Nghiên Cứu Ẩn Dụ Trong Diễn Ngôn Chính Trị: So Sánh Giữa Tiếng Việt và Tiếng Anh

• Tác giả: Hồ Thị Thoa
• Trường học: Trường Đại Học
• Chuyên ngành: Ngôn Ngữ Học
• Đề tài: Nghiên Cứu Ẩn Dụ Trong Diễn Ngôn Chính Trị: So Sánh Tiếng Việt và Tiếng Anh
• Loại tài liệu: Luận Án Tiến Sĩ

Mục lục chi tiết

• LỜI CAM ĐOAN
• PHẦN MỞ ĐẦU
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT
• 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu
• 1.1.1. Tình hình nghiên cứu về ẩn dụ ý niệm
• 1.1.1.1. Nghiên cứu ẩn dụ theo hướng truyền thống
• 1.2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
• 1.2.1. Mục đích nghiên cứu
• 1.2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
• 1.3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu và nguồn ngữ liệu
• 1.3.1. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu
• 1.3.2. Ngữ liệu nghiên cứu
• 1.4. Phương pháp nghiên cứu
• 1.4.1. Phương pháp định lượng và định tính
• 1.4.2. Phương pháp miêu tả
• 1.4.3. Phương pháp phân tích diễn ngôn
• 1.4.4. Cách tiếp cận liên ngành
• 1.4.5. Phương pháp so sánh đối chiếu
• 1.5. Đóng góp mới về khoa học của luận án
• 1.6. Ý nghĩa lí luận và thực tiễn của luận án
• 1.6.1. Về mặt lí luận
• 1.6.2. Về mặt thực tiễn
• 1.7. Cấu trúc của luận án
• 2. CHƯƠNG 2: ĐỐI CHIẾU ẨN DỤ CẤU TRÚC CÓ MIỀN ĐÍCH “CHÍNH TRỊ” TRONG DIỄN NGÔN CHÍNH TRỊ TIẾNG VIỆT VÀ TIẾNG ANH
• 2.1. Ẩn dụ cấu trúc “CHÍNH TRỊ LÀ MỘT CUỘC HÀNH TRÌNH”
• 2.1.1. Phân tích trên cứ liệu tiếng Việt
• 2.1.2. Phân tích trên cứ liệu tiếng Anh
• 2.1.3. So sánh, đối chiếu ẩn dụ cấu trúc "CHÍNH TRỊ LÀ MỘT CUỘC HÀNH TRÌNH" trên cứ liệu tiếng Việt và tiếng Anh
• 2.2. Ẩn dụ cấu trúc “CHÍNH TRỊ LÀ CÔNG TRÌNH XÂY DỰNG”
• 2.2.1. Phân tích trên cứ liệu tiếng Việt
• 2.2.2. Phân tích trên cứ liệu tiếng Anh
• 2.2.3. So sánh, đối chiếu ẩn dụ cấu trúc "CHÍNH TRỊ LÀ CÔNG TRÌNH XÂY DỰNG" trên cứ liệu tiếng Việt và tiếng Anh
• 2.3. Ẩn dụ cấu trúc “CHÍNH TRỊ LÀ CHIẾN TRANH”
• 2.3.1. Phân tích trên cứ liệu tiếng Việt
• 2.3.2. Phân tích trên cứ liệu tiếng Anh
• 2.3.3. So sánh, đối chiếu ẩn dụ cấu trúc "CHÍNH TRỊ LÀ CHIẾN TRANH" trên cứ liệu tiếng Việt và tiếng Anh
• 2.4. Ẩn dụ cấu trúc “CHÍNH TRỊ LÀ NHIỆT”
• 2.4.1. Phân tích trên cứ liệu tiếng Việt
• 2.4.2. Phân tích trên cứ liệu tiếng Anh
• 2.4.3. So sánh, đối chiếu ẩn dụ cấu trúc "CHÍNH TRỊ LÀ NHIỆT" trên cứ liệu tiếng Việt và tiếng Anh
• 2.5. Phân tích ẩn dụ cấu trúc “CHÍNH TRỊ LÀ HIỆN TƯỢNG THỜI TIẾT/ TỰ NHIÊN”
• 2.5.1. Phân tích trên cứ liệu tiếng Việt
• 2.5.2. Phân tích trên cứ liệu tiếng Anh
• 2.5.3. So sánh, đối chiếu ẩn dụ cấu trúc "CHÍNH TRỊ LÀ HIỆN TƯỢNG THỜI TIẾT/TỰ NHIÊN" trên cứ liệu tiếng Việt và tiếng Anh
• 3. CHƯƠNG 3: ĐỐI CHIẾU ẨN DỤ CẤU TRÚC CÓ MIỀN ĐÍCH “QUỐC GIA” TRONG DIỄN NGÔN CHÍNH TRỊ TIẾNG VIỆT VÀ TIẾNG ANH
• 3.1. Ẩn dụ cấu trúc “QUỐC GIA LÀ MỘT CON NGƯỜI”
• 3.1.1. Phân tích trên cứ liệu tiếng Việt
• 3.1.2. Phân tích trên cứ liệu tiếng Anh
• 3.1.3. So sánh, đối chiếu ẩn dụ cấu trúc "QUỐC GIA LÀ MỘT CON NGƯỜI" trong diễn ngôn chính trị tiếng Việt và tiếng Anh
• 3.2. Ẩn dụ cấu trúc “ĐẶC ĐIỂM CỦA QUỐC GIA LÀ ĐẶC ĐIỂM CỦA CON NGƯỜI”
• 3.2.1. Phân tích trên cứ liệu tiếng Việt
• 3.2.2. Phân tích trên cứ liệu tiếng Anh
• 3.2.3. So sánh ẩn dụ cấu trúc "ĐẶC ĐIỂM CỦA QUỐC GIA LÀ ĐẶC ĐIỂM CỦA CON NGƯỜI" trên cứ liệu tiếng Anh và tiếng Việt
• 3.3. Ẩn dụ cấu trúc “HOẠT ĐỘNG CỦA QUỐC GIA LÀ HOẠT ĐỘNG CỦA CON NGƯỜI”
• 3.3.1. Phân tích trên cứ liệu tiếng Việt
• 3.3.2. Phân tích trên cứ liệu tiếng Anh
• 3.3.3. So sánh ẩn dụ cấu trúc "HOẠT ĐỘNG CỦA QUỐC GIA LÀ HOẠT ĐỘNG CỦA CON NGƯỜI" trên cứ liệu tiếng Việt và tiếng Anh
• CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ
• DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
• DANH MỤC CÁC BẢNG
• DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ

Tóm tắt

I. Tổng Quan Nghiên Cứu Ẩn Dụ Chính Trị Tiếng Việt Anh

Nghiên cứu ẩn dụ chính trị ngày càng phát triển, đặc biệt trong bối cảnh ngôn ngữ học tri nhận. Các công trình nghiên cứu đã chỉ ra rằng thông qua ẩn dụ, tư tưởng, hệ giá trị và đặc điểm văn hóa được biểu hiện một cách rõ ràng. Diễn ngôn chính trị là một loại diễn ngôn đề cập đến các vấn đề quản lý xã hội, thể hiện mối quan tâm của con người đối với các vấn đề quản lý nhà nước, có sự liên kết chặt chẽ giữa diễn ngôn và hành động. Diễn ngôn chính trị tác động, giúp người đọc thấy ra vấn đề, hiểu vấn đề, suy nghĩ về vấn đề đó và có những hành động, ứng xử phù hợp. Vì vậy chủ thể sử dụng diễn ngôn rất đa dạng từ các chính trị gia, nhà tư bản đến đông đảo người dân. Các chính trị gia sử dụng diễn ngôn chính trị nhằm xây dựng hình ảnh bản thân, truyền đạt những quan điểm chính trị, cam kết hành động và xác lập uy tín cá nhân.

