Tổng quan nghiên cứu

Chương trình xây dựng cụm tuyến dân cư vượt lũ (CTDCVL) tại vùng Đồng bằng Sông Cửu Long (ĐBSCL) đã được triển khai hơn 20 năm nhằm bảo vệ người dân khỏi thiệt hại do ngập lũ, đặc biệt tại huyện Vĩnh Hưng, tỉnh Long An. Theo báo cáo, trên 85% diện tích huyện bị ngập lũ sâu, gây thiệt hại nghiêm trọng về tài sản và tính mạng. Chính phủ đã phê duyệt nhiều quyết định nhằm xây dựng các cụm dân cư vượt lũ, trong đó xã Vĩnh Bình là địa bàn điển hình với hai cụm dân cư vượt lũ Bình Châu và Vĩnh Bình. Nghiên cứu này tập trung khảo sát 92 hộ gia đình tái định cư tại hai cụm dân cư trên trong năm 2024, nhằm mô tả hiện trạng kinh tế - xã hội, sinh kế và cuộc sống của người dân sau tái định cư.

Mục tiêu chính của đề tài là phân tích thực trạng nguồn lực sinh kế và cuộc sống của các hộ gia đình tái định cư, đồng thời xác định các yếu tố ảnh hưởng đến khả năng tăng thu nhập của hộ sau khi di dời. Phạm vi nghiên cứu tập trung tại xã Vĩnh Bình, huyện Vĩnh Hưng, với khảo sát thực hiện trong tháng 3-4/2024. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp dữ liệu thực tiễn, làm cơ sở đề xuất các giải pháp phát triển kinh tế - xã hội, nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho người dân vùng ngập lũ, góp phần ổn định và phát triển bền vững khu vực tái định cư.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên khung lý thuyết sinh kế bền vững (Sustainable Livelihood Framework - SLF) của DFID, tập trung vào năm nguồn lực sinh kế: vốn con người, vốn tự nhiên, vốn vật chất, vốn tài chính và vốn xã hội. SLF nhấn mạnh sự tương tác giữa các nguồn lực trong bối cảnh chính sách, kinh tế và xã hội, đồng thời xem xét khả năng ứng phó và phục hồi trước các cú sốc, áp lực môi trường và xã hội. Ngoài ra, nghiên cứu vận dụng mô hình hồi quy logit để phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến khả năng tăng thu nhập của hộ gia đình sau tái định cư.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Tái định cư: Quá trình di dời và ổn định cuộc sống tại nơi ở mới nhằm giảm thiểu rủi ro thiên tai và phát triển kinh tế - xã hội.
  • Nguồn lực sinh kế: Bao gồm các tài sản vật chất và phi vật chất mà hộ gia đình sử dụng để tạo thu nhập và duy trì cuộc sống.
  • Sinh kế bền vững: Khả năng duy trì và phát triển các hoạt động sinh kế trong dài hạn, đồng thời ứng phó với các rủi ro và biến động.
  • Mô hình hồi quy logit: Phương pháp phân tích xác suất để xác định các yếu tố ảnh hưởng đến biến phụ thuộc nhị phân (ví dụ: hộ có thu nhập tăng hay không).

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp số liệu sơ cấp và thứ cấp. Số liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát phỏng vấn 92 hộ gia đình tại hai cụm dân cư vượt lũ Bình Châu và Vĩnh Bình trong tháng 3-4/2024. Phương pháp chọn mẫu là thuận tiện với hạn ngạch (quota sampling), đảm bảo phân bố đồng đều giữa hai cụm dân cư và giới tính người được phỏng vấn. Đối tượng phỏng vấn là người lao động chính trong hộ, có độ tuổi từ 18 trở lên.

