Tổng quan nghiên cứu

Tài liệu Hán Nôm Nha Kinh lược Bắc Kỳ về Hà Nội giai đoạn 1886 – 1897 là một nguồn sử liệu quý giá phản ánh toàn diện các mặt hoạt động chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội và tổ chức bộ máy nhà nước thời kỳ cuối thế kỷ XIX tại Bắc Kỳ. Trong 11 năm hoạt động, Nha Kinh lược Bắc Kỳ đã để lại 3525 tập tài liệu với 92821 văn bản, chủ yếu viết bằng chữ Hán và chữ Nôm, được bảo quản tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia I. Mặc dù có giá trị lớn, nguồn tài liệu này vẫn còn ít được khai thác và nghiên cứu sâu rộng.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là khảo cứu, phân loại và đánh giá giá trị của tài liệu Hán Nôm Nha Kinh lược Bắc Kỳ về Hà Nội, nhằm cung cấp cái nhìn tổng quan và giới thiệu nguồn tư liệu đặc thù này đến độc giả. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào tài liệu liên quan đến địa bàn Hà Nội trong giai đoạn 1886 – 1897, bao gồm cả thành phố Hà Nội và tỉnh Hà Nội với các biến động địa giới hành chính phức tạp trong thời kỳ này.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc làm sáng tỏ bộ máy hành chính phong kiến cuối cùng ở Bắc Kỳ dưới sự chi phối của thực dân Pháp, đồng thời góp phần bổ sung nguồn tư liệu cho các nghiên cứu lịch sử, văn hóa và hành chính thời kỳ thuộc địa. Các chỉ số như số lượng tài liệu (3525 tập), số văn bản (92821), thời gian hoạt động (11 năm) và phạm vi địa lý (Hà Nội và Bắc Kỳ) tạo nên nền tảng dữ liệu phong phú cho việc phân tích chuyên sâu.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về văn bản học Hán Nôm, quản lý hành chính nhà nước và lịch sử hành chính thời phong kiến và thuộc địa. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  • Văn bản học Hán Nôm: Nghiên cứu về chất liệu, thể thức, niên đại, tác giả và hình thức văn bản hành chính Hán Nôm, giúp hiểu rõ đặc điểm và giá trị của tài liệu hành chính thời kỳ cuối thế kỷ XIX.

  • Lý thuyết quản lý hành chính nhà nước: Áp dụng các khái niệm về văn bản quản lý nhà nước, chức năng và nhiệm vụ của cơ quan hành chính trong bối cảnh chính quyền phong kiến và thực dân, nhằm phân tích vai trò của Nha Kinh lược Bắc Kỳ trong hệ thống quản lý hành chính.

Các khái niệm chính bao gồm: văn bản hành chính, thể thức văn bản, niên đại, tác giả văn bản, quản lý hành chính, bổ dụng quan chức, địa giới hành chính, và văn bản quản lý nhà nước.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp văn bản học Hán Nôm kết hợp với phương pháp đối chiếu, so sánh và liên ngành giữa sử học, ấn chương học và lưu trữ học. Cụ thể:

  • Nguồn dữ liệu: 3525 tập tài liệu Hán Nôm Nha Kinh lược Bắc Kỳ, trong đó tập trung khảo cứu các văn bản liên quan đến địa bàn Hà Nội giai đoạn 1886 – 1897.

  • Phương pháp chọn mẫu: Lựa chọn các văn bản tiêu biểu đại diện cho các loại hình văn bản hành chính, các chủ đề quản lý hành chính, kinh tế, xã hội, văn hóa, giáo dục và quân sự.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích chi tiết về chất liệu giấy, thể thức văn bản, niên đại, tác giả, dấu ấn hành chính, loại hình văn bản; phân loại tài liệu theo nội dung và chức năng; so sánh với các nguồn tài liệu hành chính khác cùng thời kỳ như Châu bản triều Nguyễn.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 1886 – 1897, tương ứng với thời gian hoạt động của Nha Kinh lược Bắc Kỳ, đồng thời khảo sát các văn bản có niên đại trước và sau giai đoạn này để làm rõ bối cảnh và sự chuyển tiếp hành chính.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đặc điểm chất liệu và thể thức văn bản: Tài liệu chủ yếu được viết tay trên giấy dó mỏng, bền, kích thước phổ biến từ 15,7 cm đến 18,2 cm chiều rộng và 28,2 cm đến 31,2 cm chiều dài. Một số ít văn bản sử dụng giấy công nghiệp (giấy Tây). Văn bản tuân thủ nghiêm ngặt thể thức hành chính phong kiến với các yếu tố: quốc hiệu, niên hiệu, cơ quan ban hành, ký tên, đóng dấu (cả dấu phong kiến và dấu Pháp). Ví dụ, văn bản có dấu Khâm sai đại thần và dấu của Toàn quyền Đông Dương.

