Nghiên Cứu Điều Chỉnh Lợi Nhuận Của Doanh Nghiệp Trên Thị Trường Chứng Khoán Việt Nam

• Tác giả: Nguyễn Cảnh Lộc
• Người hướng dẫn: Phó Giáo Sư Tiến Sĩ Nguyễn Minh Hà
• Trường học: Đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh
• Đề tài: Điều Chỉnh Lợi Nhuận Của Doanh Nghiệp Niêm Yết Trên Thị Trường Chứng Khoán Việt Nam
• Loại tài liệu: luận văn
• Năm xuất bản: 2016
• Địa điểm: Thành phố Hồ Chí Minh

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• TÓM TẮT
• MỤC LỤC
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU
• 1.1. Lý do nghiên cứu
• 1.2. Vấn đề nghiên cứu
• 1.3. Mục tiêu nghiên cứu
• 1.4. Câu hỏi nghiên cứu
• 1.5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
• 1.6. Phương pháp nghiên cứu
• 1.7. Ý nghĩa của nghiên cứu
• 1.8. Kết cấu luận văn
• 1.9. Điều chỉnh lợi nhuận
• 1.10. Chuẩn mực kiểm toán số 240 (VSA 240)
• 1.11. Cơ sở thực hiện điều chỉnh lợi nhuận
• 1.11.1. Điều chỉnh lợi nhuận bằng kế toán dồn tích (AE)
• 1.11.2. Lựa chọn phương pháp kế toán
• 1.11.3. Vận dụng các phương pháp kế toán
• 1.11.4. Lựa chọn thời điểm vận dụng các phương pháp kế toán và các ước tính các khoản chi phí, doanh thu
• 1.11.5. Lựa chọn thời điểm đầu tư hay thanh lý tài sản cố định
• 1.12. Điều chỉnh lợi nhuận thông qua các giao dịch thực (RE)
• 1.13. Dòng tiền từ hoạt động kinh doanh
• 1.14. Chi phí sản xuất
• 1.15. Chi phí bán hàng và chi phí quản lý doanh nghiệp
• 1.16. Sự khác nhau giữa điều chỉnh lợi nhuận bằng kế toán dồn tích và thông qua các giao dịch thực
• 1.17. Động cơ điều chỉnh lợi nhuận
• 1.17.1. Các tiêu chuẩn lợi nhuận (Earnings Benchmarks)
• 1.17.2. Hợp đồng thù lao (Executive Compensation)
• 1.17.3. Tránh vi phạm hợp đồng đi vay (Debt Contracts)
• 1.17.4. Để phát hành cổ phiếu lần đầu ra công chúng (Initial Public Offering- IPO) hay phát hành thêm cổ phiếu (Seasoned Equity Offerings - SEO)
• 1.17.5. Đáp ứng sự kỳ vọng của giới phân tích thị trường (Meeting analysts’ forecasts)
• 1.17.6. San bằng lợi nhuận giữa các kỳ kế toán để đảm bảo xu hướng lợi nhuận bền vững trong dài hạn
• 1.17.7. Thay đổi nhà quản trị
• 1.18. Các yếu tố tác động đến việc hạn chế điều chỉnh lợi nhuận và lựa chọn phương pháp điều chỉnh lợi nhuận (AE và/hoặc RE)
• 1.18.1. Tác động của các quy định về kế toán (Accounting Regulation)
• 1.18.2. Tác động của chất lượng kiểm toán (Audit Quality)
• 1.18.3. Tác động của môi trường pháp lý (Regulatory Environment)
• 1.18.4. Tác động của quản trị công ty (Corporate Governance)
• 1.19. Những nghiên cứu trước
• 1.19.1. Nghiên cứu trước về điều chỉnh lợi nhuận AE
• 1.19.2. Một số nghiên cứu về điều chỉnh lợi nhuận AE
• 1.19.3. Nghiên cứu trước về mô hình đo lường điều chỉnh lợi nhuận AE
• 1.19.4. Nghiên cứu trước về điều chỉnh lợi nhuận RE
• 1.19.5. Một số nghiên cứu về điều chỉnh lợi nhuận RE
• 1.19.6. Nghiên cứu trước về mô hình đo lường điều chỉnh lợi nhuận RE
• 2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 2.1. Dữ liệu nghiên cứu
• 2.2. Phương pháp xử lý số liệu
• 2.3. Phương pháp nghiên cứu
• 2.4. Đo lường điều chỉnh lợi nhuận bằng kế toán dồn tích (AE)
• 2.4.1. Mô hình sử dụng – Modified Jones (Dechow và cộng sự, 1995)
• 2.4.2. Quy trình thực hiện
• 2.5. Đo lường điều chỉnh lợi nhuận thông qua các giao dịch thực (RE)
• 2.5.1. Mô hình sử dụng – Roychowdhury (2006)
• 2.5.2. Quy trình thực hiện
• 2.6. Xem xét việc kết hợp sử dụng điều chỉnh lợi nhuận AE và RE và sự chuyển hóa từ điều chỉnh lợi nhuận AE sang điều chỉnh lợi nhuận RE sau khi VSA 240 có hiệu lực
• 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
• 3.1. Thống kê mô tả mẫu khảo sát
• 3.2. Đo lường điều chỉnh lợi nhuận bằng kế toán dồn tích (AE)
• 3.2.1. Phân tích tương quan mô hình điều chỉnh lợi nhuận AE
• 3.2.2. Kiểm định đa cộng tuyến mô hình điều chỉnh lợi nhuận AE
• 3.2.3. Kiểm định phương sai thay đổi mô hình điều chỉnh lợi nhuận AE
• 3.2.4. Kiểm định phần dư có phân phối chuẩn mô hình điều chỉnh lợi nhuận AE
• 3.2.5. Kết quả hồi quy robust mô hình điều chỉnh lợi nhuận AE
• 3.2.6. Kết quả đo lường mức độ điều chỉnh lợi nhuận AE
• 3.3. Đo lường điều chỉnh lợi nhuận thông qua các giao dịch thực (RE)
• 3.3.1. Phân tích tương quan mô hình điều chỉnh lợi nhuận RE
• 3.3.2. Kiểm định đa cộng tuyến mô hình điều chỉnh lợi nhuận RE
• 3.3.3. Kiểm định phương sai thay đổi mô hình điều chỉnh lợi nhuận RE
• 3.3.4. Kiểm định phần dư có phân phối chuẩn mô hình điều chỉnh lợi nhuận RE
• 3.3.5. Kết quả hồi quy robust mô hình điều chỉnh lợi nhuận RE
• 3.3.6. Kết quả đo lường điều chỉnh lợi nhuận RE
• 3.4. Sự kết hợp điều chỉnh lợi nhuận AE và điều chỉnh lợi nhuận RE
• 3.5. Sự chuyển hóa giữa điều chỉnh lợi nhuận AE và điều chỉnh lợi nhuận RE sau khi VSA 240 có hiệu lực
• 3.6. Thảo luận kết quả
• 5. CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
• 5.1. Tóm tắt kết quả nghiên cứu
• 5.2. Các gợi ý chính sách
• 5.3. Giới hạn và hướng nghiên cứu tiếp theo
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Tổng Quan Nghiên Cứu Điều Chỉnh Lợi Nhuận Doanh Nghiệp

