Tổng quan nghiên cứu

Viêm gan B mạn là một bệnh truyền nhiễm phổ biến với khoảng 240 triệu người nhiễm trên toàn cầu, tỷ lệ lưu hành kháng nguyên bề mặt viêm gan B (HBsAg) dao động từ 3%-4% theo báo cáo của Tổ chức Y tế Thế giới năm 2017. Tại Việt Nam, tỷ lệ viêm gan B mạn cao, ước tính từ 9,7% đến 19%, gây gánh nặng lớn cho hệ thống y tế do các biến chứng nghiêm trọng như xơ gan, ung thư gan. Viêm gan B mạn có diễn tiến phức tạp, trải qua nhiều giai đoạn với các dấu ấn huyết thanh đặc trưng như HBsAg, HBeAg, anti-HBe và tải lượng vi rút HBV DNA. Trong đó, HBsAg là dấu hiệu đặc trưng và xuất hiện sớm nhất trong huyết thanh, đóng vai trò quan trọng trong chẩn đoán và theo dõi bệnh.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm khảo sát tỷ lệ các dấu ấn huyết thanh HBsAg, HBeAg, anti-HBe, HBV DNA và các yếu tố liên quan ở bệnh nhân viêm gan B mạn chưa điều trị tại Bệnh viện Trường Đại học Y Dược Cần Thơ trong giai đoạn 2021-2022. Đồng thời, phân tích mối tương quan giữa nồng độ HBsAg và tải lượng vi rút HBV DNA để làm rõ vai trò của HBsAg định lượng trong quản lý bệnh. Nghiên cứu có phạm vi thực hiện tại phòng khám gan của Bệnh viện Trường Đại học Y Dược Cần Thơ, với cỡ mẫu 95 bệnh nhân, trong khoảng thời gian một năm.

Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp dữ liệu thực tiễn về đặc điểm các dấu ấn huyết thanh và mối liên quan giữa HBsAg và HBV DNA, góp phần nâng cao hiệu quả chẩn đoán, theo dõi và điều trị viêm gan B mạn, đặc biệt trong bối cảnh chi phí xét nghiệm tải lượng vi rút còn cao và chưa phổ biến rộng rãi tại các tuyến y tế cơ sở.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình về vi rút viêm gan B (HBV) và các dấu ấn huyết thanh trong viêm gan B mạn. Hai lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Cơ chế sinh học và vòng đời của HBV: HBV là vi rút DNA vòng tròn không khép kín (rcDNA), có khả năng tích hợp vào bộ gen tế bào gan và sao chép qua trung gian ARN. Vòng đời vi rút gồm ba giai đoạn chính: xâm nhập tế bào gan, sao chép và tạo virion mới. Các dấu ấn huyết thanh như HBsAg, HBeAg, anti-HBe phản ánh các giai đoạn khác nhau của quá trình nhiễm và đáp ứng miễn dịch.

  2. Mô hình diễn tiến viêm gan B mạn: Viêm gan B mạn trải qua các giai đoạn dung nạp miễn dịch, hoạt động miễn dịch, trạng thái mang virus không hoạt động và giai đoạn tái hoạt động. Mỗi giai đoạn có đặc điểm về nồng độ HBsAg, HBV DNA và enzyme gan ALT, AST khác nhau, ảnh hưởng đến quyết định điều trị và tiên lượng bệnh.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • HBsAg (Hepatitis B surface antigen): Kháng nguyên bề mặt vi rút, dấu hiệu chẩn đoán nhiễm HBV.
  • HBeAg (Hepatitis B e antigen): Kháng nguyên vỏ capsid, phản ánh sự nhân lên của vi rút.
  • Anti-HBe: Kháng thể chống HBeAg, biểu thị chuyển đảo huyết thanh.
  • HBV DNA: Tải lượng vi rút trong huyết thanh, chỉ số quan trọng đánh giá hoạt động sao chép vi rút.
  • ALT, AST: Enzyme gan, chỉ số tổn thương tế bào gan.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu mô tả cắt ngang với cỡ mẫu 95 bệnh nhân viêm gan B mạn chưa điều trị, được lựa chọn thuận tiện tại phòng khám gan Bệnh viện Trường Đại học Y Dược Cần Thơ từ tháng 4/2021 đến tháng 4/2022. Tiêu chuẩn chọn mẫu dựa trên hướng dẫn của AASLD, bao gồm HBsAg dương tính trên 6 tháng, không đồng nhiễm các vi rút khác, không suy giảm miễn dịch.

Nguồn dữ liệu thu thập gồm thông tin lâm sàng, đặc điểm nhân khẩu và kết quả xét nghiệm huyết thanh: HBsAg định lượng (CMIA trên máy Architect Ci4100), HBeAg và anti-HBe định tính (ELISA), enzyme ALT, AST, và tải lượng HBV DNA (real-time PCR trên hệ thống BioRad CFX96TM). Mẫu máu tĩnh mạch được xử lý và bảo quản nghiêm ngặt theo quy trình chuẩn.

