Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển mạnh mẽ của ngữ dụng học tại Việt Nam trong những thập kỷ gần đây, hành vi ngôn ngữ (HVNN) được xem là một lĩnh vực trọng tâm, đặc biệt là hành vi trách (HVT) trong tiếng Việt. Theo ước tính, HVT là một trong những hành vi ngôn ngữ có tần suất xuất hiện cao và được sử dụng phổ biến trong giao tiếp hàng ngày của người Việt. Nghiên cứu này tập trung vào việc phân tích bản chất, cấu trúc, điều kiện sử dụng và các yếu tố ảnh hưởng đến HVT trong tiếng Việt, nhằm góp phần làm rõ lý thuyết ngữ dụng học về HVNN và nâng cao hiệu quả giao tiếp.

Phạm vi nghiên cứu được giới hạn trong việc khảo sát HVT ở mặt ngôn ngữ thể hiện, không bao gồm các phương tiện phi ngôn ngữ như cử chỉ hay biểu cảm khuôn mặt, với dữ liệu thu thập từ 500 phát ngôn trong các tác phẩm văn học, hội thoại thực tế và các thành ngữ, tục ngữ, ca dao Việt Nam. Thời gian nghiên cứu tập trung vào các ngữ liệu hiện đại và truyền thống, chủ yếu tại Việt Nam.

Mục tiêu cụ thể của luận văn là: (1) hệ thống hóa các quan niệm lý thuyết về hành vi ngôn ngữ và hành vi trách; (2) nhận diện và phân biệt HVT với các hành vi cận kề như than, chê, chửi; (3) phân tích cấu trúc và các dạng thức biểu hiện của lời trách; (4) khảo sát mục đích, nội dung và mối quan hệ giữa HVT với vấn đề lịch sự và vai trò các vai giao tiếp trong tiếng Việt. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao nhận thức về cách sử dụng HVT phù hợp, góp phần cải thiện kỹ năng giao tiếp và giảng dạy tiếng Việt, đặc biệt với người học tiếng Việt là người nước ngoài.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên ba nền tảng lý thuyết chính:

  1. Lý thuyết hành vi ngôn ngữ (HVNN): Dựa trên quan điểm của Austin và Searle, HVNN được phân loại thành các loại hành vi ở lời như phán xử, hành xử, cam kết, trình bày và ứng xử. HVT thuộc nhóm hành vi ứng xử, thể hiện thái độ không hài lòng, nhằm tác động đến đối tượng để sửa đổi hành vi. Các điều kiện sử dụng hành vi ở lời (điều kiện nội dung mệnh đề, điều kiện chuẩn bị, điều kiện chân thành và điều kiện căn bản) được áp dụng để đánh giá tính hiệu quả của HVT.

  2. Lý thuyết hội thoại: Nghiên cứu các khái niệm như lượt lời, tham thoại, sự trao lời và đáp lời, tương tác hội thoại, quan hệ liên cá nhân và nguyên tắc lịch sự. Lý thuyết này giúp phân tích cách thức HVT được thực hiện trong các tình huống giao tiếp cụ thể, đồng thời làm rõ vai trò của các yếu tố xã hội và tâm lý trong việc sử dụng HVT.

  3. Lý thuyết lịch sự: Dựa trên quan điểm của Brown và Levinson, Groffman, Lakoff và Leech, lịch sự được xem là yếu tố điều hòa các quan hệ liên nhân trong giao tiếp, đặc biệt quan trọng trong việc giảm thiểu sự đe dọa thể diện khi sử dụng HVT. Lịch sự được thể hiện qua các phương châm như khéo léo, hào hiệp, tán thưởng, khiêm tốn, tán đồng và cảm thông.

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng bao gồm: hành vi ngôn ngữ, hành vi ở lời, hành vi trách, động từ ngữ vi, lượt lời, tham thoại, thể diện, lịch sự, mối quan hệ liên cá nhân, điều kiện sử dụng hành vi ở lời.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: 500 phát ngôn biểu hiện HVT được thu thập từ ba nguồn chính: lời thoại trong các tác phẩm văn học, hội thoại thực tế qua ghi chép, và các thành ngữ, tục ngữ, ca dao Việt Nam.