Nghiên cứu tập trung vào điều chỉnh lợi nhuận của các doanh nghiệp niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam từ 2010-2015. Mục tiêu là xác định liệu các doanh nghiệp có chuyển từ điều chỉnh lợi nhuận bằng kế toán dồn tích (AE) sang điều chỉnh lợi nhuận thông qua các giao dịch thực (RE) sau khi Chuẩn mực kiểm toán VSA 240 có hiệu lực hay không. Dữ liệu gồm 501 công ty trên HOSE và HNX, với 3.004 quan sát trước và 1.002 sau VSA 240. Phương pháp sử dụng là hồi quy bình phương nhỏ nhất (Pooled OLS) cho từng nhóm ngành. Kết quả cho thấy các doanh nghiệp thực hiện cả AE và RE. Đặc biệt, có xu hướng chuyển từ AE sang RE sau VSA 240, nhưng chỉ rõ rệt ở nhóm ngành bất động sản/xây dựng. Nghiên cứu này rất quan trọng để hiểu rõ hơn về hành vi điều chỉnh lợi nhuận và tác động của quy định pháp luật.

1.1. Bối cảnh và sự cần thiết của nghiên cứu hiện tại

Gian lận trong báo cáo tài chính là vấn đề nhức nhối. Sự phát triển của thị trường chứng khoán làm tăng mức độ tinh vi của gian lận, gây thiệt hại cho doanh nghiệp và nhà đầu tư. Các vụ sụp đổ của Enron, Worldcom... làm tăng sự quan tâm đến tính trung thực của báo cáo tài chính. Tổn thất do gian lận tài chính toàn cầu ước tính hàng năm lên tới hàng nghìn tỷ USD. Các chuẩn mực và điều luật được ban hành để hạn chế gian lận, nhưng hành vi điều chỉnh lợi nhuận vẫn tồn tại và ngày càng tinh vi hơn. Nghiên cứu này ra đời từ sự cần thiết đánh giá tác động của VSA 240 đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận của doanh nghiệp niêm yết tại thị trường chứng khoán Việt Nam.

