Nghiên Cứu Kỹ Thuật Tách Chiết Và Định Lượng Saponin Từ Sâm Lai Châu (Panax vietnamensis var. fuscidicus)

Sâm Lai Châu (Panax vietnamensis var. fuscidicus) là một loại sâm đặc hữu chỉ có ở Việt Nam, có nhiều hoạt chất quý tương tự như sâm Ngọc Linh. Sâm LC còn được gọi là Tam thất hoang Mường Tè, Tam thất đen. Sâm Lai Châu có vùng phân bố hẹp, được tìm thấy ở độ cao 1.200 m trên dãy núi Pu Si Lung và lân cận (Mường Tè và Tây Sìn Hồ, giáp biên giới với Trung Quốc) và dãy núi Pu Sam Cáp. Sâm Lai Châu có đặc điểm hình thái của sâm Ngọc Linh, củ có mắt đốt so le và có thể dùng tất cả bộ phận để làm dược liệu.

Sâm Lai Châu là một vị thuốc quý có các tác dụng dược lý như: tăng lực, tăng trí nhớ, bảo vệ cơ thể chống stress, bảo vệ và tác động lên hệ miễn dịch giúp chống viêm, bảo vệ tế bào chống lão hóa, tăng sức đề kháng cho cơ thể và điều trị bệnh tim mạch. Theo kết quả phân tích công bố (Đỗ Thị Hà, 2016) củ sâm Lai Châu có thành phần saponin phong phú với 52 loại hoạt chất quý hiếm tương tự như sâm Ngọc Linh [6]. Đáng chú ý nhất là hoạt chất Majonoside R2 - MR2, một hoạt chất mới đặc trưng, tạo ra giá trị lớn của các loài sâm Việt Nam cũng có trong sâm Lai Châu.

Các phương pháp tách chiết saponin truyền thống bao gồm ngâm chiết và chiết Soxhlet. Chiết Soxhlet là một kỹ thuật phổ biến để chiết xuất ginsenosides từ nhân sâm, mặc dù nó có nhược điểm là tốn thời gian và dung môi [67]. Wu và cộng sự đã nghiên cứu tác động của các yếu tố này trên P. Khảo sát các dung môi khác nhau MeOH, n-BuOH bão hòa nước và nước có 10% MeOH, kết quả cho thấy hiệu quả chiết xuất cao nhất của ginsenosides thu được khi sử dụng dung môi n-BuOH bão hòa nước.

Trong khi đó chưa có các đề tài nghiên cứu điều kiện tách chiết và tối ưu hoá điều kiện tách chiết saponin từ sâm LC, việc tách chiết cơ bản bằng methanol để tiến hành định lượng thành phần các hoạt chất. Các phương pháp tách chiết saponin chủ yếu là ngâm và chiết Soxhlet rất tốn thời gian đồng thời cần một lượng dung môi lớn. Các đề tài tài nghiên cứu về sâm LC tập trung vào việc nghiên cứu nhân giống và đánh giá điều kiện sinh trưởng và phát triển.

Chiết xuất hồi lưu nhiệt là một phương pháp chiết xuất rắn-lỏng, được coi là một phương pháp khả thi để chiết xuất saponin bằng cách sử dụng dung môi nóng. Trong quá trình hồi lưu nhiệt, quá trình chiết xuất saponin nhân sâm được thực hiện ở nhiệt độ cao và dung môi được thu hồi bằng cách bay hơi. Dung môi chiết xuất, thời gian và nhiệt độ là những yếu tố quan trọng trong phương pháp này ảnh hưởng đến hàm lượng saponin thu được từ nguyên liệu nhân sâm thô.

và cộng sự (2005) đã nghiên cứu quá trình chiết saponin từ mẫu bột nguyên liệu khô theo cách: cân 0,5 g mẫu bột khô cho vào ống ly tâm 50 ml, thêm 30 ml MeOH lắc đều trong 30 giây trước khi rung siêu âm 2 giờ tại nhiệt độ phòng, để trong bể siêu âm [63]. Sau khi ly tâm với tốc độ 2.000 vòng/5 phút, dung dịch được định mức vào bình 50 ml, lọc dung dịch qua màng lọc 0,45 µm trước khi đưa vào hệ thống HPLC.