Phân tích số liệu sử dụng phần mềm SPSS 20 với các phương pháp thống kê mô tả (tần số, tỷ lệ, trung bình, độ lệch chuẩn) và phân tích tương quan Pearson để đánh giá mối liên quan giữa HBsAg định lượng và HBV DNA. Kiểm định Chi-square và Fisher’s Exact Test được áp dụng cho biến định tính. Hồi quy tuyến tính đơn biến được sử dụng để phân tích mối liên hệ giữa các biến định lượng.

Quá trình nghiên cứu được kiểm soát chặt chẽ nhằm hạn chế sai số qua việc chuẩn hóa quy trình lấy mẫu, xét nghiệm, nội kiểm và ngoại kiểm chất lượng, cũng như kiểm tra dữ liệu nhập liệu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ các dấu ấn huyết thanh: Trong 95 bệnh nhân, tỷ lệ HBeAg dương tính chiếm khoảng 47%, anti-HBe dương tính chiếm khoảng 53%. Nồng độ trung bình HBsAg là 3,5 log10IU/mL, trong khi tải lượng HBV DNA trung bình là 4,8 log10copies/mL. Tỷ lệ bệnh nhân có HBsAg ≥3 log10IU/mL là khoảng 60%, và HBV DNA ≥5 log10copies/mL chiếm khoảng 45%.

  2. Mối tương quan giữa HBsAg và HBV DNA: Phân tích toàn bộ mẫu cho thấy có mối tương quan thuận đáng kể giữa nồng độ HBsAg và tải lượng HBV DNA với hệ số tương quan Pearson r=0,65 (p<0,001). Ở nhóm HBeAg dương tính, mối tương quan mạnh hơn với r=0,78 (p<0,001), trong khi nhóm HBeAg âm tính mối tương quan yếu hơn, r=0,32 (p=0,04).

  3. Liên quan giữa dấu ấn huyết thanh và enzyme gan: Bệnh nhân có HBeAg dương tính có mức ALT trung bình cao hơn (khoảng 85 U/L) so với nhóm HBeAg âm tính (khoảng 45 U/L), tương tự với AST. Tỷ lệ tăng ALT ≥2 lần ULN chiếm 35% ở nhóm HBeAg dương tính, so với 15% ở nhóm âm tính.

  4. Ảnh hưởng của đặc điểm nhân khẩu: Nhóm tuổi dưới 35 chiếm khoảng 40% và có tỷ lệ HBeAg dương tính cao hơn nhóm tuổi trên 50 (p=0,02). Giới tính không có ảnh hưởng đáng kể đến nồng độ HBsAg và tải lượng HBV DNA.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các báo cáo quốc tế và trong nước, khẳng định mối tương quan thuận giữa nồng độ HBsAg và tải lượng HBV DNA, đặc biệt rõ rệt ở bệnh nhân HBeAg dương tính. Điều này phản ánh sự hoạt động mạnh mẽ của vi rút trong giai đoạn dung nạp miễn dịch và hoạt động miễn dịch. Mối tương quan yếu hơn ở nhóm HBeAg âm tính có thể do sự hiện diện của các đột biến vi rút hoặc giai đoạn vi rút không hoạt động.

Sự khác biệt về enzyme gan ALT, AST giữa các nhóm trạng thái HBeAg cho thấy mức độ tổn thương gan liên quan đến hoạt động sao chép vi rút. Kết quả này hỗ trợ việc sử dụng HBsAg định lượng như một dấu ấn bổ sung trong đánh giá diễn tiến bệnh và quyết định điều trị.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân tán thể hiện mối tương quan giữa HBsAg và HBV DNA, cùng biểu đồ cột so sánh mức ALT theo trạng thái HBeAg, giúp minh họa rõ ràng các phát hiện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Triển khai xét nghiệm HBsAg định lượng rộng rãi tại các cơ sở y tế tuyến tỉnh và huyện nhằm hỗ trợ đánh giá hoạt động vi rút, giảm chi phí so với xét nghiệm tải lượng HBV DNA, đặc biệt trong quản lý bệnh nhân viêm gan B mạn chưa điều trị.

  2. Đào tạo nhân viên y tế về ý nghĩa lâm sàng của các dấu ấn huyết thanh HBV, cách đọc và áp dụng kết quả xét nghiệm trong chẩn đoán và theo dõi bệnh, nâng cao chất lượng chăm sóc bệnh nhân.

  3. Xây dựng quy trình theo dõi định kỳ cho bệnh nhân viêm gan B mạn dựa trên kết hợp nồng độ HBsAg, tải lượng HBV DNA và enzyme gan ALT, AST nhằm phát hiện sớm giai đoạn hoạt động và quyết định can thiệp điều trị kịp thời.

  4. Khuyến khích nghiên cứu tiếp tục về mối tương quan giữa HBsAg và HBV DNA trong các nhóm bệnh nhân khác nhau, bao gồm bệnh nhân đã điều trị, để hoàn thiện hướng dẫn lâm sàng và nâng cao hiệu quả quản lý viêm gan B.

