Đặc Điểm Cấu Tạo và Ngữ Nghĩa của Thành Ngữ Đối Xứng Tiếng Việt (So Sánh với Tiếng Anh)

Đến nay, giới Việt ngữ học vẫn chưa có sự thống nhất về định nghĩa thành ngữ. Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu đều đồng ý rằng thành ngữ là cụm từ cố định, có tính nguyên khối về ngữ nghĩa, hoạt động như một từ đơn lẻ trong câu. Thành ngữ có hình thái cấu trúc vững chắc, chức năng định danh, ý nghĩa hoàn chỉnh và mang tính hình tượng cao. Trong Anh ngữ học, thành ngữ cũng được xem là cụm từ cố định, chặt chẽ về ngữ pháp, có ý nghĩa không thể suy ra từ nghĩa đen của các từ thành phần, và gắn liền với văn hóa dân tộc. Sự tương đồng trong quan niệm về thành ngữ giữa tiếng Việt và tiếng Anh tạo điều kiện thuận lợi cho việc nghiên cứu so sánh, đối chiếu.

Vấn đề mối quan hệ giữa ngôn ngữ và văn hóa là vấn đề liên ngành. Trên thế giới cũng như ở Việt Nam đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về văn hóa Đông- Tây. Các nhà nghiên cứu ngôn ngữ và văn hóa ở Việt Nam có Trần Ngọc Thêm, Nguyễn Kim Thản, Đào Thản, Triều Nguyên… Một số nhà nghiên cứu về văn hóa có đề cập đến ngôn ngữ là Đinh Gia Khánh, Phạm Đức Dương, Trần Quốc Vượng, Hà Văn Tấn… Do vị trí quan trọng trong kho từ vựng của một ngôn ngữ, thành ngữ đã thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu không những trong giới nghiên cứu ngôn ngữ học mà còn trong nhiều liên ngành khoa học xã hội và nhân văn khác như văn hóa học, dân tộc học, văn học…

Để phân biệt thành ngữ với tục ngữ, có thể tham khảo một vài quan niệm về tục ngữ tiêu biểu như sau: - “ Tục ngữ là một câu tự nó diễn đạt trọn vẹn một ý, một nhận xét, một kinh nghiệm, một lý luận, một công lý, có khi là một sự phê phán” [58; 15] - “Tục ngữ là những câu nói ngắn gọn, có ý nghĩa hàm súc, do người dân lao động sáng tạo nên và lưu truyền qua nhiều thế kỷ” [13; 42 ] - “ Tục ngữ là những câu hoàn chỉnh, có ý nghĩa trọn vẹn, nói lên một nhận xét về tâm lý, một lời phê phán, hoặc một câu khuyên nhủ, hoặc một kinh nghiệm về nhận thức tự nhiên hay xã hội” [47; 23]

Mặc dù cách diễn đạt có khác nhau nhưng tất cả những định nghĩa trên đều thống nhất với nhau ở chỗ cho rằng tục ngữ là những câu nói có hình thức và nội dung hoàn chỉnh, hàm chứa kinh nghiệm, tri thức, và luân lý của người xưa truyền lại. Hơn nửa thế kỷ trước, nhiều nhà nghiên cứu ngôn ngữ đã cố gắng đi tìm sự phân biệt giữa thành ngữ và tục ngữ. Người đầu tiên là Dương Quảng Hàm, trong “Việt- Nam văn học sử yếu” đã viết: “ Một câu tục ngữ tự nó phải có một ý nghĩa đầy đủ, hoặc khuyên răn hoặc chỉ bảo điều gì ; còn thành ngữ chỉ là những lời nói có sẵn để ta tiện dùng mà diễn đạt một ý gì hoặc tả một trạng thái gì cho...

Do tính chất của đề tài và nhiệm vụ khoa học của đề tài đặt ra, chúng tôi sử dụng phối hợp nhiều phương pháp nghiên cứu như : - Phương pháp thống kê, phân loại để thu thập các thành ngữ đối xứng trong hai ngôn ngữ làm dữ liệu theo những tiêu chí phân tích đã đề ra; - Phương pháp miêu tả để mô tả đặc điểm về cấu tạo và ngữ nghĩa của các thành ngữ đối xứng trong tiếng Việt và tiếng Anh; 1 - Phương pháp so sánh đối chiếu để tìm ra nét tương đồng và dị biệt giữa hệ thống thành ngữ đối xứng trong tiếng Việt và tiếng Anh từ đó nhận ra đặc trưng văn hóa, tâm lý, xã hội giữa tiếng Việt và tiếng Anh.