Phân tích số liệu bao gồm:

  • Thống kê mô tả: Tính các đại lượng trung bình, độ lệch chuẩn, phân phối tần số để mô tả đặc điểm nguồn lực và sinh kế của hộ gia đình.
  • Kiểm định t-test và ANOVA: So sánh sự khác biệt về thu nhập và các chỉ tiêu khác giữa các nhóm hộ và thời điểm trước - sau tái định cư.
  • Phân tích hồi quy logit: Xác định các yếu tố như giới tính, tuổi, trình độ học vấn, số lao động có thu nhập, diện tích đất sản xuất và cơ hội sinh kế ảnh hưởng đến khả năng tăng thu nhập của hộ gia đình sau tái định cư.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 1 đến tháng 6 năm 2024, bao gồm các bước chuẩn bị, thu thập số liệu, xử lý và phân tích dữ liệu, viết báo cáo luận văn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nguồn lực con người: Bình quân mỗi hộ có khoảng 4,3 người, trong đó có 2,8 lao động chính có thu nhập. Tỷ lệ lao động không có việc làm rất thấp, trước tái định cư là 9%, sau tái định cư giảm còn 3%. Tuy nhiên, trình độ học vấn của lao động chính thấp, 67% chỉ có trình độ trung học cơ sở trở xuống, chỉ 16% có trình độ cao đẳng trở lên.

  2. Nguồn lực vật chất và tài sản: Trước khi tái định cư, 89% hộ đã có đất và nhà ở, chủ yếu là nhà tạm bợ ven kênh rạch. Sau tái định cư, diện tích đất ở trung bình từ 80-100 m², nhà ở được xây dựng kiên cố hơn. Tuy nhiên, nhiều hộ vẫn gặp khó khăn về vốn và chưa trả hết tiền mua đất, nhà.

  3. Thu nhập và sinh kế: Thu nhập bình quân đầu người của các hộ tại cụm dân cư vượt lũ chủ yếu thuộc nhóm cận nghèo. Khoảng 50% hộ có thu nhập tăng trên 50% so với trước khi di dời. Các khó khăn lớn nhất hiện nay là thiếu vốn sản xuất và chưa hoàn thành nghĩa vụ tài chính với đất ở.

  4. Các yếu tố ảnh hưởng đến thu nhập tăng: Phân tích hồi quy logit cho thấy số lao động có thu nhập trong hộ và trình độ học vấn của lao động chính có ảnh hưởng tích cực và có ý nghĩa thống kê đến khả năng tăng thu nhập. Diện tích đất sản xuất và cơ hội sinh kế cũng có tác động nhưng không mạnh bằng hai yếu tố trên.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy nguồn lực con người là yếu tố then chốt quyết định khả năng tăng thu nhập của hộ gia đình tái định cư. Trình độ học vấn thấp hạn chế khả năng tiếp cận việc làm ổn định và có thu nhập cao, phù hợp với các nghiên cứu trong nước và quốc tế về sinh kế bền vững. Việc thiếu vốn và nợ đất kéo dài là rào cản lớn đối với phát triển kinh tế hộ gia đình, tương tự như các báo cáo tại các khu tái định cư khác trong vùng ĐBSCL.

Mặc dù hạ tầng giao thông, điện nước và các dịch vụ xã hội được đánh giá cao, nhưng sinh kế chủ yếu vẫn dựa vào nông nghiệp và lao động phổ thông, chưa đa dạng hóa hiệu quả. Các biểu đồ phân phối thu nhập và số lao động có thể minh họa rõ sự phân hóa trong khả năng tăng thu nhập giữa các hộ.

So sánh với các nghiên cứu trước, kết quả này khẳng định tầm quan trọng của việc nâng cao chất lượng nguồn nhân lực và hỗ trợ tài chính để phát triển sinh kế bền vững tại các khu tái định cư vùng lũ.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Đào tạo nghề và nâng cao trình độ lao động: Tổ chức các khóa đào tạo nghề phù hợp với điều kiện địa phương, tập trung vào kỹ năng nông nghiệp hiện đại và kỹ năng phi nông nghiệp để tăng khả năng tiếp cận việc làm có thu nhập cao. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm, do UBND xã phối hợp với các trung tâm đào tạo nghề địa phương.

  2. Hỗ trợ vốn vay ưu đãi cho hộ gia đình: Triển khai các chương trình cho vay vốn không lãi suất hoặc lãi suất thấp để giúp hộ gia đình đầu tư sản xuất, trả nợ đất và phát triển kinh tế. Thời gian thực hiện liên tục, do Ngân hàng chính sách xã hội và UBND huyện phối hợp thực hiện.

  3. Hoàn thiện hạ tầng kỹ thuật và xã hội: Đầu tư nâng cấp hệ thống giao thông nội cụm, cấp điện, nước sạch và các dịch vụ y tế, giáo dục nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho sinh hoạt và phát triển kinh tế. Kế hoạch thực hiện trong 3 năm, do UBND tỉnh và huyện chủ trì.