1.1. Nghiên Cứu Ẩn Dụ Ý Niệm Tổng Quan Tình Hình Hiện Tại

Trong giai đoạn tiền tri nhận, ẩn dụ được hiểu là một sự so sánh ngầm giữa hai sự vật, hiện tượng. Xét về mặt định nghĩa, theo từ điển Dictionary of Language Teaching & Applied Linguistics (Richards và cộng sự, 1992) ẩn dụ mô tả một sự vật, hiện tượng bằng cách nói đến một sự vật hiện tượng khác có thể đem ra so sánh với nó. Theo từ điển Oxford Advance Learner‘s Dictionary (Hobby, 2005), ẩn dụ là hiện tượng một từ ngữ được dùng để mô tả, sự vật hiện tượng theo một cách khác so với các dùng thông thường của nó, nhằm cho thấy những đặc điểm tương đồng hoặc liên kết về ý nghĩa của hai sự vật hiện tượng, từ đó nhấn mạnh sự mô tả độc đáo riêng biệt của biểu thức ẩn dụ.

1.2. Phân Tích Diễn Ngôn Chính Trị Vai Trò Của Ẩn Dụ

Diễn ngôn chính trị là một loại diễn ngôn đề cập đến các vấn đề quản lý xã hội, thể hiện mối quan tâm của con người đối với các vấn đề quản lý nhà nước, có sự liên kết một cách chặt chẽ giữa diễn ngôn và hành động. Diễn ngôn chính trị tác động, giúp người đọc thấy ra vấn đề, hiểu vấn đề, suy nghĩ về vấn đề đó và có những hành động, ứng xử phù hợp. Vì vậy chủ thể sử dụng diễn ngôn rất đa dạng từ các chính trị gia, nhà tư bản đến đông đảo người dân. Các chính trị gia sử dụng diễn ngôn chính trị nhằm xây dựng hình ảnh bản thân, truyền đạt những quan điểm chính trị, cam kết hành động và xác lập uy tín cá nhân.

II. Thách Thức Nghiên Cứu Ẩn Dụ So Sánh Ngôn Ngữ Chính Trị

Mặc dù có vai trò quan trọng, trong ngôn ngữ học tri nhận, các diễn ngôn chính trị chưa thực sự được quan tâm và tìm hiểu tương xứng với tầm quan trọng của nó. Nghiên cứu trên báo Nhân dân điện tử và The New York Times cho thấy nhiều ẩn dụ ý niệm thông qua các diễn ngôn bình luận chính trị. Đặc trưng của thể loại này là có sự chặt chẽ và logic cao trong lập luận. Trong đó, cái ngầm ẩn tạo nên logic là mối quan hệ giữa ngôn ngữ và tư duy, liên quan đến sự tri nhận của con người đối với các hiện tượng chính trị - xã hội của đất nước. Cần có phương pháp tiếp cận liên ngành để làm sáng tỏ đặc điểm của các ẩn dụ cấu trúc trong diễn ngôn chính trị.

2.1. Hạn Chế Trong Nghiên Cứu Diễn Ngôn Chính Trị Hiện Nay

Dù có vai trò quan trọng như vậy, nhưng trong ngôn ngữ học tri nhận thì các diễn ngôn chính trị chưa thật sự được quan tâm và tìm hiểu tương xứng với tầm quan trọng của nó. Thực tiễn nghiên cứu, thu thập cứ liệu, chúng tôi nhận thấy báo Nhân dân điện tử là cơ quan ngôn luận của Đảng Cộng sản Việt Nam, có tính định hướng chính trị cao, ngôn ngữ sử dụng mang tính chính luận của Đảng và nhà nước. The New York Times cũng là một trong những tờ báo có lượng truy cập lớn nhất tại Mỹ.