  • Phương pháp phân tích:

    • Phân tích diễn ngôn: Đặt các phát ngôn trong ngữ cảnh giao tiếp cụ thể để phân tích đặc điểm và cơ chế hoạt động của HVT.
    • Miêu tả ngôn ngữ: Mô tả các phương tiện ngôn ngữ thực hiện HVT, chủ đề trách, và các quan hệ liên nhân trong HVT.
    • Phân tích hội thoại: Phân tích các tình huống giao tiếp chứa HVT, bao gồm lượt lời của người trách và người tiếp nhận, nhằm làm rõ mục đích và nội dung trách.
    • Thống kê và phân loại: Thống kê tần suất xuất hiện các chủ đề trách, các tiểu loại HVT, các kiểu xưng hô và trợ từ tình thái trong HVT.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: 500 phát ngôn được chọn theo phương pháp phi xác suất, tập trung vào các phát ngôn tiêu biểu, đa dạng về ngữ cảnh và thể loại văn bản nhằm đảm bảo tính đại diện cho HVT trong tiếng Việt.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ năm 2015 đến 2017, bao gồm giai đoạn thu thập dữ liệu, phân tích và viết luận văn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Phân biệt HVT với các hành vi cận kề:

    • HVT khác với hành vi than ở đối tượng và mục đích; than chủ yếu giải tỏa tâm trạng bản thân, còn HVT nhằm tác động đến người khác để sửa đổi hành vi.
    • HVT khác với hành vi chê ở phạm vi đối tượng và phương thức; chê có thể hướng đến người xa lạ hoặc sự vật, còn HVT chỉ hướng vào hành động không đúng của người có quan hệ gần gũi.
    • HVT khác với hành vi chửi ở mức độ cường độ và mục đích; chửi nhằm xúc phạm thể diện người nghe một cách mạnh mẽ, còn HVT thường giảm nhẹ mức độ xúc phạm để duy trì quan hệ.

  2. Cấu trúc lời trách:

    • HVT xuất hiện dưới dạng trực tiếp với các cấu trúc như: "Trách + đối tượng + nội dung", sử dụng động từ ngữ vi như "trách", "tự trách".
    • Dạng gián tiếp phổ biến với câu nghi vấn mang đại từ nghi vấn (sao, tại sao), cấu trúc giả định (giá như, nếu... thì), câu bỏ lửng, động từ tình thái "nỡ", và các cấu trúc phủ định nhấn mạnh (chẳng ai, không ai).
    • Ví dụ minh họa: "Sao mày không nói cho tao biết?", "Giá như tôi không làm thế thì đâu đến nỗi", "Anh đúng là không kiên trì được".

  3. Mục đích sử dụng HVT trong giao tiếp:

    • HVT được dùng để khuyên nhủ, tác động đến đối tượng nhằm thay đổi hành vi.
    • Thể hiện sự tự lên án, ăn năn, day dứt.
    • Gây tổn thương thể diện người bị trách nhưng cũng có thể bày tỏ tình cảm, sự quan tâm.
    • Giải tỏa bực tức, tăng mức độ nghiêm trọng của sự việc.

  4. Mối quan hệ giữa HVT và lịch sự:

    • Người Việt thường sử dụng HVT một cách tế nhị, tránh gây tổn thương thể diện nghiêm trọng.
    • Các hình thức phản ánh lịch sự trong HVT bao gồm sử dụng cấu trúc gián tiếp, từ ngữ giảm nhẹ, và kết hợp với các yếu tố phi ngôn ngữ (cử chỉ, giọng điệu).
    • Tính lịch sự trong HVT là sự kết hợp giữa lịch sự chiến lược (khiêm nhường, khéo léo) và lịch sự chuẩn mực (lễ phép, đúng mực).

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy HVT trong tiếng Việt là một hành vi ngôn ngữ phức tạp, vừa mang tính biểu lộ cảm xúc vừa có chức năng điều chỉnh hành vi xã hội. Việc phân biệt HVT với các hành vi cận kề như than, chê, chửi giúp làm rõ ranh giới và đặc trưng riêng của HVT, góp phần nâng cao hiệu quả giao tiếp và tránh hiểu lầm trong giao tiếp hàng ngày.