  4. Thực hiện chính sách an sinh xã hội: Tăng cường các chính sách hỗ trợ hộ nghèo, cận nghèo, người già và trẻ em trong khu tái định cư nhằm đảm bảo đời sống vật chất và tinh thần ổn định. Thời gian thực hiện liên tục, do các cơ quan chức năng địa phương phối hợp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về phát triển nông thôn và tái định cư: Sử dụng kết quả nghiên cứu để điều chỉnh chính sách, nâng cao hiệu quả chương trình xây dựng cụm dân cư vượt lũ.

  2. Các tổ chức tài chính và ngân hàng chính sách: Tham khảo để thiết kế các gói vay vốn phù hợp, hỗ trợ phát triển sinh kế cho người dân tái định cư.

  3. Các tổ chức đào tạo nghề và phát triển kỹ năng: Dựa trên phân tích trình độ lao động để xây dựng chương trình đào tạo nghề phù hợp với nhu cầu thực tế.

  4. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành quản lý kinh tế, phát triển nông thôn: Tham khảo mô hình nghiên cứu, phương pháp phân tích và kết quả thực tiễn để phát triển các nghiên cứu tiếp theo.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao nghiên cứu tập trung vào cụm dân cư vượt lũ Bình Châu và Vĩnh Bình?
    Hai cụm dân cư này là điểm sáng trong xây dựng nông thôn mới tại huyện Vĩnh Hưng, có quy mô và điều kiện phát triển tương đối tốt, đại diện cho thực trạng sinh kế của người dân tái định cư vùng lũ.

  2. Nguồn lực sinh kế nào ảnh hưởng mạnh nhất đến thu nhập hộ gia đình?
    Nguồn lực con người, đặc biệt là số lao động có thu nhập và trình độ học vấn của lao động chính, được xác định là yếu tố quan trọng nhất ảnh hưởng đến khả năng tăng thu nhập.

  3. Các hộ gia đình tái định cư gặp khó khăn gì lớn nhất hiện nay?
    Thiếu vốn sản xuất và chưa trả hết tiền mua đất, nhà là những khó khăn phổ biến nhất, ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng phát triển kinh tế và ổn định cuộc sống.

  4. Chính sách hỗ trợ nào được đề xuất để cải thiện sinh kế?
    Đào tạo nghề, cho vay vốn ưu đãi, hoàn thiện hạ tầng kỹ thuật và xã hội, cùng các chính sách an sinh xã hội là những giải pháp trọng tâm nhằm nâng cao đời sống người dân.

  5. Nghiên cứu có thể áp dụng cho các khu vực khác không?
    Mô hình và kết quả nghiên cứu có thể tham khảo để áp dụng cho các khu tái định cư vùng lũ khác trong ĐBSCL, tuy nhiên cần điều chỉnh phù hợp với đặc thù địa phương.

Kết luận

  • Nguồn lực sinh kế của các hộ gia đình tái định cư tại cụm dân cư vượt lũ Bình Châu và Vĩnh Bình còn yếu, đặc biệt về trình độ học vấn và vốn tài chính.
  • Thu nhập bình quân đầu người chủ yếu thuộc nhóm cận nghèo, với khoảng 50% hộ có thu nhập tăng trên 50% so với trước khi di dời.
  • Số lao động có thu nhập và trình độ học vấn là các yếu tố quan trọng ảnh hưởng tích cực đến khả năng tăng thu nhập của hộ.
  • Các khó khăn lớn nhất là thiếu vốn sản xuất và nợ đất chưa trả hết, ảnh hưởng đến phát triển kinh tế hộ gia đình.
  • Đề xuất các giải pháp đào tạo nghề, hỗ trợ vốn, hoàn thiện hạ tầng và chính sách an sinh nhằm ổn định và nâng cao đời sống người dân tái định cư.

Next steps: Triển khai các giải pháp đề xuất trong vòng 1-3 năm tới, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi khảo sát để đánh giá hiệu quả chính sách.

Call to action: Các cơ quan quản lý, tổ chức tài chính và đào tạo nghề cần phối hợp chặt chẽ để thực hiện các giải pháp hỗ trợ sinh kế, góp phần phát triển bền vững khu tái định cư vùng lũ.