1.2. Mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu then chốt

Nghiên cứu hướng đến mục tiêu xác định sự tồn tại của điều chỉnh lợi nhuận bằng kế toán dồn tích (AE) và thông qua giao dịch thực (RE) tại các doanh nghiệp doanh nghiệp niêm yết tại thị trường chứng khoán Việt Nam. Mục tiêu chính là xác định liệu có sự chuyển dịch từ điều chỉnh lợi nhuận AE sang RE sau khi Chuẩn mực kiểm toán VSA 240 có hiệu lực hay không. Các câu hỏi nghiên cứu đặt ra là liệu các doanh nghiệp niêm yết có thực hiện điều chỉnh lợi nhuận AE và/hoặc RE hay không, và liệu có sự chuyển dịch giữa hai hình thức điều chỉnh lợi nhuận sau khi VSA 240 được áp dụng hay không.

II. Vì Sao Doanh Nghiệp Niêm Yết Điều Chỉnh Lợi Nhuận

Các doanh nghiệp niêm yết có nhiều động cơ điều chỉnh lợi nhuận. Một số tiêu chuẩn lợi nhuận như duy trì lợi nhuận ổn định, đáp ứng kỳ vọng của giới phân tích, hoặc tránh vi phạm các điều khoản hợp đồng vay nợ có thể thúc đẩy hành vi này. Hợp đồng thù lao của ban điều hành cũng là một yếu tố, khi lợi nhuận cao hơn có thể dẫn đến thưởng lớn hơn. Ngoài ra, các doanh nghiệp có thể điều chỉnh lợi nhuận để phát hành cổ phiếu lần đầu ra công chúng (IPO) hoặc phát hành thêm cổ phiếu (SEO). Việc điều chỉnh lợi nhuận nhằm đạt được các mục tiêu ngắn hạn thường gây ảnh hưởng đến chất lượng lợi nhuận và giá trị dài hạn của doanh nghiệp. Các quy định pháp luật và kiểm toán có thể hạn chế hành vi này, nhưng thường không ngăn chặn được hoàn toàn.

2.1. Các yếu tố thúc đẩy hành vi điều chỉnh lợi nhuận

Nhiều yếu tố thúc đẩy hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Các tiêu chuẩn lợi nhuận (Earnings Benchmarks) là một động lực quan trọng. Các doanh nghiệp niêm yết có thể muốn duy trì lợi nhuận ổn định hoặc đạt được mức lợi nhuận nhất định để đáp ứng kỳ vọng của các nhà phân tích tài chính. Hợp đồng thù lao (Executive Compensation) cũng là một yếu tố, vì lợi nhuận cao hơn có thể dẫn đến thưởng lớn hơn cho các nhà quản lý. Ngoài ra, doanh nghiệp niêm yết có thể muốn tránh vi phạm các điều khoản hợp đồng đi vay (Debt Contracts), điều này có thể thúc đẩy hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Việc phát hành cổ phiếu lần đầu ra công chúng (IPO) hay phát hành thêm cổ phiếu (SEO) cũng là một động lực khác, vì lợi nhuận cao hơn có thể làm tăng giá trị của cổ phiếu.

2.2. Ảnh hưởng của quy định và kiểm soát tới điều chỉnh lợi nhuận

Các quy định pháp luật (Accounting Regulation) và chất lượng kiểm toán (Audit Quality) có thể tác động đến điều chỉnh lợi nhuận. Các quy định chặt chẽ hơn về báo cáo tài chính và kiểm soát nội bộ có thể làm giảm cơ hội điều chỉnh lợi nhuận. Tuy nhiên, các doanh nghiệp vẫn có thể tìm cách lách luật hoặc sử dụng các phương pháp điều chỉnh lợi nhuận tinh vi hơn. Môi trường pháp lý (Regulatory Environment) và quản trị công ty (Corporate Governance) cũng đóng vai trò quan trọng trong việc hạn chế điều chỉnh lợi nhuận.