Để thực hiện luận văn này, chúng tôi sử dụng nguồn tư liệu tiếng Việt chủ yếu là quyển “Từ điển thành ngữ, tục ngữ Việt Nam” (2000) của Vũ Dung - Vũ Thúy Anh - Vũ Quang Hào và nhiều công trình nghiên cứu liên quan đến thành ngữ như “Thành ngữ tiếng Việt” (1978) của Nguyễn Lực – Lương Văn Đang, “Kể chuyện thành ngữ tục ngữ” (1999) của Hoàng Văn Hành và nhóm tác giả, “Từ điển giải thích thành ngữ tiếng Việt” (1995) của Nguyễn Như Ý và nhóm tác giả, “Từ điển thành ngữ Việt Nam”(1993) của Nguyễn Như Ý – Nguyễn Văn Khang – Phan Xuân Thành, “Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam” (1989) của Nguyễn Lân và bộ từ điển “Thành ngữ – Tục ngữ – Ca dao” của Việt Chương.

Nguồn tư liệu tiếng Anh mà chúng tôi dùng để tra cứu là “ English Idioms” (1994), Jennifer Seidle, W. Mc Mordie, Oxford University Press; “Oxford Learner’s Dictionary of English Idioms” (1994), Warren H., Oxford University Press… và nhiều tài liệu khác. Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, luận văn gồm có 3 chương: Chương 1: Đặc điểm cấu tạo của thành ngữ đối xứng tiếng Việt bao gồm những vấn đề khái quát về thành ngữ đối xứng, đặc điểm về ngữ pháp, đặc điểm về ngữ âm. Sau đó là phần so sánh đặc điểm cấu tạo của thành ngữ đối xứng tiếng Việt và tiếng Anh.

Chương 2: Đặc điểm ngữ nghĩa của thành ngữ đối xứng tiếng Việt gồm những vấn đề khái quát về nghĩa của thành ngữ, đặc điểm ngữ nghĩa và sự so sánh đặc điểm ngữ nghĩa của thành ngữ đối xứng tiếng Việt và tiếng Anh. Ngoài ra trong chương này 1 chúng tôi còn trình bày về vấn đề sự khác biệt về đặc trưng văn hóa dân tộc thể hiện trong thành ngữ đối xứng Việt, Anh.

Chương 3: Một số vấn đề về dịch thuật, dạy và học thành ngữ đối xứng, trong đó bàn về vấn đề dịch thuật thành ngữ đối xứng, một số phương pháp dịch thành ngữ đối xứng, tình hình dịch thuật trong sinh viên… phần cuối chương là một vài đề xuất về phương pháp dạy và học thành ngữ đối xứng. Ngoài ra, luận văn còn có danh sách tài liệu tham khảo và 85 trang phụ lục thống kê các thành ngữ đối xứng tiếng Việt và tiếng Anh.

Cho đến nay, giới Việt ngữ học vẫn chưa có một quan niệm thống nhất về thành ngữ . Từ trước đến nay đãõ có rất nhiều định nghĩa về thành ngữ. Theo Từ điển giải thích thuật ngữ ngôn ngữ học, “Thành ngữ là một cụm từ cố định có tính nguyên khối về ngữ nghĩa, tạo thành một chỉnh thể định danh có ý nghĩa chung, khác tổng số ý nghĩa của các thành tố cấu thành nó, tức là không có nghĩa đen và hoạt động như một từ riêng biệt ở trong câu” [81; 27].

Từ điển tiếng Việt định nghĩa:“ Thành ngữ là một tập hợp từ cố định đã quen dùng mà ý nghĩa thường không chỉ giải thích được một cách đơn giản bằng nghĩa của các từ tạo nên nó” [59; 899]. Tác giả Nguyễn Công Đức cho rằng “Thành ngữ là những cụm từ cố định, là đơn vị có sẵn trong kho từ vựng, có chức năng định danh, tức gọi tên sự vật và phản ánh khái niệm một cách gợi tả và bóng bẩy; có hiệu năng trong giao tiếp và là đơn vị ngôn ngữ - văn hoá” [18; 9].

Nguyễn Thiện Giáp đưa ra định nghĩa về thành ngữ như sau “Thành ngữ là những cụm từ cố định vừa có tính hoàn chỉnh về nghĩa vừa có giá trị gợi tả. Tính hình tượng là đặc trưng cơ bản của thành ngữ. Thành ngữ biểu thị khái niệm nào đó dựa trên hình ảnh, những biểu tượng cụ thể. Định nghĩa của tác giả Hoàng Văn Hành trong cuốn Thành ngữ học tiếng Việt được đông đảo các nhà nghiên cứu Việt ngữ học ủng hộ nhất “ Thành ngữ là một loại tổ hợp từ cố định, bền vững về hình thái - cấu trúc, hoàn chỉnh bóng bẩy về ý nghĩa, được sử dụng rộng rãi trong giao tiếp hàng ngày, đặc biệt là trong khẩu ngữ” [27; 27].