2.2. Yêu Cầu Tiếp Cận Liên Ngành Trong Nghiên Cứu Ẩn Dụ

Luận án chú ý đến tương tác của ngữ cảnh, vai trò của người sử dụng trong môi trường tri nhận, đặc biệt là vận dụng các thủ pháp phân tích của lý thuyết quan yếu (relevance theory). Cách tiếp cận liên ngành: Luận án sử dụng kiến thức từ nhiều ngành khoa học kết hợp giữa tri thức liên ngành và tri thức ngôn ngữ học nhằm sáng tỏ đặc điểm của các ẩn dụ cấu trúc trong diễn ngôn chính trị, từ đó tìm hiểu yếu tố đặc trưng văn hoá dân tộc, bối cảnh văn hoá xã hội góp phần giải thích các điểm tương đồng và dị biệt của các biểu thức ẩn dụ cấu trúc trong tiếng Anh và tiếng Việt.

III. Phương Pháp Phân Tích Ẩn Dụ So Sánh Tiếng Việt và Tiếng Anh

Luận án kết hợp phương pháp nghiên cứu định lượng và định tính. Nghiên cứu định lượng cho phép thiết lập sự so sánh trực tiếp các kết quả tìm được giữa hai khối ngữ liệu tiếng Việt và tiếng Anh, trong so sánh các số lượng các miền nguồn, tần số sử dụng. Nghiên cứu định tính được sử dụng để nghiên cứu chi tiết hơn, sâu hơn các ẩn dụ cấu trúc tìm được trong hai khối ngữ liệu, cách sử dụng các biểu thức ẩn dụ và làm sáng tỏ cách tri nhận của người Anh và người Việt thể hiện trong các diễn ngôn chính trị, từ đó tìm ra nét tương đồng, dị biệt giữa hai ngôn ngữ tiếng Việt và tiếng Anh.

3.1. Nghiên Cứu Định Lượng Thống Kê và So Sánh Tần Suất

Nghiên cứu định lượng cho phép luận án thiết lập sự so sánh trực tiếp các kết quả tìm được giữa hai khối ngữ liệu tiếng Việt và tiếng Anh, trong so sánh các số lượng các miền nguồn, tần số sử dụng. Thủ pháp thống kê, phân loại: cho phép tập hợp, phân loại và thống kê các loại ẩn dụ cấu trúc thu thập được trong diễn ngôn chính trị tiếng Việt và tiếng Anh. Các số liệu thống kê cho thấy mức độ thông dụng của các ẩn dụ cấu trúc trong các diễn ngôn chính trị, và là cơ sở để đối chiếu về mặt định lượng giữa tiếng Việt và tiếng Anh.

3.2. Nghiên Cứu Định Tính Phân Tích Chi Tiết Biểu Thức Ẩn Dụ

Nghiên cứu định tính được sử dụng để nghiên cứu chi tiết hơn, sâu hơn các ẩn dụ cấu trúc tìm được trong hai khối ngữ liệu, cách sử dụng các biểu thức ẩn dụ và làm sáng tỏ cách tri nhận của người Anh và người Việt thể hiện trong các diễn ngôn chính trị, từ đó tìm ra nét tương đồng, dị biệt giữa hai ngôn ngữ tiếng Việt và tiếng Anh. Phương pháp miêu tả: được áp dụng trong việc thu thập, nhận diện cũng như phân loại các ẩn dụ cấu trúc trong khối liệu nghiên cứu, thủ pháp phân tích diễn ngôn cũng được sử dụng để hỗ trợ cho phương pháp này nhằm phân tích rõ hơn các ẩn dụ cấu trúc tìm thấy trong diễn ngôn chính trị tiếng Việt và tiếng Anh.