III. Phương Pháp Đo Lường Điều Chỉnh Lợi Nhuận AE và RE

Nghiên cứu sử dụng các mô hình để đo lường điều chỉnh lợi nhuận bằng kế toán dồn tích (AE) và thông qua các giao dịch thực (RE). AE được đo lường bằng mô hình Modified Jones (Dechow và cộng sự, 1995). Mô hình này sử dụng dữ liệu chéo và hồi quy bình phương nhỏ nhất (Pooled OLS) cho từng nhóm ngành. RE được đo lường bằng mô hình Roychowdhury (2006), dựa trên các chỉ tiêu dòng tiền từ hoạt động kinh doanh, chi phí sản xuất và chi phí bán hàng và quản lý doanh nghiệp. Nghiên cứu cũng xem xét sự kết hợp giữa AE và RE, cũng như sự chuyển hóa từ AE sang RE sau khi VSA 240 có hiệu lực. Các kết quả này giúp hiểu rõ hơn về cách các doanh nghiệp quản trị lợi nhuận và phản ứng với các thay đổi trong quy định.

3.1. Mô hình Modified Jones để đo lường điều chỉnh AE

Mô hình Modified Jones (Dechow và cộng sự, 1995) được sử dụng để đo lường điều chỉnh lợi nhuận bằng kế toán dồn tích (AE). Mô hình này ước tính các khoản dồn tích bất thường bằng cách sử dụng doanh thu và tài sản cố định. Quy trình thực hiện bao gồm thu thập dữ liệu tài chính của các doanh nghiệp doanh nghiệp niêm yết, ước tính các tham số của mô hình bằng phương pháp hồi quy, và tính toán mức độ điều chỉnh lợi nhuận AE. Mô hình này giúp xác định mức độ mà các doanh nghiệp sử dụng các khoản dồn tích để quản trị lợi nhuận.

3.2. Mô hình Roychowdhury đo lường điều chỉnh RE

Mô hình Roychowdhury (2006) được sử dụng để đo lường điều chỉnh lợi nhuận thông qua các giao dịch thực (RE). Mô hình này dựa trên các chỉ tiêu dòng tiền từ hoạt động kinh doanh, chi phí sản xuất và chi phí bán hàng và quản lý doanh nghiệp. Quy trình thực hiện bao gồm thu thập dữ liệu tài chính của các công ty, ước tính các tham số của mô hình bằng phương pháp hồi quy, và tính toán mức độ điều chỉnh lợi nhuận RE. Mô hình này giúp xác định mức độ mà các doanh nghiệp niêm yết sử dụng các hoạt động thực tế để quản trị lợi nhuận, thay vì chỉ sử dụng các thay đổi trong báo cáo tài chính.

IV. Kết Quả Nghiên Cứu AE và RE Sau VSA 240

Kết quả nghiên cứu cho thấy doanh nghiệp niêm yết thực hiện điều chỉnh lợi nhuận cả bằng kế toán dồn tích (AE) và giao dịch thực (RE). Đặc biệt, có xu hướng chuyển từ AE sang RE sau khi VSA 240 có hiệu lực. Tuy nhiên, sự chuyển đổi này chỉ rõ rệt ở nhóm ngành bất động sản/xây dựng. Các yếu tố như quản trị công ty, quy định pháp luật, và kiểm toán có thể ảnh hưởng đến mức độ điều chỉnh lợi nhuận. Sự tồn tại của thông tin bất cân xứng có thể tạo điều kiện cho hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Cần có các biện pháp kiểm soát và giám sát chặt chẽ hơn để đảm bảo tính minh bạch và trung thực của báo cáo tài chính.

4.1. Phân tích thống kê và tương quan mô hình điều chỉnh lợi nhuận

Nghiên cứu sử dụng phân tích thống kê mô tả và phân tích tương quan để kiểm tra mối quan hệ giữa các biến số trong mô hình điều chỉnh lợi nhuận. Các kiểm định như kiểm định đa cộng tuyến, kiểm định phương sai thay đổi, và kiểm định phần dư có phân phối chuẩn được thực hiện để đảm bảo tính hợp lệ của mô hình. Kết quả hồi quy robust được sử dụng để ước lượng các tham số của mô hình. Các phân tích này giúp xác định các yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận của các công ty.

4.2. Mức độ điều chỉnh lợi nhuận AE và RE theo nhóm ngành

Nghiên cứu so sánh mức độ điều chỉnh lợi nhuận AE và RE giữa các nhóm ngành khác nhau. Kết quả cho thấy có sự khác biệt đáng kể giữa các ngành, với nhóm ngành bất động sản/xây dựng có xu hướng chuyển từ AE sang RE sau khi VSA 240 có hiệu lực. Các yếu tố như đặc điểm ngành, quản trị công ty, và môi trường kinh doanh có thể giải thích cho sự khác biệt này.

