 loài (73,75%) thuộc nhóm "rất ít" và "ít". Điều này cho thấy sự suy giảm nguồn lợi cá hoặc sự phân bố không đồng đều do tác động môi trường và khai thác.

4. Ảnh hưởng của xâm nhập mặn và hoạt động con người: Mức độ xâm nhập mặn cao vào mùa khô làm thay đổi môi trường sống của cá, đặc biệt tại các vị trí gần cửa sông. Hoạt động khai thác cá bằng ngư cụ tận diệt và các công trình xây dựng ven sông cũng góp phần làm giảm đa dạng và số lượng cá.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy khu hệ cá hạ lưu sông Vàm Cỏ có đa dạng sinh học cao, tương đồng với các khu hệ cá khác trong ĐBSCL nhưng có sự khác biệt về thành phần loài do đặc điểm thủy văn và môi trường riêng biệt. Độ mặn và độ trong nước là hai yếu tố môi trường quan trọng ảnh hưởng đến sự phân bố cá, đặc biệt trong bối cảnh xâm nhập mặn ngày càng gia tăng do biến đổi khí hậu.

So sánh với các nghiên cứu trước đây tại sông Tiền và sông Hậu, khu hệ cá sông Vàm Cỏ có số lượng loài thấp hơn nhưng vẫn duy trì sự đa dạng đáng kể. Sự suy giảm số lượng cá thể ở nhiều loài phản ánh tác động tiêu cực của khai thác quá mức và ô nhiễm môi trường. Biểu đồ phân bố số lượng họ, giống, loài cá theo bộ cho thấy bộ cá Vược và bộ cá Nheo chiếm ưu thế, phù hợp với điều kiện nước lợ và nước ngọt pha trộn.

Dữ liệu có thể được trình bày qua bảng phân bố độ mặn, độ trong nước theo mùa và vị trí, biểu đồ tỉ lệ các bộ cá, cũng như bảng đánh giá độ thường gặp của các loài cá để minh họa rõ ràng sự biến động và đa dạng sinh học.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường quản lý khai thác thủy sản: Áp dụng các biện pháp kiểm soát ngư cụ tận diệt như lưới mắt nhỏ, lưới cào điện nhằm bảo vệ nguồn lợi cá, giảm thiểu khai thác quá mức. Chủ thể thực hiện: chính quyền địa phương và ngành thủy sản, trong vòng 1-2 năm.

2. Giám sát và cải thiện chất lượng môi trường nước: Thường xuyên đo đạc các chỉ số môi trường như độ mặn, độ trong, ô nhiễm để kịp thời xử lý các nguồn thải công nghiệp và sinh hoạt ven sông. Chủ thể thực hiện: Sở Tài nguyên và Môi trường tỉnh Long An, Tiền Giang, trong 1 năm đầu và duy trì liên tục.

3. Bảo tồn đa dạng sinh học và nguồn gen cá: Xây dựng khu bảo tồn sinh thái ven sông, bảo vệ các loài cá quý hiếm và có giá trị kinh tế, đồng thời phát triển bộ sưu tập mẫu cá phục vụ nghiên cứu lâu dài. Chủ thể thực hiện: các viện nghiên cứu sinh thái, trường đại học, trong 3-5 năm.

4. Nâng cao nhận thức cộng đồng và hỗ trợ ngư dân: Tổ chức các chương trình đào tạo, tuyên truyền về khai thác bền vững và bảo vệ môi trường cho ngư dân địa phương, đồng thời hỗ trợ kỹ thuật và kinh phí chuyển đổi nghề khi cần thiết. Chủ thể thực hiện: chính quyền địa phương, các tổ chức phi chính phủ, trong 1-3 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà nghiên cứu sinh thái học và thủy sản: Cung cấp dữ liệu chi tiết về thành phần loài và phân bố cá, làm cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo về đa dạng sinh học và tác động môi trường.

2. Ngành quản lý tài nguyên và môi trường: Hỗ trợ xây dựng chính sách quản lý khai thác thủy sản và bảo vệ môi trường nước tại các vùng sông ngòi miền Tây Nam Bộ.

3. Ngư dân và cộng đồng địa phương: Nắm bắt thông tin về tình trạng nguồn lợi cá và các biện pháp bảo vệ, góp phần phát triển nghề cá bền vững.

4. Các tổ chức phi chính phủ và nhà hoạch định chính sách: Sử dụng dữ liệu để thiết kế các chương trình bảo tồn, phát triển kinh tế xã hội gắn với bảo vệ môi trường và đa dạng sinh học.

Câu hỏi thường gặp

1. Tại sao nghiên cứu thành phần loài cá ở sông Vàm Cỏ lại quan trọng?
   Nghiên cứu giúp hiểu rõ đa dạng sinh học, đánh giá nguồn lợi thủy sản và ảnh hưởng của môi trường, từ đó đề xuất giải pháp bảo tồn và khai thác bền vững.

2. Độ mặn ảnh hưởng như thế nào đến phân bố cá?
   Độ mặn cao vào mùa khô làm hạn chế sự sinh sống của các loài cá nước ngọt, thúc đẩy sự phân bố của các loài chịu mặn, ảnh hưởng đến đa dạng và số lượng cá.

3. Phương pháp thu mẫu cá được thực hiện ra sao?
   Thu mẫu bằng thả lưới tại ba vị trí đại diện, kết hợp mua cá từ ngư dân, bảo quản mẫu bằng formalin 8%, phân tích hình thái và định danh tại phòng thí nghiệm.

4. Có những loài cá quý hiếm nào được phát hiện?
   Nghiên cứu ghi nhận một số loài cá quý hiếm và có trong Sách Đỏ Việt Nam, tuy nhiên số lượng cá thể rất ít, cần được bảo vệ nghiêm ngặt.

5. Giải pháp nào được đề xuất để bảo vệ nguồn lợi cá?
   Kiểm soát khai thác, giám sát môi trường, xây dựng khu bảo tồn, nâng cao nhận thức cộng đồng và hỗ trợ ngư dân là các giải pháp trọng tâm.

Kết luận

• Khu hệ cá hạ lưu sông Vàm Cỏ đa dạng với 99 loài thuộc 81 giống, 52 họ và 18 bộ, trong đó bộ cá Vược chiếm ưu thế.
• Độ mặn và độ trong nước biến động theo mùa và vị trí, ảnh hưởng rõ rệt đến phân bố cá.
• Phần lớn các loài cá có mức độ thường gặp thấp, phản ánh tác động của khai thác và môi trường.
• Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho việc bảo tồn và quản lý nguồn lợi thủy sản tại sông Vàm Cỏ.
• Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp quản lý, giám sát môi trường và nâng cao nhận thức cộng đồng nhằm phát triển bền vững nguồn lợi cá.

Hành động ngay hôm nay để bảo vệ và phát triển nguồn lợi thủy sản quý giá của sông Vàm Cỏ vì lợi ích lâu dài của cộng đồng và môi trường.