IV. Ứng Dụng Nghiên Cứu Phân Tích Ẩn Dụ Chính Trị Quốc Gia

Luận án tập trung nghiên cứu ẩn dụ cấu trúc có miền đích Chính trị và Quốc gia trong các diễn ngôn chính trị tiếng Việt và tiếng Anh. Trong thời gian 03 năm, đã có tổng số 4971 lượt xuất hiện ẩn dụ cấu trúc trong 02 miền đích là Chính trị và Quốc gia, trong đó miền đích Chính trị có lượt ẩn dụ cấu trúc xuất hiện là 2145, và miền đích Quốc gia có lượt ẩn dụ cấu trúc xuất hiện là 2826. Các biểu thức ngôn ngữ trong tiếng Anh được chúng tôi sử dụng trong luận án được lấy nguyên gốc từ các bài viết diễn ngôn chính trị tiếng Anh trong mục Opinion của The New York Times, không có phần dịch sang tiếng Việt nên phần dịch được chú trong ngoặc đơn ở chương 2, chương 3 là của tác giả tự dịch ra dựa trên ngữ cảnh của toàn văn bản.

4.1. Phân Tích Ẩn Dụ Cấu Trúc Miền Đích Chính Trị trong Diễn Ngôn

Chương 2: Đối chiếu ẩn dụ cấu trúc có miền đích “Chính trị” trong diễn ngôn chính trị tiếng Anh và tiếng Việt, tập trung phân tích các ẩn dụ cấu trúc có miền đích “Chính trị”, đồng thời đưa ra các biểu thức ẩn dụ cấu trúc phổ biến trong diễn ngôn chính trị tiếng Việt và tiếng Anh.

4.2. Phân Tích Ẩn Dụ Cấu Trúc Miền Đích Quốc Gia trong Diễn Ngôn

Chương 3: Đối chiếu ẩn dụ cấu trúc có miền đích “Quốc gia” trong diễn ngôn chính trị tiếng Việt và tiếng Anh, tập trung nghiên cứu những nội dung liên quan đến những ẩn dụ cấu trúc có miền đích “Quốc gia”, đồng thời đưa ra các biểu thức ẩn dụ cấu trúc phổ biến trong diễn ngôn chính trị tiếng Việt và tiếng Anh.

V. Đóng Góp Mới Hệ Thống Hóa Lý Thuyết Ẩn Dụ Chính Trị

Luận án hệ thống có chọn lọc các khái niệm cốt yếu về ngôn ngữ học tri nhận và ẩn dụ ý niệm. Kế thừa cơ sở lí luận từ những nghiên cứu đi trước, thông qua việc nghiên cứu các ẩn dụ cấu trúc có miền đích là CHÍNH TRỊ và QUỐC GIA trong diễn ngôn chính trị được tìm thấy trong ngữ liệu của hai ngôn ngữ tiếng Việt và tiếng Anh, bao gồm các ẩn dụ thượng danh và hạ danh đã được sử dụng, tần suất xuất hiện, luận án góp phần bổ sung và làm rõ thêm những điểm tương đồng và dị biệt trong cách tri nhận về diễn ngôn chính trị giữa cộng đồng người nói tiếng Việt và tiếng Anh thông qua hệ thống ẩn dụ ý niệm, từ đó có những đóng góp nhất định vào kho lí luận của ẩn dụ ý niệm nói chung và ẩn dụ ý niệm trong diễn ngôn chính trị nói riêng.