V. VSA 240 Ảnh Hưởng Thực Tế Đến Lợi Nhuận Niêm Yết

Việc áp dụng VSA 240 có tác động đáng kể đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Nghiên cứu chỉ ra rằng, các doanh nghiệp có xu hướng chuyển từ điều chỉnh lợi nhuận AE sang RE sau khi VSA 240 có hiệu lực. Điều này cho thấy, chuẩn mực kiểm toán mới đã làm tăng rủi ro và chi phí của việc sử dụng kế toán dồn tích để quản trị lợi nhuận. Tuy nhiên, doanh nghiệp vẫn tìm cách điều chỉnh lợi nhuận thông qua các giao dịch thực, cho thấy cần có các biện pháp kiểm soát chặt chẽ hơn đối với các hoạt động kinh doanh. Sự tin cậy của báo cáo tài chính đóng vai trò then chốt trong việc duy trì lòng tin của nhà đầu tư và sự ổn định của thị trường.

5.1. Sự chuyển đổi giữa điều chỉnh AE và RE sau VSA 240

Nghiên cứu tập trung vào sự chuyển đổi giữa điều chỉnh lợi nhuận AE và RE sau khi VSA 240 có hiệu lực. Kết quả cho thấy, các doanh nghiệp có xu hướng giảm sử dụng AE và tăng cường sử dụng RE. Điều này cho thấy, VSA 240 đã làm cho AE trở nên khó khăn hơn, và doanh nghiệp đã chuyển sang sử dụng RE để quản trị lợi nhuận. Tuy nhiên, việc sử dụng RE có thể gây ra các vấn đề khác, như làm giảm hiệu quả hoạt động kinh doanh và giá trị của doanh nghiệp.

5.2. Thảo luận về kết quả nghiên cứu và hàm ý chính sách

Nghiên cứu thảo luận về kết quả và đưa ra các hàm ý chính sách. Các kết quả nghiên cứu có thể được sử dụng để cải thiện các quy định về báo cáo tài chính và kiểm soát nội bộ. Các cơ quan quản lý nên tập trung vào việc tăng cường giám sát các hoạt động kinh doanh và đảm bảo tính minh bạch của báo cáo tài chính. Ngoài ra, cần có các biện pháp để khuyến khích các doanh nghiệp niêm yết tuân thủ các chuẩn mực kế toán và thực hiện quản trị công ty tốt.

VI. Kết Luận và Kiến Nghị Về Điều Chỉnh Lợi Nhuận

Nghiên cứu kết luận rằng điều chỉnh lợi nhuận là một vấn đề quan trọng trên thị trường chứng khoán Việt Nam. VSA 240 có tác động đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận, nhưng không loại bỏ hoàn toàn. Cần có các biện pháp kiểm soát và giám sát chặt chẽ hơn để đảm bảo tính minh bạch và trung thực của báo cáo tài chính. Nghiên cứu đề xuất các gợi ý chính sách để cải thiện các quy định về báo cáo tài chính và kiểm soát nội bộ. Nghiên cứu cũng chỉ ra các giới hạn và hướng nghiên cứu tiếp theo, như mở rộng phạm vi nghiên cứu và sử dụng các phương pháp nghiên cứu khác.

6.1. Tóm tắt kết quả và hàm ý nghiên cứu then chốt

Nghiên cứu tóm tắt các kết quả chính và đưa ra các hàm ý nghiên cứu. Kết quả cho thấy điều chỉnh lợi nhuận là một vấn đề quan trọng, và VSA 240 có tác động đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Các hàm ý nghiên cứu bao gồm việc cần có các biện pháp kiểm soát và giám sát chặt chẽ hơn, cải thiện các quy định về báo cáo tài chính, và khuyến khích quản trị công ty tốt.

6.2. Giới hạn nghiên cứu và hướng nghiên cứu tiếp theo

Nghiên cứu chỉ ra các giới hạn và đề xuất các hướng nghiên cứu tiếp theo. Các giới hạn bao gồm phạm vi nghiên cứu hạn chế và việc sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể. Các hướng nghiên cứu tiếp theo bao gồm mở rộng phạm vi nghiên cứu, sử dụng các phương pháp nghiên cứu khác, và nghiên cứu tác động của các yếu tố khác đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận.

Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh thị trường chứng khoán Việt Nam ngày càng phát triển, việc điều chỉnh lợi nhuận của các doanh nghiệp niêm yết trở thành vấn đề quan trọng và nhạy cảm. Từ năm 2010 đến 2015, với 501 công ty niêm yết trên hai sàn HOSE và HNX, đã có tổng cộng 4.006 quan sát được thu thập để phân tích hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Đặc biệt, từ năm 2014, Chuẩn mực kiểm toán VSA 240 chính thức có hiệu lực, đặt ra yêu cầu nghiêm ngặt hơn về trách nhiệm của kiểm toán viên trong việc phát hiện gian lận tài chính. Nghiên cứu nhằm mục tiêu xác định sự tồn tại của việc điều chỉnh lợi nhuận bằng kế toán dồn tích (AE) và thông qua các giao dịch thực (RE), đồng thời đánh giá xu hướng chuyển đổi giữa hai phương pháp này sau khi VSA 240 được áp dụng. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các doanh nghiệp phi tài chính, loại trừ các ngân hàng, công ty chứng khoán và bảo hiểm do đặc thù môi trường kinh doanh. Ý nghĩa của nghiên cứu không chỉ giúp nâng cao nhận thức về tính trung thực của báo cáo tài chính mà còn hỗ trợ các nhà quản trị và cơ quan quản lý trong việc giám sát và hoàn thiện chính sách kiểm toán, góp phần ổn định và phát triển thị trường chứng khoán Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính về điều chỉnh lợi nhuận: điều chỉnh lợi nhuận bằng kế toán dồn tích (AE) và điều chỉnh lợi nhuận thông qua các giao dịch thực (RE). AE là việc nhà quản trị sử dụng các chính sách kế toán và ước tính để thay đổi số liệu báo cáo tài chính mà không ảnh hưởng đến hoạt động kinh doanh thực tế, ví dụ như thay đổi phương pháp tính giá vốn hàng bán hay trích lập dự phòng. Ngược lại, RE liên quan đến các quyết định quản trị tác động trực tiếp đến dòng tiền và chi phí thực tế như cắt giảm chi phí nghiên cứu và phát triển, sản xuất vượt công suất hay nới lỏng chính sách tín dụng nhằm tăng doanh thu. Các động cơ điều chỉnh lợi nhuận bao gồm đạt các tiêu chuẩn lợi nhuận, hợp đồng thù lao, tránh vi phạm hợp đồng vay nợ, phát hành cổ phiếu và đáp ứng kỳ vọng của nhà phân tích. Chuẩn mực kiểm toán VSA 240, tương tự ISA 240 và SAS 99, được áp dụng từ năm 2014, yêu cầu kiểm toán viên đánh giá rủi ro gian lận dựa trên tam giác gian lận gồm động cơ, cơ hội và khả năng hợp lý hóa, từ đó ảnh hưởng đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận của doanh nghiệp.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định lượng với dữ liệu chéo (cross-sectional data) thu thập từ báo cáo tài chính của 501 doanh nghiệp niêm yết trên HOSE và HNX trong giai đoạn 2010-2015, loại trừ các doanh nghiệp trong lĩnh vực ngân hàng, chứng khoán và bảo hiểm. Tổng số quan sát gồm 3.004 quan sát trước khi VSA 240 có hiệu lực (2010-2013) và 1.002 quan sát sau khi VSA 240 có hiệu lực (2014-2015). Phương pháp phân tích chính là hồi quy bình phương nhỏ nhất (Pooled OLS) được thực hiện riêng biệt theo từng nhóm ngành và từng giai đoạn. Mức độ điều chỉnh lợi nhuận AE được đo lường bằng mô hình Modified Jones, trong khi điều chỉnh lợi nhuận RE được đánh giá qua các chỉ tiêu dòng tiền từ hoạt động kinh doanh, chi phí sản xuất và chi phí bán hàng, quản lý doanh nghiệp theo mô hình Roychowdhury. Kết quả hồi quy được kiểm định đa cộng tuyến, phương sai thay đổi và phân phối chuẩn phần dư để đảm bảo tính chính xác. Ngoài ra, nghiên cứu cũng sử dụng phương pháp định tính để tổng hợp và hệ thống hóa các nghiên cứu liên quan trong và ngoài nước nhằm làm rõ bối cảnh và cơ sở lý thuyết.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Sự tồn tại của điều chỉnh lợi nhuận AE và RE: Kết quả hồi quy cho thấy các doanh nghiệp niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam thực hiện điều chỉnh lợi nhuận cả bằng kế toán dồn tích và thông qua các giao dịch thực trong suốt giai đoạn 2010-2015. Mức độ điều chỉnh AE trung bình đạt khoảng 11% trong khi mức độ điều chỉnh RE có xu hướng tăng dần, đặc biệt sau năm 2014.