Cấu trúc lời trách đa dạng, từ trực tiếp đến gián tiếp, phản ánh sự linh hoạt trong cách người Việt sử dụng ngôn ngữ để duy trì sự hòa hợp trong quan hệ xã hội. Việc sử dụng các câu nghi vấn, cấu trúc giả định hay động từ tình thái trong lời trách thể hiện sự tế nhị, giảm nhẹ mức độ đe dọa thể diện, phù hợp với văn hóa giao tiếp của người Việt.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, luận văn đã bổ sung thêm các phân tích chi tiết về cấu trúc và chức năng của HVT trong tiếng Việt, đồng thời làm rõ mối quan hệ mật thiết giữa HVT và nguyên tắc lịch sự, điều mà nhiều công trình trước chỉ đề cập một cách khái quát.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các bảng thống kê tần suất các chủ đề trách, các dạng cấu trúc lời trách và biểu đồ so sánh tỉ lệ sử dụng HVT trực tiếp và gián tiếp trong các ngữ cảnh giao tiếp khác nhau, giúp minh họa rõ nét hơn các phát hiện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo kỹ năng sử dụng HVT trong giảng dạy tiếng Việt:

    • Động từ hành động: Xây dựng các bài tập thực hành về nhận diện và sử dụng HVT phù hợp trong các khóa học tiếng Việt cho học sinh phổ thông và người học tiếng Việt là người nước ngoài.
    • Target metric: Tăng tỷ lệ học viên sử dụng HVT chính xác lên 80% trong vòng 1 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Các trường đại học, trung tâm đào tạo tiếng Việt.

  2. Phát triển tài liệu tham khảo về HVT và lịch sự trong giao tiếp:

    • Động từ hành động: Biên soạn sách, giáo trình và tài liệu tham khảo chuyên sâu về HVT, bao gồm các ví dụ minh họa và bài tập thực hành.
    • Target metric: Xuất bản ít nhất 2 tài liệu chuyên ngành trong 2 năm tới.
    • Chủ thể thực hiện: Các nhà nghiên cứu ngôn ngữ, nhà xuất bản giáo dục.

  3. Tổ chức các hội thảo, tập huấn về giao tiếp hiệu quả và sử dụng HVT:

    • Động từ hành động: Tổ chức các buổi hội thảo, tập huấn cho giáo viên, nhà quản lý và người làm công tác giao tiếp trong doanh nghiệp, tổ chức.
    • Target metric: Đào tạo ít nhất 200 người trong vòng 1 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Các trường đại học, tổ chức đào tạo kỹ năng mềm.

  4. Khuyến khích nghiên cứu tiếp tục về HVT và các hành vi ngôn ngữ liên quan:

    • Động từ hành động: Hỗ trợ các đề tài nghiên cứu mở rộng về HVT trong các ngôn ngữ khác, so sánh đa văn hóa, và ứng dụng trong công nghệ xử lý ngôn ngữ tự nhiên.
    • Target metric: Tăng số lượng công trình nghiên cứu liên quan lên 30% trong 3 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Các viện nghiên cứu, trường đại học, quỹ nghiên cứu khoa học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Sinh viên và học viên cao học ngành Ngôn ngữ học, Ngữ dụng học:

    • Lợi ích: Nắm vững kiến thức về hành vi ngôn ngữ, đặc biệt là hành vi trách trong tiếng Việt, phục vụ cho việc học tập và nghiên cứu chuyên sâu.
    • Use case: Sử dụng luận văn làm tài liệu tham khảo cho các khóa học về ngữ dụng học và phân tích hội thoại.

  2. Giáo viên và giảng viên dạy tiếng Việt cho người nước ngoài:

    • Lợi ích: Hiểu rõ các cấu trúc và cách sử dụng HVT, giúp giảng dạy kỹ năng giao tiếp tự nhiên và hiệu quả hơn.
    • Use case: Thiết kế bài giảng, bài tập thực hành về giao tiếp lịch sự và xử lý tình huống trách móc trong tiếng Việt.

