Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng, dịch thuật và phiên dịch đóng vai trò quan trọng trong việc kết nối các nền văn hóa và ngôn ngữ khác nhau. Tại Việt Nam, việc dịch thuật từ tiếng Anh sang tiếng Việt, đặc biệt trong các hội nghị quốc tế, gặp nhiều thách thức do sự khác biệt về hệ thống ngữ pháp và cấu trúc câu giữa hai ngôn ngữ. Luận văn này tập trung nghiên cứu dịch thuật ba loại câu phổ biến trong tiếng Anh là câu bị động, câu điều kiện và câu chứa mệnh đề quan hệ trong các bài phát biểu tại các hội nghị quốc tế tổ chức tại Trung tâm Quốc tế Khoa học và Giáo dục liên ngành (ICISE), Bình Định, trong năm 2018. Mục tiêu chính của nghiên cứu là phân tích các chiến lược dịch và đánh giá chất lượng bản dịch nhằm hỗ trợ quá trình dịch thuật tiếng Anh - tiếng Việt, từ đó nâng cao hiệu quả công việc của các phiên dịch viên. Phạm vi nghiên cứu bao gồm khoảng 120 mẫu câu cho mỗi loại câu, được thu thập từ 9 bản ghi âm tiếng Anh và 9 bản ghi âm tiếng Việt tương ứng, với tổng số từ khoảng 70.000 từ cho mỗi ngôn ngữ. Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc cung cấp các khuyến nghị dịch thuật cụ thể, góp phần cải thiện chất lượng phiên dịch trong các hội nghị khoa học quốc tế, đồng thời làm cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo trong lĩnh vực dịch thuật học thuật.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết dịch thuật kinh điển và hiện đại, bao gồm định nghĩa dịch thuật của Catford (1965), Nida (1969), Larson (1984) và Snell-Horby (1988), nhấn mạnh quá trình chuyển đổi ý nghĩa từ ngôn ngữ nguồn sang ngôn ngữ đích với sự duy trì tính chính xác và phong cách. Ngoài ra, nghiên cứu áp dụng các mô hình đánh giá chất lượng dịch thuật như phân loại theo tiêu chí nội dung (message), ngữ cảnh (context) và chuẩn mực ngôn ngữ (language norm) dựa trên tổng hợp các phương pháp đánh giá dịch thuật hiện có. Về ngữ pháp, nghiên cứu phân tích ba loại câu tiếng Anh: câu bị động (passive sentences), câu điều kiện (conditional sentences) và câu chứa mệnh đề quan hệ (relative clauses), đồng thời đối chiếu với các cấu trúc tương đương trong tiếng Việt như cụm từ chủ vị, kết từ phụ thuộc chỉ ý nghĩa giả thiết – hậu quả và động từ không độc lập trong cụm động từ. Các khái niệm chính bao gồm: câu bị động tiếng Anh và cách biểu đạt tương đương trong tiếng Việt, các loại câu điều kiện theo phân loại của Thomson & Martinet (1986), và các loại mệnh đề quan hệ theo phân loại của Thomson & Martinet (1986) và Quirk & Greenbaum (1985).

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định tính kết hợp mô tả để phân tích dữ liệu thu thập được. Nguồn dữ liệu gồm 9 bản ghi âm tiếng Anh và 9 bản ghi âm tiếng Việt của các bài phát biểu tại hội nghị quốc tế tổ chức tại ICISE trong 4 ngày từ 8 đến 11 tháng 5 năm 2018. Tổng số mẫu câu thu thập gồm 120 câu bị động, 117 câu điều kiện và 120 câu chứa mệnh đề quan hệ. Phương pháp chọn mẫu là chọn toàn bộ các câu thuộc ba loại trên trong bản ghi âm, không thiên vị, đảm bảo tính đại diện. Phân tích dữ liệu dựa trên thang đánh giá chất lượng dịch thuật được xây dựng riêng cho nghiên cứu, gồm ba tiêu chí: message (nội dung), context (ngữ cảnh) và language norm (chuẩn mực ngôn ngữ), với ba mức đánh giá: tốt, trung bình và kém. Quy trình nghiên cứu bao gồm thu thập dữ liệu, chuyển đổi bản ghi âm thành văn bản, xác định và đánh giá các câu mục tiêu, đề xuất bản dịch thay thế cho các bản dịch trung bình và kém, tổng hợp kết quả và rút ra kết luận. Độ tin cậy và tính hợp lệ được đảm bảo nhờ nguồn dữ liệu uy tín và thang đánh giá rõ ràng, dễ áp dụng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Dịch câu bị động: Chiến lược phổ biến nhất là sử dụng cấu trúc bị động trong tiếng Việt với cùng động từ gốc, chiếm 39,2% (47/120) số mẫu, đạt tỷ lệ đánh giá tốt 80,1%. Chiến lược chuyển đổi sang câu chủ động với hoán đổi vai trò chủ ngữ và tân ngữ cũng được sử dụng nhiều (20%), với tỷ lệ đánh giá tốt 81,5%. Tổng cộng, 69,2% câu bị động được dịch tốt, 23,3% trung bình và 7,5% kém. Vi phạm chuẩn mực ngôn ngữ chiếm tỷ lệ cao nhất trong các lỗi (24,2%), trong khi vi phạm nội dung chỉ chiếm 7,5%.

