Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh khảo cổ học và lịch sử Việt Nam, bia tượng Hậu trên địa bàn Hà Nội thế kỷ 17-18 là một loại hình di sản văn hóa đặc biệt, phản ánh sâu sắc đời sống văn hóa, xã hội và tín ngưỡng của người Việt thời kỳ này. Theo thống kê sơ bộ, trên địa bàn Hà Nội hiện có khoảng 42 bia tượng Hậu thuộc 23 di tích khác nhau, tập trung chủ yếu ở các vùng ven đô như Gia Lâm, Thường Tín, Thạch Thất, với mật độ phân bố dày đặc nhất tại lưu vực ven sông Đáy. Thời gian tồn tại của bia tượng Hậu kéo dài khoảng 120 năm, từ giữa thế kỷ 17 đến cuối thế kỷ 18, với niên đại sớm nhất là năm 1652 và muộn nhất là 1772.

Vấn đề nghiên cứu tập trung vào việc thống kê, phân loại, và phân tích các đặc điểm nghệ thuật, mỹ thuật, cũng như ý nghĩa xã hội của tục lập Hậu qua các bia tượng này. Mục tiêu cụ thể là xây dựng hệ thống bản đồ phân bố, phân tích phong cách tạo hình, trang phục, hoa văn trang trí và mối quan hệ giữa hình thức bia với chủ nhân, đồng thời làm rõ bản chất và ý nghĩa của tục lập Hậu trong đời sống chính trị, tôn giáo làng xã truyền thống. Phạm vi nghiên cứu bao gồm toàn bộ bia tượng Hậu trên địa bàn Hà Nội theo địa giới hành chính hiện đại và lịch sử, với trọng tâm là các di tích có bia tượng Hậu từ thế kỷ 17-18.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa vật thể và phi vật thể, đồng thời cung cấp dữ liệu khoa học cho các công trình nghiên cứu lịch sử, khảo cổ học, mỹ thuật và tín ngưỡng dân gian Việt Nam. Các chỉ số như tỷ lệ giới tính của người được lập Hậu (73% nữ, 27% nam), phân bố theo dòng họ, và tỷ lệ các loại bia theo kích thước cũng góp phần làm rõ bức tranh toàn diện về tục lệ này.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên lý thuyết phát triển lịch sử và tôn giáo của chủ nghĩa duy vật biện chứng, nhằm phân tích tục lập Hậu như một hình thức khế ước xã hội được chuyên hóa trên vật liệu đá. Khái niệm "Hậu" trong nghiên cứu được hiểu theo nghĩa không gian "ở phía sau" chứ không phải thời gian, khác biệt với cách hiểu ở Trung Quốc. Các khái niệm chuyên ngành như "bia Hậu", "bia tượng Hậu", "tục lập Hậu", "cung tiến có báo đáp" được làm rõ để phân biệt với các loại bia khác trong văn bia Hán Nôm.

Ngoài ra, luận văn áp dụng mô hình cấu trúc tín ngưỡng thờ Hậu gồm các thành phần: người cung tiến, người được lập Hậu, cơ sở thờ tự, công đức, ngôi Hậu, vật thiêng, vị trí đặt Hậu, nghi lễ thờ Hậu và quá trình thương thảo. Mô hình này giúp phân tích sâu sắc các khía cạnh xã hội, tôn giáo và văn hóa liên quan đến tục lệ lập Hậu.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng hai nhóm phương pháp chính:

  • Phương pháp thu thập tài liệu khảo cổ học: bao gồm điều tra hiện trường, điền dã khảo cổ học, chụp ảnh, in dập, vẽ bản đồ và phỏng vấn cộng đồng địa phương. Qua đó, thu thập dữ liệu về vị trí, hiện trạng, kích thước, hình thức và nội dung các bia tượng Hậu.

  • Phương pháp phân tích tài liệu: sử dụng phân tích văn bản học để giải mã nội dung văn bia, thống kê để lượng hóa các đặc điểm như phân bố địa lý, giới tính, dòng họ, kích thước bia; so sánh để nhận diện phong cách nghệ thuật và mối liên hệ giữa các yếu tố.

Cỡ mẫu nghiên cứu gồm 42 bia tượng Hậu trên địa bàn Hà Nội, được lựa chọn dựa trên tiêu chí niên đại thế kỷ 17-18 và tính đại diện cho các vùng văn hóa khác nhau trong thành phố. Phân tích dữ liệu được thực hiện theo timeline nghiên cứu từ năm 2020 đến 2023, với các giai đoạn khảo sát hiện trường, xử lý dữ liệu, phân tích và viết luận văn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Phân bố không gian và hiện trạng: Bia tượng Hậu tập trung chủ yếu ở vùng ven đô như Gia Lâm (13 bia), Thường Tín (11 bia), Đan Phượng (5 bia), Thạch Thất (5 bia), trong khi khu vực nội thành chỉ có 1 bia tượng (chiếm 2%). Phân bố này phản ánh xu hướng "lá rụng về cội", người có tài sản thường gửi Hậu tại quê hương. Vị trí đặt bia chủ yếu ở phía sau Tam Bảo hoặc hành lang chùa, nhưng nhiều bia bị đặt trong góc khuất, gắn chặt vào tường, gây khó khăn trong việc đọc nội dung.

