Luận văn thạc sĩ: Nghiên cứu thần long đỗ qua tư liệu Hán Nôm

• Tác giả: Nguyễn Tô Ly
• Người hướng dẫn: PGS.TS Phạm Văn Khoái
• Trường học: Trường Đại Học Quốc Gia Hà Nội
• Chuyên ngành: Hán Nôm
• Đề tài: Tìm Hiểu Thần Long Đỗ Qua Tư Liệu Hán Nôm
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2008
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI MỞ ĐẦU
• 1. CHƯƠNG 1: CÁC NGUỒN TƯ LIỆU HÁN NÔM VỀ THẦN LONG ĐỖ - THÀNH HOÀNG QUỐC ĐÔ THĂNG LONG
• 1.1. Nguồn tư liệu xuất phát về thần Long Đỗ
• 1.2. Tư liệu Hán Nôm về thần Long Đỗ qua lịch đại
• 1.3. Tư liệu Hán Nôm về thần Long Đỗ trên di tích
• 2. CHƯƠNG 2: THẦN CHÍNH KHÍ LONG ĐỖ - THÀNH HOÀNG QUỐC ĐÔ THĂNG LONG
• 2.1. Thần Chính khí Long Đỗ - Thành hoàng của Quốc đô Thăng Long qua các tư liệu xuất phát
• 2.2. Thần hiệu của thần qua Việt điện u linh và Lĩnh Nam chích quái
• 2.2.1. Thần hiệu của thần trong Việt điện u linh
• 2.2.2. Thần hiệu của thần trong Lĩnh Nam chích quái
• 2.3. Lai lịch của thần Long Đỗ
• 2.3.1. Lai lịch của thần Long Đỗ qua Việt điện u linh
• 2.3.2. Lai lịch của thần Long Đỗ qua Lĩnh Nam chích quái
• 2.4. Cái chung từ hai văn bản về lai lịch của thần
• 2.5. Công năng, quyền uy, đặc tính của thần Long Đỗ
• 2.6. Vị trí của thần trong Việt điện u linh
• 2.7. Vị trí của thần trong Lĩnh Nam chích quái
• 2.8. Sự bao phong của thời Lý - Trần cho thần trong Việt điện u linh và Lĩnh Nam chích quái
• 2.9. Sự bao phong của lịch triều trong Việt điện u linh
• 2.10. Sự bao phong của lịch triều trong Lĩnh Nam chích quái
• 2.11. Sự tiến hoá trong việc bao phong đối với thần
• 2.12. Thần Long Đỗ trong nhận thức lịch đại
• 2.13. Đền thần Long Đỗ ở trung tâm Thăng Long
• 2.14. Sự lan toả của việc thờ thần Long Đỗ ra các địa phương
• 2.15. Lễ thần Long Đỗ trong nhận thức thần ở Việt Nam
• 2.16. Long Đỗ - Bạch Mã Đại vương và vấn đề Thành hoàng Thăng Long
• 2.17. Thành hoàng Đại La: Thần Tô Lịch
• 2.18. Sự tiến hoá trong việc xác lập Long Đỗ - Bạch Mã Đại vương là Thành hoàng Thăng Long
• 2.19. Sự đính chính kịp thời của Tân đính hiệu bình Việt điện u linh tập và Trịnh Tuấn Thăng để phân biệt Bạch Mã Đại vương và Mã Viện
• PHỤ LỤC
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Giới thiệu về thần Long Đỗ