  2. Dịch câu điều kiện: Chiến lược chủ yếu là giữ nguyên cấu trúc câu điều kiện trong tiếng Việt, chiếm 78,6% (92/117) số mẫu, trong đó 56,4% không sử dụng chỉ báo thời gian và 22,2% có sử dụng chỉ báo thời gian. Tỷ lệ dịch tốt chỉ đạt 41%, trung bình 28,2% và kém 30%. Vi phạm chuẩn mực ngôn ngữ chiếm 48,7%, vi phạm nội dung 30,7%, và vi phạm ngữ cảnh 20,5%. Các chiến lược khác ít được sử dụng và có tỷ lệ dịch kém cao nhất (48%).

  3. Dịch câu chứa mệnh đề quan hệ: Chiến lược phổ biến là sử dụng cụm từ chủ vị trong tiếng Việt không có đại từ quan hệ, chiếm 53,1% (64/120) số mẫu, với tỷ lệ đánh giá tốt 70,1%. Sử dụng đại từ quan hệ tiếng Việt (như người, thứ, cái, mà) chiếm 23,3%, với tỷ lệ đánh giá tốt 82,6%. Tổng thể, 68% câu chứa mệnh đề quan hệ được dịch tốt, 22,5% trung bình và 9,5% kém. Vi phạm chuẩn mực ngôn ngữ chiếm 18,3%, vi phạm nội dung 7,5%, và vi phạm ngữ cảnh 6,7%.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy việc dịch câu bị động từ tiếng Anh sang tiếng Việt tương đối thuận lợi khi sử dụng cấu trúc bị động tương ứng trong tiếng Việt hoặc chuyển đổi sang câu chủ động với hoán đổi vai trò chủ ngữ và tân ngữ. Điều này phù hợp với đặc điểm ngữ pháp của hai ngôn ngữ và được hỗ trợ bởi tỷ lệ đánh giá tốt cao. Ngược lại, dịch câu điều kiện gặp nhiều khó khăn hơn, thể hiện qua tỷ lệ dịch tốt thấp và tỷ lệ vi phạm chuẩn mực ngôn ngữ cao, có thể do sự khác biệt trong cách biểu đạt thời gian và điều kiện giữa hai ngôn ngữ. Việc thiếu các chỉ báo thời gian trong bản dịch cũng làm giảm tính chính xác và rõ ràng của câu dịch. Đối với câu chứa mệnh đề quan hệ, việc sử dụng cụm từ chủ vị không có đại từ quan hệ trong tiếng Việt là chiến lược phổ biến và hiệu quả, phù hợp với cấu trúc ngữ pháp tiếng Việt vốn không có khái niệm mệnh đề quan hệ như tiếng Anh. Các vi phạm chủ yếu liên quan đến chuẩn mực ngôn ngữ và ngữ cảnh, cho thấy cần chú ý hơn đến sự phù hợp về phong cách và mức độ trang trọng trong dịch thuật hội nghị khoa học. Các biểu đồ so sánh tỷ lệ đánh giá tốt, trung bình và kém cho từng loại câu sẽ minh họa rõ nét hơn sự khác biệt về hiệu quả dịch thuật giữa các chiến lược.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo chuyên sâu về dịch thuật câu điều kiện: Tập trung vào việc sử dụng các chỉ báo thời gian phù hợp và cách biểu đạt điều kiện trong tiếng Việt để giảm thiểu vi phạm chuẩn mực ngôn ngữ và nội dung. Thời gian thực hiện: 6 tháng; Chủ thể: các trung tâm đào tạo phiên dịch và dịch thuật.

  2. Khuyến khích sử dụng cấu trúc bị động tiếng Việt tương ứng khi dịch câu bị động tiếng Anh: Giúp duy trì tính chính xác và tự nhiên của bản dịch, đồng thời giảm thiểu sai sót trong việc hoán đổi vai trò chủ ngữ và tân ngữ. Thời gian thực hiện: ngay lập tức; Chủ thể: phiên dịch viên, biên dịch viên.

  3. Phát triển tài liệu hướng dẫn dịch câu chứa mệnh đề quan hệ: Bao gồm các ví dụ minh họa và các chiến lược dịch phù hợp với đặc điểm ngữ pháp tiếng Việt, nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng dịch của phiên dịch viên. Thời gian thực hiện: 3 tháng; Chủ thể: các nhà nghiên cứu ngôn ngữ và dịch thuật.