  2. Phân loại và loại hình văn bản đa dạng: Bao gồm chiếu, chỉ, dụ, tấu, tư, tư trình, trình, bẩm, nghị định, báo cáo, hiệp định. Trong đó, văn bản trao đổi giữa các cơ quan hành chính chiếm số lượng lớn, phản ánh hoạt động quản lý hành chính hàng ngày. Văn bản do vua ban hành ít, chủ yếu là chiếu, chỉ, dụ. Văn bản của chính quyền Pháp như nghị định, quyết định cũng xuất hiện trong tài liệu.

  3. Quản lý hành chính và bổ dụng quan chức: Nha Kinh lược Bắc Kỳ là cơ quan trung gian thay mặt vua điều hành công việc ở Bắc Kỳ nhưng quyền hạn bị hạn chế, đặc biệt trong bổ dụng quan chức phải phối hợp với Thống sứ Bắc Kỳ và Toàn quyền Đông Dương. Ví dụ, các văn bản bổ dụng quan chức cấp thấp như Tri huyện, Huấn đạo được Nha Kinh lược đề nghị và trình lên triều đình, còn các chức vụ cao hơn do Thống sứ quyết định. Các văn bản thưởng phạt quan chức đều phải có sự đồng ý của Thống sứ và đóng dấu xác nhận.

  4. Biến động địa giới hành chính Hà Nội: Địa giới Hà Nội trong giai đoạn nghiên cứu có nhiều thay đổi phức tạp, từ việc thành lập tỉnh Hà Nội năm 1831 với 4 phủ, 15 huyện, đến việc tách nhập các huyện, thành lập phủ mới, chuyển tỉnh lỵ về Cầu Đơ và đổi tên tỉnh thành Hà Nam, Cầu Đơ. Tài liệu phản ánh chi tiết các quyết định hành chính liên quan đến địa giới, sáp nhập, tách tỉnh, huyện.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của các đặc điểm trên xuất phát từ bối cảnh lịch sử khi Nha Kinh lược Bắc Kỳ hoạt động trong thời kỳ chuyển giao quyền lực giữa triều đình phong kiến và chính quyền thực dân Pháp. Việc duy trì văn bản hành chính theo thể thức phong kiến kết hợp với các loại văn bản mới của Pháp thể hiện sự pha trộn văn hóa hành chính và sự thích nghi với chế độ cai trị mới.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, luận văn cung cấp cái nhìn tổng quát và toàn diện hơn về khối tài liệu Hán Nôm Nha Kinh lược Bắc Kỳ, đặc biệt là về mặt văn bản học và quản lý hành chính, trong khi các nghiên cứu trước chủ yếu tập trung vào các sự kiện hoặc văn bản đơn lẻ.

Việc phân loại và đánh giá giá trị tài liệu giúp làm rõ vai trò của Nha Kinh lược Bắc Kỳ như một cơ quan trung gian hành chính, đồng thời cung cấp nguồn tư liệu quan trọng cho các nghiên cứu lịch sử, văn hóa và hành chính thời kỳ thuộc địa.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ về phân bố loại hình văn bản, số lượng văn bản theo niên đại, bảng so sánh kích thước giấy và chất liệu, cũng như sơ đồ địa giới hành chính Hà Nội qua các năm.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng hệ thống số hóa và lưu trữ điện tử: Đề nghị các cơ quan lưu trữ quốc gia ưu tiên số hóa toàn bộ tài liệu Hán Nôm Nha Kinh lược Bắc Kỳ để bảo tồn và tạo điều kiện thuận lợi cho nghiên cứu. Mục tiêu hoàn thành trong vòng 3 năm, do Trung tâm Lưu trữ quốc gia I chủ trì.

  2. Phát triển công cụ tra cứu và phân loại tài liệu: Thiết kế phần mềm hỗ trợ tra cứu, phân loại theo niên đại, loại hình văn bản, chủ đề quản lý hành chính nhằm nâng cao hiệu quả khai thác tài liệu. Thời gian thực hiện 2 năm, phối hợp giữa các viện nghiên cứu và đơn vị công nghệ thông tin.

  3. Tổ chức các hội thảo chuyên đề và đào tạo nghiên cứu Hán Nôm: Tăng cường đào tạo chuyên sâu về văn bản học Hán Nôm và tổ chức hội thảo quốc tế để trao đổi, nâng cao nhận thức về giá trị tài liệu. Chủ thể thực hiện là các trường đại học và viện nghiên cứu trong 1-2 năm tới.