Các giải pháp trên nên được thực hiện trong vòng 1-2 năm, phối hợp giữa Bộ Y tế, các bệnh viện chuyên khoa và trung tâm xét nghiệm, nhằm cải thiện chất lượng chăm sóc và giảm gánh nặng bệnh tật do viêm gan B.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Bác sĩ chuyên khoa gan mật: Nghiên cứu cung cấp dữ liệu thực tiễn về dấu ấn huyết thanh và tải lượng vi rút, hỗ trợ trong chẩn đoán, phân loại giai đoạn bệnh và quyết định điều trị phù hợp.

  2. Kỹ thuật viên xét nghiệm y học: Hiểu rõ về các kỹ thuật xét nghiệm HBsAg định lượng, HBeAg, anti-HBe và real-time PCR, giúp nâng cao chất lượng xét nghiệm và giải thích kết quả chính xác.

  3. Nhà nghiên cứu y học và sinh học phân tử: Tài liệu cung cấp cơ sở lý thuyết và số liệu thực nghiệm về mối tương quan giữa các dấu ấn huyết thanh và tải lượng vi rút, làm nền tảng cho các nghiên cứu sâu hơn về cơ chế bệnh sinh và phát triển phương pháp chẩn đoán mới.

  4. Quản lý y tế và hoạch định chính sách: Thông tin về tỷ lệ lưu hành và đặc điểm bệnh nhân viêm gan B mạn giúp xây dựng chính sách xét nghiệm, điều trị và phòng ngừa hiệu quả, đặc biệt trong bối cảnh nguồn lực hạn chế.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần định lượng HBsAg khi đã có xét nghiệm tải lượng HBV DNA?
    Định lượng HBsAg giúp đánh giá hoạt động của vi rút và giai đoạn bệnh, đặc biệt ở những nơi chưa có điều kiện xét nghiệm HBV DNA do chi phí cao. Ví dụ, HBsAg định lượng có thể dự báo chuyển đổi huyết thanh và hiệu quả điều trị.

  2. Mối tương quan giữa HBsAg và HBV DNA có ý nghĩa gì trong lâm sàng?
    Mối tương quan thuận cho thấy HBsAg có thể phản ánh mức độ sao chép vi rút. Ở bệnh nhân HBeAg dương tính, nồng độ HBsAg cao thường đi kèm tải lượng HBV DNA cao, giúp đánh giá giai đoạn bệnh và quyết định điều trị.

  3. Xét nghiệm HBeAg và anti-HBe có vai trò gì?
    HBeAg biểu thị sự nhân lên của vi rút, còn anti-HBe xuất hiện khi vi rút giảm hoạt động. Chuyển đảo huyết thanh từ HBeAg (+) sang anti-HBe (+) là dấu hiệu bệnh tiến triển tốt hơn.

  4. Tại sao enzyme ALT, AST được đo cùng với các dấu ấn huyết thanh?
    ALT, AST phản ánh tổn thương tế bào gan do viêm. Mức enzyme tăng cao thường liên quan đến giai đoạn hoạt động của vi rút, giúp đánh giá mức độ tổn thương gan và theo dõi tiến triển bệnh.

  5. Phương pháp real-time PCR có ưu điểm gì trong đo tải lượng HBV DNA?
    Real-time PCR cho phép định lượng chính xác, nhạy cao và phát hiện tải lượng vi rút trong dải rộng. Đây là tiêu chuẩn vàng trong theo dõi hoạt động vi rút và đánh giá hiệu quả điều trị.

Kết luận

  • Nghiên cứu xác định tỷ lệ các dấu ấn huyết thanh HBsAg, HBeAg, anti-HBe và tải lượng HBV DNA ở bệnh nhân viêm gan B mạn chưa điều trị tại Bệnh viện Trường Đại học Y Dược Cần Thơ năm 2021-2022.
  • Mối tương quan thuận giữa nồng độ HBsAg và tải lượng HBV DNA được ghi nhận rõ ràng, đặc biệt ở nhóm HBeAg dương tính.
  • Kết quả hỗ trợ việc sử dụng HBsAg định lượng như một dấu ấn bổ sung trong quản lý viêm gan B mạn, góp phần giảm chi phí xét nghiệm tải lượng vi rút.
  • Đề xuất triển khai xét nghiệm HBsAg định lượng rộng rãi, đào tạo nhân viên y tế và xây dựng quy trình theo dõi bệnh nhân hiệu quả.
  • Các bước tiếp theo bao gồm mở rộng nghiên cứu trên các nhóm bệnh nhân khác và ứng dụng kết quả vào thực tiễn lâm sàng nhằm nâng cao chất lượng chăm sóc bệnh nhân viêm gan B.

Quý độc giả và chuyên gia trong lĩnh vực y học được khuyến khích tham khảo và áp dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao hiệu quả quản lý viêm gan B mạn.