Thần Long Đỗ, một trong những vị thần quan trọng trong văn hóa tín ngưỡng của người Việt, được biết đến như là Thành hoàng của Quốc đô Thăng Long. Thần Long Đỗ không chỉ là biểu tượng của sự bảo vệ đất nước mà còn là hiện thân của những giá trị văn hóa, lịch sử sâu sắc. Qua các tư liệu Hán Nôm, hình ảnh của thần Long Đỗ được khắc họa rõ nét, thể hiện sự tôn kính và lòng thành của người dân đối với vị thần này. Các tài liệu như Việt điện u linh và Lĩnh Nam chích quái đã ghi chép lại nhiều câu chuyện và truyền thuyết liên quan đến thần Long Đỗ, từ đó tạo nên một bức tranh phong phú về lai lịch và công trạng của thần. Những câu chuyện này không chỉ mang tính chất giải trí mà còn chứa đựng những bài học về đạo đức và nhân văn, phản ánh tâm tư của người dân trong việc thờ cúng và tôn vinh các vị thần. Như vậy, việc nghiên cứu thần Long Đỗ qua tư liệu Hán Nôm không chỉ giúp hiểu rõ hơn về vị thần này mà còn mở ra những góc nhìn mới về văn hóa và tín ngưỡng của người Việt.

1.1. Lai lịch và công trạng của thần Long Đỗ

Lai lịch của thần Long Đỗ được ghi chép trong nhiều tài liệu Hán Nôm, cho thấy sự tôn kính của người dân đối với vị thần này. Thần Long Đỗ được cho là có nguồn gốc từ những nhân vật lịch sử có công với đất nước, và qua thời gian, hình ảnh của thần đã được thần thánh hóa. Công trạng của thần Long Đỗ không chỉ dừng lại ở việc bảo vệ đất nước mà còn thể hiện qua những câu chuyện về sự giúp đỡ của thần đối với nhân dân trong những lúc khó khăn. Các tài liệu như Việt điện u linh đã ghi lại nhiều sự tích về thần, từ đó khẳng định vị trí của thần trong lòng người dân. Những câu chuyện này không chỉ mang tính chất thần thoại mà còn phản ánh những giá trị văn hóa, lịch sử của dân tộc. Qua đó, thần Long Đỗ trở thành biểu tượng của sức mạnh và sự bảo vệ, là niềm tin vững chắc của người dân trong cuộc sống hàng ngày.

II. Tư liệu Hán Nôm về thần Long Đỗ

Tư liệu Hán Nôm về thần Long Đỗ rất phong phú và đa dạng, bao gồm nhiều thể loại văn bản khác nhau như thần tích, sắc phong, văn bia và thơ ca. Những tài liệu này không chỉ cung cấp thông tin về lai lịch và công trạng của thần mà còn phản ánh sự phát triển của tín ngưỡng thờ cúng thần Long Đỗ qua các thời kỳ. Các tài liệu như Việt điện u linh và Lĩnh Nam chích quái là những nguồn tư liệu quan trọng, giúp hệ thống hóa thông tin về thần Long Đỗ. Những tài liệu này thường được viết với mục đích ghi chép lại các sự kiện lịch sử, truyền thuyết và tín ngưỡng liên quan đến thần. Việc phân tích các tư liệu này không chỉ giúp hiểu rõ hơn về thần Long Đỗ mà còn mở ra những góc nhìn mới về văn hóa và lịch sử của dân tộc. Qua đó, có thể thấy được sự kết nối giữa tín ngưỡng và đời sống văn hóa của người Việt, từ đó khẳng định vai trò của thần Long Đỗ trong tâm thức của người dân.

2.1. Các loại tư liệu Hán Nôm

Các loại tư liệu Hán Nôm về thần Long Đỗ bao gồm nhiều thể loại khác nhau, từ thần tích, sắc phong đến văn bia và thơ ca. Mỗi loại tư liệu đều mang những giá trị riêng, góp phần làm phong phú thêm hình ảnh của thần Long Đỗ trong văn hóa dân gian. Thần tích là những ghi chép về thần, thường được viết với mục đích ghi lại công trạng và sự tôn kính của người dân đối với thần. Sắc phong là những giấy tờ do vua ban cho thần, thể hiện sự công nhận và tôn vinh của triều đình đối với thần Long Đỗ. Văn bia và thơ ca cũng là những nguồn tư liệu quan trọng, phản ánh tâm tư và tình cảm của người dân đối với thần. Những tài liệu này không chỉ giúp hiểu rõ hơn về thần Long Đỗ mà còn mở ra những góc nhìn mới về văn hóa và tín ngưỡng của người Việt.