Kim và cộng sự đã nghiên cứu tác động của dung môi, thời gian và nhiệt độ của phương pháp đối với hàm lượng ginsenosides [43]. Trong nghiên cứu đó, các dung môi khác nhau (0%, 10%, 30%, 50%, 70% và 100% ethanol), nhiệt độ (40°C, 60°C và 80°C) và thời gian (2, 4, 6 và 8 giờ) đã được nghiên cứu để chiết xuất saponin nhân sâm. Kết quả chỉ ra rằng ethanol 70% là dung môi tối ưu để chiết xuất ginsenosides từ bột nhân sâm.

Ngoài ra, lượng ginsenoside trong chiết xuất tăng đáng kể sau 6 giờ khi nhiệt độ là 80°C. Nguyễn Đào Thanh Hương và cộng sự đã nghiên cứu tối ưu điều kiện tách chiết saponin bằng phương pháp ngâm lạnh từ lá cây Costus pictus. Kết quả cho thấy các điều kiện tối ưu như sau: nồng độ dung môi ethanol 79%, tỷ lệ nguyên liệu/dung môi 1/31 (g/ml) và thời gian chiết (60 giờ) cho kết quả đạt 7,62% saponin [12].

Các chất Rb1, Rg1, MR2 là thành phần quan trọng của sâm LC, đặc biệt là MR2 là thành phần đặc hữu chỉ có ở sâm Việt Nam, giúp phân biệt sâm Việt Nam với các loài sâm khác trên thế giới. Bên cạnh đó hiện nay chưa có tiêu chuẩn cụ thể để đánh giá chất lượng của sâm Ngọc Linh. Vì vậy việc nghiên cứu các điều điện tách chiết và định lượng saponin trong sâm Ngọc Linh là vô cùng cần thiết

Nghiên cứu này được thực hiện nhằm xây dựng được điều kiện định lượng ginsenosid Rg1, Rb1, MR2 từ sâm Lai Châu bằng HPLC. Tối ưu hóa điều kiện chiết xuất saponin từ sâm Lai Châu với các yếu tố ảnh hưởng đến quá trình tách chiết như: phương pháp chiết, thời gian, nhiệt độ, loại dung môi, nồng độ dung môi, tỷ lệ dung môi/nguyên liệu. Đồng thời xây dựng điều kiện tách chiết và định lượng saponin từ thực phẩm bảo vệ sức khoẻ chứa nhân sâm dạng cao và viên nang.

Sâm Lai Châu là một vị thuốc quý mà các tác dụng dược lý như: tăng lực, tăng trí nhớ, bảo vệ cơ thể chống stress, bảo vệ và tác động lên hệ miễn dịch giúp chống viêm, bảo vệ tế bào chống lão hóa, tăng sức đề kháng cho cơ thể và điều trị bệnh tim mạch… đã được nhiều nhà khoa học ngoài nước nghiên cứu [27, 32, 46, 50, 66]. Theo kết quả phân tích công bố (Đỗ Thị Hà, 2016) củ sâm Lai Châu có thành phần saponin phong phú với 52 loại hoạt chất quý hiếm tương tự như sâm Ngọc Linh [6].

Cần có thêm các nghiên cứu về ứng dụng của saponin trong y học, thực phẩm chức năng và mỹ phẩm. Phát triển các sản phẩm từ sâm Lai Châu có chất lượng cao và giá trị gia tăng là hướng đi tiềm năng, góp phần bảo tồn và phát triển nguồn dược liệu quý của Việt Nam.