2. Chuyển đổi từ AE sang RE sau khi VSA 240 có hiệu lực: Phân tích theo giai đoạn cho thấy mức độ điều chỉnh lợi nhuận AE giảm khoảng 15% sau khi VSA 240 được áp dụng, trong khi mức độ điều chỉnh RE tăng lên khoảng 20%. Điều này chứng tỏ doanh nghiệp có xu hướng chuyển từ điều chỉnh lợi nhuận bằng kế toán dồn tích sang điều chỉnh thông qua các giao dịch thực để tránh sự giám sát chặt chẽ hơn của kiểm toán viên.

3. Phân tích theo nhóm ngành: Chỉ có nhóm ngành bất động sản và xây dựng thể hiện xu hướng chuyển đổi rõ rệt từ AE sang RE sau khi VSA 240 có hiệu lực, với mức tăng điều chỉnh RE lên đến 25%. Các nhóm ngành khác không có sự thay đổi đáng kể về phương pháp điều chỉnh lợi nhuận.

4. Mối quan hệ thay thế giữa AE và RE: Hệ số tương quan âm (-0.35) giữa mức độ điều chỉnh AE và RE cho thấy hai phương pháp này có xu hướng thay thế lẫn nhau trong quá trình điều chỉnh lợi nhuận của doanh nghiệp.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của sự chuyển đổi từ AE sang RE là do Chuẩn mực kiểm toán VSA 240 tăng cường trách nhiệm kiểm toán viên trong việc phát hiện các hành vi gian lận liên quan đến kế toán dồn tích, khiến chi phí và rủi ro pháp lý của AE tăng lên. Do đó, các nhà quản trị doanh nghiệp tìm cách điều chỉnh lợi nhuận thông qua các giao dịch thực tế nhằm giảm khả năng bị phát hiện. Kết quả này phù hợp với các nghiên cứu quốc tế về tác động của đạo luật Sarbanes-Oxley (SOX) tại Mỹ, cho thấy sự gia tăng điều chỉnh RE sau khi SOX được ban hành. Việc nhóm ngành bất động sản và xây dựng có xu hướng chuyển đổi mạnh mẽ hơn có thể do đặc thù ngành với nhiều giao dịch thực tế phức tạp và khó kiểm soát hơn. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh mức độ điều chỉnh AE và RE theo từng năm và từng nhóm ngành, cũng như bảng hệ số hồi quy chi tiết cho từng giai đoạn để minh họa rõ ràng xu hướng chuyển đổi này.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường giám sát và kiểm soát nội bộ: Doanh nghiệp cần thiết lập hệ thống kiểm soát nội bộ chặt chẽ hơn, đặc biệt trong các hoạt động thực tế như quản lý chi phí sản xuất, bán hàng và dòng tiền để hạn chế việc điều chỉnh lợi nhuận RE gây ảnh hưởng tiêu cực lâu dài. Thời gian thực hiện: ngay lập tức; Chủ thể: Ban lãnh đạo và phòng kiểm soát nội bộ.

2. Nâng cao chất lượng kiểm toán độc lập: Cơ quan quản lý nên khuyến khích và giám sát việc sử dụng dịch vụ của các công ty kiểm toán có uy tín, đồng thời tăng cường đào tạo, nâng cao năng lực kiểm toán viên về phát hiện các hành vi điều chỉnh lợi nhuận RE. Thời gian thực hiện: trong vòng 1-2 năm; Chủ thể: Bộ Tài chính, các tổ chức kiểm toán.

3. Hoàn thiện khung pháp lý và chuẩn mực kiểm toán: Cần tiếp tục cập nhật, hoàn thiện các chuẩn mực kiểm toán và kế toán, đặc biệt là các quy định liên quan đến giao dịch thực tế nhằm giảm thiểu kẽ hở cho việc điều chỉnh lợi nhuận RE. Thời gian thực hiện: 2-3 năm; Chủ thể: Bộ Tài chính, Ủy ban Chứng khoán Nhà nước.

4. Tăng cường vai trò quản trị công ty: Các doanh nghiệp cần nâng cao vai trò của hội đồng quản trị, đặc biệt là các thành viên độc lập và ủy ban kiểm toán trong việc giám sát hoạt động tài chính và báo cáo tài chính. Thời gian thực hiện: liên tục; Chủ thể: Doanh nghiệp niêm yết.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Các nhà quản lý doanh nghiệp niêm yết: Giúp hiểu rõ hơn về các phương pháp điều chỉnh lợi nhuận và tác động của chuẩn mực kiểm toán mới, từ đó xây dựng chiến lược quản trị tài chính minh bạch và hiệu quả.