  4. Khuyến khích nghiên cứu liên ngành và ứng dụng tài liệu: Đề xuất các đề tài nghiên cứu liên ngành sử dụng tài liệu Nha Kinh lược Bắc Kỳ trong lĩnh vực lịch sử, văn hóa, luật pháp, quản lý hành chính nhằm khai thác tối đa giá trị sử liệu. Thời gian triển khai liên tục, do các nhà khoa học và sinh viên thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu lịch sử và văn hóa Việt Nam: Luận văn cung cấp nguồn tư liệu phong phú về lịch sử hành chính, xã hội và văn hóa Hà Nội cuối thế kỷ XIX, hỗ trợ nghiên cứu chuyên sâu về thời kỳ thuộc địa.

  2. Chuyên gia lưu trữ và văn bản học Hán Nôm: Tài liệu và phân tích về thể thức, chất liệu, niên đại và dấu ấn văn bản giúp nâng cao hiểu biết và kỹ năng xử lý tài liệu cổ.

  3. Sinh viên và học giả ngành Hán Nôm, sử học, quản lý hành chính: Luận văn là tài liệu tham khảo quan trọng cho việc học tập, nghiên cứu và làm luận văn, luận án liên quan đến văn bản hành chính và lịch sử hành chính.

  4. Cơ quan quản lý văn hóa và lưu trữ quốc gia: Giúp hoạch định chính sách bảo tồn, phát huy giá trị tài liệu lịch sử, đồng thời hỗ trợ xây dựng hệ thống lưu trữ và số hóa tài liệu.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tài liệu Hán Nôm Nha Kinh lược Bắc Kỳ có giá trị gì trong nghiên cứu lịch sử?
    Tài liệu phản ánh chi tiết hoạt động hành chính, chính trị, kinh tế, xã hội Bắc Kỳ cuối thế kỷ XIX, cung cấp góc nhìn từ chính quyền phong kiến và thực dân Pháp, giúp làm sáng tỏ bối cảnh lịch sử và quản lý hành chính thời kỳ này.

  2. Phương pháp nghiên cứu chính được sử dụng trong luận văn là gì?
    Luận văn sử dụng phương pháp văn bản học Hán Nôm kết hợp đối chiếu, so sánh và liên ngành giữa sử học, ấn chương học và lưu trữ học để phân tích chất liệu, thể thức, niên đại, tác giả và nội dung tài liệu.

  3. Tại sao tài liệu này chủ yếu viết trên giấy dó?
    Giấy dó là loại giấy thủ công truyền thống có độ bền cao, phù hợp với mục đích lưu trữ lâu dài của các văn bản hành chính thời phong kiến, giúp bảo quản tài liệu tốt qua thời gian.

  4. Vai trò của Nha Kinh lược Bắc Kỳ trong hệ thống hành chính là gì?
    Nha Kinh lược Bắc Kỳ là cơ quan trung gian thay mặt vua điều hành công việc ở Bắc Kỳ, chịu sự chi phối của chính quyền Pháp, có nhiệm vụ quản lý hành chính, bổ dụng quan chức, giải quyết các vấn đề địa phương và truyền đạt thông tin giữa triều đình và địa phương.

  5. Có thể khai thác tài liệu này như thế nào cho nghiên cứu hiện đại?
    Thông qua số hóa, phân loại và xây dựng công cụ tra cứu, tài liệu có thể được sử dụng để nghiên cứu lịch sử hành chính, văn hóa, luật pháp, đồng thời phục vụ đào tạo và phát triển các đề tài liên ngành về Việt Nam thời thuộc địa.

Kết luận

  • Luận văn là công trình đầu tiên nghiên cứu tổng quát, toàn diện về tài liệu Hán Nôm Nha Kinh lược Bắc Kỳ liên quan đến Hà Nội giai đoạn 1886 – 1897.
  • Phân loại tài liệu theo nội dung và loại hình văn bản giúp làm rõ đặc điểm văn bản học và giá trị sử liệu của khối tài liệu.
  • Nha Kinh lược Bắc Kỳ đóng vai trò trung gian hành chính trong bối cảnh chuyển giao quyền lực giữa triều đình phong kiến và thực dân Pháp.
  • Tài liệu cung cấp nguồn dữ liệu quý giá cho nghiên cứu lịch sử, văn hóa, quản lý hành chính và lưu trữ học.
  • Đề xuất các giải pháp số hóa, đào tạo và nghiên cứu liên ngành nhằm phát huy giá trị tài liệu trong tương lai.

Độc giả và các nhà nghiên cứu được khuyến khích tiếp cận và khai thác nguồn tư liệu này để mở rộng hiểu biết về lịch sử và văn hóa Việt Nam thời kỳ cuối thế kỷ XIX.