III. Ý nghĩa và giá trị thực tiễn của nghiên cứu

Nghiên cứu thần Long Đỗ qua tư liệu Hán Nôm không chỉ có giá trị về mặt học thuật mà còn mang lại nhiều ý nghĩa thực tiễn. Việc hệ thống hóa các tư liệu Hán Nôm giúp bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa, lịch sử của dân tộc. Thần Long Đỗ không chỉ là một vị thần trong tín ngưỡng mà còn là biểu tượng của sức mạnh và sự bảo vệ, là niềm tin vững chắc của người dân trong cuộc sống hàng ngày. Qua việc nghiên cứu, có thể thấy được sự kết nối giữa tín ngưỡng và đời sống văn hóa của người Việt, từ đó khẳng định vai trò của thần Long Đỗ trong tâm thức của người dân. Hơn nữa, việc nghiên cứu này còn góp phần vào công cuộc kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội, giúp nâng cao nhận thức về giá trị văn hóa và lịch sử của mảnh đất này.

3.1. Giá trị văn hóa và lịch sử

Giá trị văn hóa và lịch sử của thần Long Đỗ được thể hiện qua những câu chuyện, truyền thuyết và tín ngưỡng của người dân. Thần Long Đỗ không chỉ là một vị thần bảo vệ mà còn là biểu tượng của những giá trị văn hóa, lịch sử sâu sắc. Qua các tư liệu Hán Nôm, hình ảnh của thần Long Đỗ được khắc họa rõ nét, thể hiện sự tôn kính và lòng thành của người dân đối với vị thần này. Những câu chuyện về thần Long Đỗ không chỉ mang tính chất giải trí mà còn chứa đựng những bài học về đạo đức và nhân văn, phản ánh tâm tư của người dân trong việc thờ cúng và tôn vinh các vị thần. Như vậy, việc nghiên cứu thần Long Đỗ qua tư liệu Hán Nôm không chỉ giúp hiểu rõ hơn về vị thần này mà còn mở ra những góc nhìn mới về văn hóa và tín ngưỡng của người Việt.