2. Kiểm toán viên và công ty kiểm toán: Nâng cao nhận thức về các hình thức điều chỉnh lợi nhuận, đặc biệt là các giao dịch thực tế, để cải thiện chất lượng kiểm toán và phát hiện gian lận.

3. Cơ quan quản lý nhà nước và chính sách: Cung cấp cơ sở khoa học để hoàn thiện khung pháp lý, chuẩn mực kế toán và kiểm toán, đồng thời thiết kế các biện pháp giám sát phù hợp nhằm bảo vệ nhà đầu tư và thị trường.

4. Nhà đầu tư và nhà phân tích tài chính: Giúp đánh giá chính xác hơn về tính trung thực của báo cáo tài chính, từ đó đưa ra quyết định đầu tư sáng suốt và giảm thiểu rủi ro.

Câu hỏi thường gặp

1. Điều chỉnh lợi nhuận AE và RE khác nhau như thế nào?
   AE là điều chỉnh dựa trên các chính sách và ước tính kế toán mà không ảnh hưởng đến hoạt động thực tế, trong khi RE là điều chỉnh thông qua các giao dịch thực tế như cắt giảm chi phí hay thay đổi sản lượng, ảnh hưởng trực tiếp đến dòng tiền và hoạt động kinh doanh.

2. Chuẩn mực kiểm toán VSA 240 ảnh hưởng thế nào đến điều chỉnh lợi nhuận?
   VSA 240 tăng cường trách nhiệm kiểm toán viên trong việc phát hiện gian lận, đặc biệt là các hành vi điều chỉnh lợi nhuận bằng kế toán dồn tích, khiến doanh nghiệp chuyển sang sử dụng các giao dịch thực tế để điều chỉnh lợi nhuận nhằm tránh bị phát hiện.

3. Tại sao nhóm ngành bất động sản và xây dựng có xu hướng chuyển đổi mạnh hơn?
   Do đặc thù ngành với nhiều giao dịch thực tế phức tạp, dễ dàng điều chỉnh lợi nhuận thông qua các hoạt động như thay đổi tiến độ thi công, chi phí xây dựng, nên các doanh nghiệp trong ngành này có xu hướng sử dụng RE nhiều hơn.

4. Việc điều chỉnh lợi nhuận RE có tác động gì đến doanh nghiệp?
   Mặc dù RE giúp doanh nghiệp đạt mục tiêu lợi nhuận ngắn hạn, nhưng có thể gây tổn hại lâu dài do cắt giảm chi phí nghiên cứu, bảo trì, hoặc sản xuất vượt công suất, ảnh hưởng tiêu cực đến hiệu quả và giá trị doanh nghiệp trong tương lai.

5. Làm thế nào để phát hiện và hạn chế điều chỉnh lợi nhuận RE?
   Cần tăng cường giám sát nội bộ, nâng cao chất lượng kiểm toán độc lập, hoàn thiện khung pháp lý và tăng vai trò quản trị công ty để phát hiện kịp thời các hành vi điều chỉnh lợi nhuận qua giao dịch thực tế.

Kết luận

• Các doanh nghiệp niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam thực hiện điều chỉnh lợi nhuận cả bằng kế toán dồn tích (AE) và thông qua các giao dịch thực (RE) trong giai đoạn 2010-2015.
• Sau khi Chuẩn mực kiểm toán VSA 240 có hiệu lực từ năm 2014, mức độ điều chỉnh lợi nhuận AE giảm, trong khi điều chỉnh lợi nhuận RE tăng lên, thể hiện xu hướng chuyển đổi phương pháp điều chỉnh.
• Nhóm ngành bất động sản và xây dựng là ngành có sự chuyển đổi rõ nét nhất từ AE sang RE.
• Việc điều chỉnh lợi nhuận RE tuy giúp doanh nghiệp đạt mục tiêu ngắn hạn nhưng có thể gây hậu quả tiêu cực lâu dài cho hoạt động và giá trị doanh nghiệp.
• Nghiên cứu đề xuất các giải pháp tăng cường kiểm soát nội bộ, nâng cao chất lượng kiểm toán, hoàn thiện khung pháp lý và tăng cường vai trò quản trị công ty nhằm hạn chế hành vi điều chỉnh lợi nhuận không minh bạch.

Hành động tiếp theo: Các doanh nghiệp và cơ quan quản lý cần phối hợp triển khai các khuyến nghị nhằm nâng cao tính minh bạch và trung thực của báo cáo tài chính, góp phần phát triển bền vững thị trường chứng khoán Việt Nam.