  2. Đặc điểm nghệ thuật và loại hình: Bia tượng Hậu được phân loại theo kích thước thành ba nhóm: nhỏ (<40cm, chiếm 28%), vừa (40-70cm, 41%), lớn (>70cm, 31%). Phong cách tạo hình và mỹ thuật khác biệt theo vùng văn hóa: Gia Lâm gần gũi với mỹ thuật Kinh Bắc, Thường Tín và các vùng lân cận mang nét Sơn Nam, Quốc Oai và Thạch Thất có phong cách riêng biệt. Loại hình bia phổ biến nhất là bia dạng khám thờ (chiếm 83%), còn lại là bia dạng bài vị.

  3. Thông tin về người được lập Hậu: Tỷ lệ giới tính là 73% nữ và 27% nam, với phần lớn là người địa phương có vai vế xã hội thấp, chỉ khoảng 18,7% có chức tước cao. Các dòng họ phổ biến gồm Nguyễn (11 người), Phạm (6 người), Trịnh, Thạch, Đàm, Trần, Lê. Nội dung văn bia thể hiện rõ quyền lợi, nghĩa vụ của các bên tham gia tục lập Hậu, với các cam kết và nghi lễ thờ cúng định kỳ.

  4. Ý nghĩa xã hội và tín ngưỡng: Tục lập Hậu không chỉ là hình thức công đức mà còn là khế ước xã hội lâu dài, thể hiện sự gắn bó giữa cá nhân với cộng đồng và cơ sở tín ngưỡng. Việc lập Hậu thường diễn ra khi cơ sở thờ tự bị hư hỏng hoặc cần xây dựng lại, đồng thời là hình thức huy động tài chính cổ điển. Qua đó, tục lệ góp phần củng cố đời sống chính trị, tôn giáo và văn hóa làng xã truyền thống.

Thảo luận kết quả

Sự phân bố bia tượng Hậu chủ yếu ở vùng ven đô và thưa thớt ở nội thành phản ánh đặc điểm đô thị kiểu Á Đông, nơi thị dân thường không có gốc rễ lâu dài mà chủ yếu là cư dân tạm thời. Điều này phù hợp với các nghiên cứu về cấu trúc xã hội và đô thị thời Lê Trung Hưng. So với các nghiên cứu trước đây chỉ tập trung vào văn bản học, luận văn đã mở rộng phân tích về mỹ thuật và khảo cổ học, làm rõ các đặc điểm tạo hình, trang phục và hoa văn trang trí, góp phần làm phong phú thêm hiểu biết về di sản này.

Việc nhiều bia bị đặt trong vị trí không thuận lợi và tình trạng bảo quản kém cho thấy sự thiếu quan tâm đúng mức đến giá trị lịch sử và văn hóa của bia tượng Hậu. Các biểu đồ phân bố theo địa phương, giới tính và dòng họ minh họa rõ nét các xu hướng phân bố và đặc điểm xã hội của người được lập Hậu. Kết quả này có thể được trình bày qua bản đồ phân bố, biểu đồ cột về tỷ lệ giới tính, và bảng thống kê kích thước bia theo vùng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Bảo tồn và phục hồi vị trí đặt bia: Cần tổ chức khảo sát, đánh giá hiện trạng và di chuyển các bia tượng Hậu về vị trí phù hợp trong không gian thờ tự, ưu tiên đặt phía sau Tam Bảo hoặc hành lang có mái che để bảo vệ và thuận tiện cho việc đọc nội dung. Chủ thể thực hiện là Ban Quản lý di tích và các cơ sở tôn giáo, trong vòng 1-2 năm.

  2. Xây dựng hệ thống bản dịch và tài liệu tham khảo: Dịch thuật đầy đủ văn bia Hậu, in ấn và treo tại các di tích để nâng cao nhận thức cộng đồng và phục vụ nghiên cứu. Chủ thể thực hiện là Viện Nghiên cứu Hán Nôm phối hợp với các trường đại học, thời gian 1 năm.

  3. Tổ chức các chương trình giáo dục và truyền thông: Tăng cường tuyên truyền về giá trị lịch sử, văn hóa của bia tượng Hậu qua các hội thảo, triển lãm và tài liệu truyền thông nhằm nâng cao ý thức bảo vệ di sản. Chủ thể thực hiện là Sở Văn hóa Thể thao Hà Nội và các tổ chức văn hóa, trong 2 năm.