Tổng quan nghiên cứu

Thần Long Đỗ, vị Thành hoàng của đất Thăng Long - Hà Nội, là một biểu tượng văn hóa và tín ngưỡng quan trọng trong lịch sử Việt Nam. Qua các tư liệu Hán Nôm phong phú, thần Long Đỗ được ghi nhận là vị thần bảo hộ quốc đô, có công lao “bảo quốc định bang” và được các triều đại phong kiến ban sắc phong nhiều lần. Nghiên cứu này tập trung hệ thống hóa các nguồn tư liệu Hán Nôm về thần Long Đỗ, phân loại theo thể loại văn bản, thời gian và không gian, nhằm tái lập hình tượng thần Long Đỗ với các tiêu chí về nguồn gốc, quyền uy, phẩm chất và công năng trong nhận thức của nhân dân và nhà nước. Phạm vi nghiên cứu chủ yếu dựa trên các tài liệu Hán Nôm lưu trữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm, bao gồm các văn bản cổ như Việt điện u linh, Lĩnh Nam chích quái, các thần tích, sắc phong và văn bia tại đền Bạch Mã, Hà Nội. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần làm sáng tỏ giá trị văn hóa, lịch sử của Thăng Long - Hà Nội, đồng thời hỗ trợ công tác bảo tồn và phát huy di sản văn hóa truyền thống. Qua đó, nghiên cứu cũng đóng góp vào công cuộc kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội, khẳng định vị trí của thần Long Đỗ trong hệ thống tín ngưỡng Thành hoàng và văn hóa dân gian Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết văn bản học và lý thuyết tín ngưỡng dân gian. Văn bản học giúp phân tích, hệ thống hóa các tài liệu Hán Nôm đa dạng về thể loại và niên đại, từ đó xác định giá trị lịch sử và văn hóa của từng văn bản. Lý thuyết tín ngưỡng dân gian cung cấp cơ sở để hiểu về vai trò, chức năng và biểu tượng của thần Long Đỗ trong đời sống tâm linh của cộng đồng người Việt, đặc biệt là trong tín ngưỡng Thành hoàng. Các khái niệm chính bao gồm: Thành hoàng (vị thần bảo hộ địa phương), sắc phong (giấy ban tước vị thần của vua ban), thần tích (ghi chép về sự tích và công đức của thần), và hạo khí (khí thế anh linh, quyền uy của thần). Ngoài ra, mô hình phân tích văn bản theo tiêu chí thời gian, không gian và thể loại được áp dụng để phân loại và so sánh các tư liệu Hán Nôm.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp điền dã sưu tầm tư liệu tại các di tích lịch sử, đặc biệt là đền Bạch Mã, kết hợp với phương pháp văn bản học để phân tích các tài liệu Hán Nôm lưu trữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Phương pháp thư mục học được áp dụng để xây dựng danh mục và phân loại nguồn tư liệu theo thể loại, niên đại và không gian. Phương pháp thống kê được sử dụng để tổng hợp số liệu về các lần sắc phong, mỹ tự ban cho thần qua các triều đại. Cỡ mẫu nghiên cứu gồm hơn 30 văn bản Hán Nôm chính, bao gồm các bản Việt điện u linh (4 dạng văn bản), Lĩnh Nam chích quái (3 bản chính), các thần tích, sắc phong và văn bia liên quan đến thần Long Đỗ. Phân tích dữ liệu được thực hiện theo timeline từ thời Trần đến đầu thời Nguyễn, nhằm tái hiện quá trình phát triển và biến đổi hình tượng thần Long Đỗ. Lý do lựa chọn phương pháp phân tích này là do tính chất đa dạng và phân tán của nguồn tư liệu, đòi hỏi sự kết hợp giữa nghiên cứu hiện trường và phân tích văn bản để đảm bảo tính toàn diện và chính xác.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Nguồn gốc và hình tượng thần Long Đỗ: Qua các tài liệu Việt điện u linh và Lĩnh Nam chích quái, thần Long Đỗ được xác định là Long Độ vượng khí quân, vị thần bảo hộ thành Đại La (Thăng Long). Các văn bản ghi lại sự tích thần hiện lên báo mộng cho Cao Biền khi xây thành, thể hiện quyền uy và linh thiêng của thần. Ví dụ, trong Việt điện u linh tập lục (A.47), thần Long Đỗ được phong làm Quảng Lợi Đại vương, có khả năng trấn giữ thành trì và bảo vệ dân chúng.

2. Sự bao phong và mỹ tự qua các triều đại: Thần Long Đỗ được các triều đại Lý, Trần, Lê, Tây Sơn và Nguyễn ban sắc phong nhiều lần với các mỹ tự như “Hữu thuận”, “Uy tế”, “Phu cảm”, “Anh vũ”, “Hùng lược”, “Tối linh”... Theo thống kê, có ít nhất 6 đạo sắc phong từ năm 1709 đến 1802, phản ánh sự tôn vinh liên tục và vị trí quan trọng của thần trong tín ngưỡng dân gian và triều đình. Các sắc phong này không chỉ thể hiện quyền lực thần linh mà còn là biểu tượng của sự bảo hộ quốc gia và ổn định xã hội.

3. Vai trò trong tín ngưỡng và văn hóa dân gian: Thần Long Đỗ được thờ tại đền Bạch Mã, một di tích lịch sử trung tâm Thăng Long, với các nghi lễ truyền thống và các bài thơ ca ngợi như của Thái sư Trần Quang Khải. Ba lần hỏa hoạn lớn tại khu vực chợ Đông đều không ảnh hưởng đến đền thờ thần, được xem là minh chứng cho sự linh thiêng và bảo hộ của thần. Tín ngưỡng thờ thần Long Đỗ lan tỏa ra nhiều địa phương, góp phần củng cố niềm tin và bản sắc văn hóa của cộng đồng.