  3. Nhà nghiên cứu ngôn ngữ và văn hóa giao tiếp:

    • Lợi ích: Có cơ sở lý thuyết và dữ liệu thực tiễn để phát triển các nghiên cứu về hành vi ngôn ngữ, lịch sự và văn hóa giao tiếp Việt Nam.
    • Use case: So sánh hành vi trách trong tiếng Việt với các ngôn ngữ khác, nghiên cứu đa văn hóa.

  4. Những người làm công tác giao tiếp, quản lý nhân sự, tư vấn tâm lý:

    • Lợi ích: Hiểu cách thức sử dụng và tiếp nhận HVT trong giao tiếp để xây dựng môi trường làm việc thân thiện, giảm xung đột.
    • Use case: Áp dụng kỹ năng giao tiếp lịch sự, xử lý tình huống trách móc trong quản lý và tư vấn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hành vi trách khác gì với hành vi than trong giao tiếp?
    Hành vi trách hướng đến việc tác động người khác để họ nhận ra sai sót và sửa chữa, trong khi hành vi than chủ yếu là giải tỏa tâm trạng cá nhân và kêu gọi sự cảm thông. Ví dụ, câu "Sao mày không nói cho tao biết?" là trách, còn "Trời ơi, sao tôi khổ thế này!" là than.

  2. Làm thế nào để nhận diện hành vi trách trong lời nói gián tiếp?
    Hành vi trách gián tiếp thường được thể hiện qua câu hỏi nghi vấn không nhằm mục đích hỏi đáp mà để bày tỏ thái độ trách móc, hoặc qua các cấu trúc giả định như "Giá như... thì...". Người nghe cần dựa vào ngữ cảnh và hiểu biết chung để suy luận.

  3. Tại sao hành vi trách cần được sử dụng một cách lịch sự?
    Vì HVT có thể đe dọa thể diện người nghe, nên sử dụng lịch sự giúp giảm thiểu xung đột, duy trì quan hệ xã hội tốt đẹp. Người Việt thường dùng cách nói vòng vo, từ ngữ giảm nhẹ hoặc kết hợp cử chỉ để thể hiện HVT một cách tế nhị.

  4. Có những dạng cấu trúc nào phổ biến trong lời trách?
    Các dạng phổ biến gồm: trực tiếp với động từ ngữ vi như "trách", câu nghi vấn với đại từ nghi vấn, cấu trúc giả định "giá như... thì...", câu bỏ lửng, động từ tình thái "nỡ", và các câu phủ định nhấn mạnh như "chẳng ai".

  5. Hành vi trách có thể được ứng dụng như thế nào trong giảng dạy tiếng Việt?
    HVT giúp người học hiểu cách biểu đạt thái độ không hài lòng một cách phù hợp, nâng cao kỹ năng giao tiếp thực tế. Giáo viên có thể sử dụng các ví dụ và bài tập về HVT để luyện tập kỹ năng phản hồi, xử lý tình huống giao tiếp tế nhị.

Kết luận

  • Hành vi trách là một loại hành vi ngôn ngữ thuộc nhóm hành vi ở lời, có vai trò quan trọng trong giao tiếp tiếng Việt, thể hiện thái độ không hài lòng nhằm tác động đến người nghe.
  • Luận văn đã phân biệt rõ HVT với các hành vi cận kề như than, chê, chửi, đồng thời phân tích chi tiết các dạng cấu trúc lời trách trực tiếp và gián tiếp.
  • Mối quan hệ giữa HVT và nguyên tắc lịch sự được làm rõ, cho thấy người Việt sử dụng HVT một cách tế nhị để duy trì thể diện và quan hệ xã hội.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý thuyết và dữ liệu thực tiễn có giá trị cho giảng dạy, nghiên cứu và ứng dụng trong giao tiếp tiếng Việt.
  • Các bước tiếp theo bao gồm phát triển tài liệu giảng dạy, tổ chức đào tạo kỹ năng giao tiếp và mở rộng nghiên cứu về HVT trong các ngôn ngữ và văn hóa khác.

Hãy áp dụng những hiểu biết về hành vi trách để nâng cao hiệu quả giao tiếp và xây dựng các mối quan hệ xã hội hài hòa!