  4. Phát triển nghiên cứu chuyên sâu và liên ngành: Khuyến khích các đề tài nghiên cứu tiếp theo về mỹ thuật, khảo cổ học, lịch sử xã hội dựa trên nguồn tư liệu bia tượng Hậu, đồng thời áp dụng công nghệ số hóa để lưu trữ và phổ biến. Chủ thể thực hiện là các viện nghiên cứu và trường đại học, liên tục trong các năm tới.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu lịch sử và khảo cổ học: Luận văn cung cấp dữ liệu chi tiết về bia tượng Hậu, giúp hiểu sâu sắc về tục lệ lập Hậu, mỹ thuật và xã hội Việt Nam thế kỷ 17-18, hỗ trợ các công trình nghiên cứu chuyên sâu.

  2. Quản lý di sản văn hóa và bảo tồn: Thông tin về hiện trạng, vị trí đặt và đề xuất bảo tồn giúp các cơ quan quản lý xây dựng kế hoạch bảo vệ và phát huy giá trị di sản hiệu quả.

  3. Giảng viên và sinh viên ngành Lịch sử, Văn hóa, Mỹ thuật: Tài liệu tham khảo quý giá cho việc giảng dạy và học tập về văn bia Hán Nôm, mỹ thuật dân gian và tín ngưỡng truyền thống.

  4. Cộng đồng địa phương và các tổ chức tôn giáo: Hiểu biết về giá trị văn hóa và lịch sử của bia tượng Hậu giúp nâng cao ý thức bảo vệ di tích, duy trì nghi lễ truyền thống và phát triển du lịch văn hóa.

Câu hỏi thường gặp

  1. Bia tượng Hậu là gì và có đặc điểm gì nổi bật?
    Bia tượng Hậu là loại bia Hậu có mặt trước điêu khắc tượng người được lập Hậu, mặt sau khắc văn bia. Đặc điểm nổi bật là kết hợp giá trị văn bản và mỹ thuật, phản ánh đời sống văn hóa, tín ngưỡng thế kỷ 17-18.

  2. Tục lập Hậu có ý nghĩa xã hội như thế nào?
    Tục lập Hậu là hình thức công đức và khế ước xã hội, thể hiện sự gắn bó giữa cá nhân với cộng đồng và cơ sở tín ngưỡng, góp phần huy động tài chính xây dựng, duy trì di tích và củng cố đời sống tôn giáo, chính trị làng xã.

  3. Phân bố bia tượng Hậu trên địa bàn Hà Nội như thế nào?
    Phân bố chủ yếu ở vùng ven đô như Gia Lâm, Thường Tín, Thạch Thất, với mật độ cao nhất tại lưu vực ven sông Đáy. Khu vực nội thành rất ít bia tượng Hậu, phản ánh xu hướng gửi Hậu về quê hương.

  4. Tại sao nhiều bia tượng Hậu bị đặt ở vị trí khó tiếp cận?
    Do sự thay đổi vị trí thờ tự qua thời gian và thiếu quan tâm bảo quản, nhiều bia bị đặt trong góc khuất, gắn chặt vào tường, gây khó khăn trong việc đọc và bảo vệ nội dung văn bia.

  5. Làm thế nào để bảo tồn và phát huy giá trị bia tượng Hậu?
    Cần di chuyển bia về vị trí phù hợp, dịch thuật văn bia, tổ chức tuyên truyền giáo dục, đồng thời phát triển nghiên cứu liên ngành và ứng dụng công nghệ số hóa để lưu trữ và phổ biến.

Kết luận

  • Bia tượng Hậu trên địa bàn Hà Nội thế kỷ 17-18 là nguồn tư liệu quý giá, phản ánh phong tục lập Hậu, mỹ thuật và xã hội đương thời.
  • Phân bố bia tập trung ở vùng ven đô, với đa dạng phong cách mỹ thuật và loại hình bia.
  • Tục lập Hậu là hình thức khế ước xã hội và tín ngưỡng có vai trò quan trọng trong đời sống làng xã truyền thống.
  • Hiện trạng bảo quản bia còn nhiều hạn chế, cần có giải pháp bảo tồn và phục hồi vị trí đặt bia.
  • Nghiên cứu mở ra hướng đi mới cho các công trình khảo cổ, lịch sử và văn hóa, đồng thời kêu gọi sự quan tâm của cộng đồng và các cơ quan quản lý.

Next steps: Triển khai các đề xuất bảo tồn, hoàn thiện bản dịch văn bia, tổ chức hội thảo khoa học và phát triển nghiên cứu liên ngành về bia tượng Hậu.

Call to action: Các nhà nghiên cứu, quản lý di sản và cộng đồng địa phương hãy cùng chung tay bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa độc đáo này.