4. Sự khác biệt và đồng nhất trong các văn bản Hán Nôm: Mặc dù có sự khác biệt về chi tiết và cách trình bày giữa các bản Việt điện u linh, Lĩnh Nam chích quái và các thần tích, nhưng về cơ bản nội dung về thần Long Đỗ thống nhất, nhất là về lai lịch, công năng và quyền uy. Các văn bản đều nhấn mạnh thần Long Đỗ là thần chính khí, có khả năng trấn giữ và bảo vệ đất nước, thể hiện qua các mỹ tự như “Chính khí”, “Vượng khí”.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của sự tôn kính và bao phong liên tục dành cho thần Long Đỗ xuất phát từ vai trò quan trọng của thần trong việc bảo vệ kinh đô Thăng Long, đặc biệt trong bối cảnh lịch sử nhiều biến động như thời kỳ xây dựng và củng cố quốc gia Đại Việt. So sánh với các nghiên cứu về tín ngưỡng Thành hoàng khác, thần Long Đỗ nổi bật với tính chất “chính khí” và “hạo nhiên” – biểu tượng của sức mạnh và sự chính trực, điều này phù hợp với quan niệm dân gian về thần linh bảo hộ đất nước. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện số lần sắc phong và mỹ tự ban cho thần qua các triều đại, hoặc bảng thống kê các văn bản Hán Nôm theo niên đại và thể loại, giúp minh họa rõ ràng tiến trình phát triển tín ngưỡng. Ý nghĩa của nghiên cứu không chỉ nằm ở việc bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống mà còn góp phần làm rõ mối quan hệ giữa tín ngưỡng dân gian và chính trị triều đại trong lịch sử Việt Nam.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường bảo tồn và phát huy giá trị di tích đền Bạch Mã: Cần có kế hoạch bảo trì, tu bổ định kỳ di tích đền Bạch Mã, nơi thờ thần Long Đỗ, nhằm giữ gìn nguyên trạng và phát huy giá trị lịch sử, văn hóa. Chủ thể thực hiện là các cơ quan văn hóa địa phương và trung ương, với mục tiêu hoàn thành trong vòng 3 năm.

2. Xây dựng chương trình giáo dục và truyền thông về thần Long Đỗ: Tổ chức các hoạt động giáo dục, hội thảo, triển lãm về lịch sử và tín ngưỡng thần Long Đỗ nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng, đặc biệt là thế hệ trẻ. Mục tiêu tăng cường hiểu biết và giữ gìn truyền thống trong 5 năm tới, do các trường đại học và viện nghiên cứu phối hợp thực hiện.

3. Số hóa và lưu trữ tài liệu Hán Nôm liên quan đến thần Long Đỗ: Đề xuất xây dựng cơ sở dữ liệu số hóa các tư liệu Hán Nôm về thần Long Đỗ để bảo tồn lâu dài và thuận tiện cho nghiên cứu khoa học. Thời gian thực hiện dự kiến 2 năm, do Viện Nghiên cứu Hán Nôm chủ trì.

4. Khuyến khích nghiên cứu liên ngành về tín ngưỡng Thành hoàng: Hỗ trợ các đề tài nghiên cứu kết hợp lịch sử, văn hóa, tôn giáo và xã hội học nhằm làm sáng tỏ vai trò của thần Long Đỗ trong đời sống cộng đồng và chính trị. Mục tiêu phát triển các công trình khoa học chất lượng trong 3-5 năm, do các trường đại học và viện nghiên cứu phối hợp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà nghiên cứu văn hóa và lịch sử Việt Nam: Luận văn cung cấp nguồn tư liệu Hán Nôm phong phú và phân tích sâu sắc về thần Long Đỗ, giúp các nhà nghiên cứu hiểu rõ hơn về tín ngưỡng Thành hoàng và văn hóa truyền thống Thăng Long.