5.1. Bổ Sung Lý Thuyết Ngôn Ngữ Học Tri Nhận và Ẩn Dụ Ý Niệm

Luận án hệ thống có chọn lọc các khái niệm cốt yếu về ngôn ngữ học tri nhận và ẩn dụ ý niệm. Kế thừa cơ sở lí luận từ những nghiên cứu đi trước, thông qua việc nghiên cứu các ẩn dụ cấu trúc có miền đích là CHÍNH TRỊ và QUỐC GIA trong diễn ngôn chính trị được tìm thấy trong ngữ liệu của hai ngôn ngữ tiếng Việt và tiếng Anh, bao gồm các ẩn dụ thượng danh và hạ danh đã được sử dụng, tần suất xuất hiện, luận án góp phần bổ sung và làm rõ thêm những điểm tương đồng và dị biệt trong cách tri nhận về diễn ngôn chính trị giữa cộng đồng người nói tiếng Việt và tiếng Anh thông qua hệ thống ẩn dụ ý niệm.

5.2. Đóng Góp Vào Nghiên Cứu Ẩn Dụ Ý Niệm Trong Diễn Ngôn Chính Trị

Từ đó có những đóng góp nhất định vào kho lí luận của ẩn dụ ý niệm nói chung và ẩn dụ ý niệm trong diễn ngôn chính trị nói riêng. Luận án cũng tiếp tục khẳng định vai trò tri nhận và giao tiếp của ẩn dụ ý niệm trong diễn ngôn chính trị, và minh hoạ cho tính đa dạng văn hoá của ẩn dụ ý niệm. Đây là công trình nghiên cứu một cách có hệ thống các ẩn dụ ý niệm đối với thể loại bài viết diễn ngôn chính trị, nêu rõ những đặc trưng cơ bản xuất hiện trong diễn ngôn chính trị tiếng Việt và tiếng Anh, đồng thời tìm ra mối quan hệ giữa ẩn dụ, diễn ngôn chính trị và bối cảnh lịch sử đi kèm.

VI. Ý Nghĩa Thực Tiễn Giảng Dạy Ngôn Ngữ và Diễn Ngôn Chính Trị

Những kết quả thu được của luận án sẽ giúp những nhà ngôn ngữ học hiểu sâu hơn về ẩn dụ ý niệm dưới góc độ ngôn ngữ học tri nhận trong văn cảnh là các diễn ngôn chính trị tiếng Việt và tiếng Anh. Thông qua phân tích và so sánh các mô hình ẩn dụ và ánh xạ của ẩn dụ trong diễn ngôn chính trị của hai ngôn ngữ, kết quả của luận án được kỳ vọng sẽ mở ra nhiều cách tiếp cận mới trong việc giảng dạy ngôn ngữ cũng như giảng dạy các lĩnh vực có liên quan khác tại Việt Nam; đóng góp cho các nhà giảng dạy ngoại ngữ, biên phiên dịch, đặc biệt là trong lĩnh vực tiếng Anh chuyên ngành nói chung và diễn ngôn chính trị nói riêng.

6.1. Ứng Dụng Trong Giảng Dạy Ngôn Ngữ Học và Tri Nhận

Những kết quả thu được của luận án sẽ giúp những nhà ngôn ngữ học hiểu sâu hơn về ẩn dụ ý niệm dưới góc độ ngôn ngữ học tri nhận trong văn cảnh là các diễn ngôn chính trị tiếng Việt và tiếng Anh. Thông qua phân tích và so sánh các mô hình ẩn dụ và ánh xạ của ẩn dụ trong diễn ngôn chính trị của hai ngôn ngữ, kết quả của luận án được kỳ vọng sẽ mở ra nhiều cách tiếp cận mới trong việc giảng dạy ngôn ngữ cũng như giảng dạy các lĩnh vực có liên quan khác tại Việt Nam.

6.2. Hỗ Trợ Giảng Dạy Tiếng Anh Chuyên Ngành và Diễn Ngôn Chính Trị

Đóng góp cho các nhà giảng dạy ngoại ngữ, biên phiên dịch, đặc biệt là trong lĩnh vực tiếng Anh chuyên ngành nói chung và diễn ngôn chính trị nói riêng. Nó mở ra hướng nghiên cứu sâu hơn về thể loại diễn ngôn chính trị hiện vẫn còn nhiều mảng trống tại Việt Nam.