  4. Áp dụng thang đánh giá chất lượng dịch thuật chuẩn hóa trong quá trình đào tạo và đánh giá phiên dịch viên: Giúp nâng cao tính khách quan và hiệu quả trong việc cải thiện chất lượng dịch thuật. Thời gian thực hiện: 1 năm; Chủ thể: các tổ chức đào tạo và cấp chứng chỉ phiên dịch.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Phiên dịch viên và biên dịch viên tiếng Anh - tiếng Việt: Nghiên cứu cung cấp các chiến lược dịch cụ thể và đánh giá chất lượng dịch thuật, giúp họ nâng cao kỹ năng và hiệu quả công việc trong các hội nghị quốc tế.

  2. Giảng viên và sinh viên ngành Ngôn ngữ Anh, Dịch thuật: Tài liệu tham khảo hữu ích cho việc giảng dạy và học tập về dịch thuật chuyên ngành, đặc biệt là dịch thuật hội nghị và dịch thuật học thuật.

  3. Các nhà nghiên cứu dịch thuật và ngôn ngữ học ứng dụng: Cung cấp cơ sở lý thuyết và thực tiễn về dịch thuật câu phức tạp giữa tiếng Anh và tiếng Việt, mở ra hướng nghiên cứu sâu hơn về dịch thuật học thuật và phiên dịch.

  4. Các tổ chức đào tạo và cấp chứng chỉ phiên dịch: Tham khảo để xây dựng chương trình đào tạo, đánh giá và nâng cao chất lượng phiên dịch viên, đặc biệt trong lĩnh vực hội nghị khoa học quốc tế.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao nghiên cứu chỉ tập trung vào ba loại câu: câu bị động, câu điều kiện và câu chứa mệnh đề quan hệ?
    Ba loại câu này được chọn vì tính phổ biến và phức tạp trong ngữ pháp tiếng Anh, đồng thời có ảnh hưởng lớn đến chất lượng dịch thuật trong các bài phát biểu hội nghị. Thời gian nghiên cứu giới hạn cũng là lý do chỉ tập trung vào ba loại câu này.

  2. Chiến lược dịch câu bị động nào được đánh giá hiệu quả nhất?
    Sử dụng cấu trúc bị động tương ứng trong tiếng Việt hoặc chuyển đổi sang câu chủ động với hoán đổi vai trò chủ ngữ và tân ngữ được đánh giá là hiệu quả nhất, với tỷ lệ dịch tốt lần lượt là 80,1% và 81,5%.

  3. Tại sao dịch câu điều kiện gặp nhiều khó khăn hơn so với hai loại câu còn lại?
    Do sự khác biệt về cách biểu đạt điều kiện và thời gian trong tiếng Anh và tiếng Việt, đặc biệt là việc sử dụng các chỉ báo thời gian trong câu điều kiện tiếng Việt còn hạn chế, dẫn đến nhiều vi phạm chuẩn mực ngôn ngữ và nội dung.

  4. Làm thế nào để đánh giá chất lượng bản dịch trong nghiên cứu này?
    Chất lượng bản dịch được đánh giá dựa trên ba tiêu chí: nội dung (message), ngữ cảnh (context) và chuẩn mực ngôn ngữ (language norm), với ba mức đánh giá: tốt, trung bình và kém, sử dụng thang đánh giá phân tích được xây dựng riêng cho nghiên cứu.

  5. Nghiên cứu có đề xuất gì cho các phiên dịch viên trong thực tế?
    Nghiên cứu khuyến nghị phiên dịch viên nên ưu tiên sử dụng cấu trúc tương ứng trong tiếng Việt, chú ý đến ngữ cảnh và chuẩn mực ngôn ngữ, đặc biệt là trong dịch câu điều kiện, đồng thời thường xuyên cập nhật và nâng cao kỹ năng dịch thuật qua đào tạo chuyên sâu.

Kết luận

  • Luận văn đã phân tích và đánh giá chiến lược dịch ba loại câu tiếng Anh phổ biến trong các bài phát biểu hội nghị quốc tế tại ICISE, với khoảng 120 mẫu câu cho mỗi loại.
  • Kết quả cho thấy dịch câu bị động và câu chứa mệnh đề quan hệ đạt tỷ lệ dịch tốt cao hơn so với câu điều kiện, trong khi câu điều kiện gặp nhiều khó khăn hơn về chuẩn mực ngôn ngữ và nội dung.
  • Chiến lược dịch hiệu quả nhất là giữ nguyên cấu trúc bị động và sử dụng cụm từ chủ vị trong tiếng Việt cho câu chứa mệnh đề quan hệ, trong khi dịch câu điều kiện cần chú ý bổ sung chỉ báo thời gian phù hợp.
  • Nghiên cứu đề xuất các giải pháp đào tạo, hướng dẫn dịch thuật và áp dụng thang đánh giá chất lượng dịch thuật nhằm nâng cao hiệu quả phiên dịch trong các hội nghị quốc tế.
  • Các bước tiếp theo bao gồm mở rộng phạm vi nghiên cứu, áp dụng các phương pháp định lượng và phát triển tài liệu đào tạo chuyên sâu cho phiên dịch viên; đồng thời kêu gọi các tổ chức đào tạo và phiên dịch viên áp dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao chất lượng dịch thuật.