2. Cán bộ quản lý di sản văn hóa: Thông tin chi tiết về di tích đền Bạch Mã và các giá trị lịch sử liên quan giúp cán bộ xây dựng kế hoạch bảo tồn, phát huy di sản văn hóa một cách hiệu quả.

3. Giảng viên và sinh viên ngành Hán Nôm, Văn hóa học, Lịch sử: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá cho việc giảng dạy và học tập về văn bản Hán Nôm, tín ngưỡng dân gian và lịch sử Thăng Long.

4. Cộng đồng người dân Thủ đô và các địa phương thờ thần Long Đỗ: Hiểu biết về thần Long Đỗ giúp cộng đồng củng cố niềm tin, duy trì các nghi lễ truyền thống và phát huy giá trị văn hóa địa phương.

Câu hỏi thường gặp

1. Thần Long Đỗ là ai trong tín ngưỡng Việt Nam?
   Thần Long Đỗ là vị Thành hoàng của đất Thăng Long, được xem là thần bảo hộ quốc đô với quyền uy và công năng trấn giữ thành trì, bảo vệ dân chúng. Các tư liệu Hán Nôm ghi nhận thần có tên khác như Quảng Lợi Đại vương, Long Độ vượng khí quân.

2. Nguồn tư liệu chính về thần Long Đỗ là gì?
   Nguồn tư liệu chính gồm các văn bản Hán Nôm cổ như Việt điện u linh, Lĩnh Nam chích quái, các thần tích, sắc phong và văn bia tại đền Bạch Mã. Những tài liệu này được lưu trữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm và các di tích lịch sử.

3. Tại sao thần Long Đỗ được phong nhiều sắc phong qua các triều đại?
   Việc phong sắc phong thể hiện sự tôn vinh và công nhận quyền lực linh thiêng của thần, đồng thời khẳng định vai trò bảo hộ đất nước và dân cư. Các sắc phong còn phản ánh sự gắn bó giữa tín ngưỡng dân gian và chính trị triều đại.

4. Đền Bạch Mã có vai trò gì trong tín ngưỡng thần Long Đỗ?
   Đền Bạch Mã là nơi thờ chính của thần Long Đỗ tại trung tâm Thăng Long. Đây là di tích lịch sử quan trọng, nơi diễn ra các nghi lễ truyền thống và lưu giữ nhiều tư liệu văn bia, sắc phong liên quan đến thần.

5. Nghiên cứu này có ứng dụng thực tiễn nào?
   Nghiên cứu giúp bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống, hỗ trợ công tác quản lý di sản, giáo dục cộng đồng và phát triển các chương trình nghiên cứu liên ngành về tín ngưỡng và lịch sử Việt Nam.

Kết luận

• Luận văn đã hệ thống hóa và phân loại nguồn tư liệu Hán Nôm phong phú về thần Long Đỗ, làm rõ lai lịch, quyền uy và vai trò của thần trong lịch sử Thăng Long.
• Thần Long Đỗ được xác định là vị thần chính khí, có công năng bảo vệ quốc đô, được các triều đại phong kiến ban sắc phong nhiều lần với các mỹ tự thể hiện quyền lực và linh thiêng.
• Nghiên cứu góp phần làm sáng tỏ mối quan hệ giữa tín ngưỡng dân gian và chính trị triều đại, đồng thời khẳng định giá trị văn hóa truyền thống của Thăng Long - Hà Nội.
• Đề xuất các giải pháp bảo tồn di tích, số hóa tư liệu và phát triển giáo dục, nghiên cứu liên ngành nhằm phát huy giá trị nghiên cứu.
• Khuyến khích các nhà nghiên cứu, cán bộ quản lý di sản và cộng đồng địa phương tiếp tục khai thác, bảo vệ và phát huy di sản văn hóa liên quan đến thần Long Đỗ trong tương lai.

Hành động tiếp theo là triển khai các đề xuất bảo tồn và số hóa tư liệu, đồng thời tổ chức các hoạt động truyền thông, giáo dục để nâng cao nhận thức về giá trị văn hóa của thần Long Đỗ và di tích đền Bạch Mã.